Luận văn Một số đặc điểm sinh học, sinh thái học và vai trò truyền bệnh của véc-Tơ sốt rét tại tỉnh Gia Lai năm 2009-2011

pdf

108 trang yendo 6651

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Một số đặc điểm sinh học, sinh thái học và vai trò truyền bệnh của véc-Tơ sốt rét tại tỉnh Gia Lai năm 2009-2011", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

luan_van_mot_so_dac_diem_sinh_hoc_sinh_thai_hoc_va_vai_tro_t.pdf

Nội dung text: Luận văn Một số đặc điểm sinh học, sinh thái học và vai trò truyền bệnh của véc-Tơ sốt rét tại tỉnh Gia Lai năm 2009-2011

i LI CAM ĐOAN Tôi xin cam ñoan ñây là công trình nghiên cu ca riêng tôi, các s liu và kt qu nghiên cu nêu trong lun văn là trung thc, các s liu hi cu ñưc các tác gi cho phép s dng và chưa tng ñưc công b trong bt kỳ mt công trình nào khác. H tên tác gi H Đc Thoàn
i LI CM ƠN Đ hoàn thành lun văn này, tôi xin chân thành cm ơn và tri ân ti: Ban giám hiu Trưng Đi hc Tây Nguyên, Lãnh ño Vin St rét KSTCT Quy Nhơn, Phòng sau Đi hc Trưng Đi hc Tây Nguyên ñã to ñiu kin giúp ñ tôi trong sut quá trình hc tp và thc hin lun văn. PGS.TS Triu Nguyên Trung, Vin trưng, Vin St rétKý sinh trùng Côn trùngQuy Nhơn va là Lãnh ño và cũng ngưi Thy tâm huyt vi ngh nghip trc tip hưng dn tôi hoàn thành lun văn. TS. H Văn Hoàng, ThS. Nguyn Xuân Quang, ThS. Nguyn Th Duyên, TS.Ngô Th Hương, các ñng nghip Khoa côn trùng ñã cùng tham gia, thc hin các k thut nghiên cu và ñóng góp nhng ý kin quý báu giúp tôi hoàn thành lun văn. Ban QLDA Qũy toàn cu PCSR Vin St rétKSTCT Quy Nhơn, Lãnh ño và các ñng nghip Trung Tâm PCSR tnh Gia Lai, Lãnh ño Khoa côn trùng, Khoa Sinh hc phân t ñã cho phép tôi s dng các s liu trong quá trình thc hin lun văn này. Các ñng nghip Phòng k hoch tng hp và gia ñình, bè bn ñã ñng viên to ñiu kin giúp ñ tôi trong sut quá trình hc tp và hoàn thành lun văn. Tác gi H Đc Thoàn
i DANH MC CÁC CH VIT TT An. : Anopheles BNSR : Bnh nhân st rét BSR : Bnh st rét c/ñ/ñ : Con/ ñèn/ ñêm c/g/n : Con/ gi/ ngưi c/n/ñ : Con/ngưi/ ñêm cs : Cng s ELISA : Enzymelink Immunosorben Assay KSTSR : Ký sinh trùng st rét MTTN : Min Trung và Tây nguyên NCKH : Nghiên cu khoa hc NXB : Nhà xut bn P.f : Plasmodium falciparum P.v : Plasmodium vivax PCR : Polymerase Chain Reaction (Phn ng chui cao phân t) PCSR : Phòng chng st rét RH (Relative : m ñ tương ñi Humidity) SR : St rét SRKSTCT : St rét – Ký sinh trùng Côn trùng SRLH : St rét lưu hành SRLS : St rét lâm sàng TVSR : T vong st rét RFLDPCR : Restriction Fragment Length Polymorphism Polymerase Chain
i Reaction DANH MC CÁC BNG Trang Bng 3.1 Thành phn loài Anopheles tnh Gia Lai . 34 Bng 3.2 S lưng trng ñ, t l phát trin thành b gy, quăng 35 và con trưng thành ca An.dirus . Bng 3.3 Thi gian phát trin các giai ñon b gy và quăng ca 36 An.dirus nuôi trong phòng thí nghim. Bng 3.4 S lưng trng ñ, t l phát trin thành b gy, quăng 37 và con trưng thành ca An.minimus. Bng 3.5 Thi gian phát trin các giai ñon b gy và quăng ca 38 An.minimus nuôi trong phòng thí nghim. Bng 3.6 Kt qu xác ñnh kiu di truyn ca An.dirus bng k 39 thut PCR. Bng 3.7 S lưng và t l các kiu hình ca An.minimus qua các 40 phương pháp. Bng 3.8 Kt qu xác ñnh kiu di truyn ca An.minimus bng 40 k thut PCR. Bng 3.9 S lưng và t l các thành viên thuc nhóm loài 42 An.maculatus thu thp qua các phương pháp. Bng 3.10 Kt qu th nhy cm ca An.minimus vi giy th 43 Alpha-cypermethrine 30 mg/m 2. Bng 3.11 Kt qu th nhy cm ca An.aconitus vi giy th 43 Alpha-cypermethrine 30 mg/m 2. Bng 3.12 Kt qu th nhy cm ca An.maculatus vi giy th 44 Alpha-cypermethrine 30 mg/m 2. Bng 3.13 Kt qu th nhy cm ca An.aconitus vi giy th 45 Lambda-cyhalothrine 0,05% . Bng 3.14 Kt qu th nhy cm ca An.jeyporiensis vi giy th 45
i Lambda-cyhalothrine 0,05%. Bng 3.15 Kt qu th nhy cm ca An.maculatus vi giy th 46 Lambda-cyhalothrine 0,05% . Bng 3.16 S lưng và mt ñ b gy thu thp qua các thy vc. 48 Bng 3.17 Mt ñ ñt mi ca véctơ st rét trưc và sau 24 gi. 51 Bng 3.18 Mt ñ ñt mi ca véctơ st rét trong và ngoài nhà 51 trưc và sau 24 gi. Bng 3.19 S lưng, t l véctơ st rét thu thp bng phương pháp 53 mi ngưi và soi chung gia súc. Bng 3.20 Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng 54 Bng 3.21 Tui th trung bình các qun th ca các véctơ st rét. 55 Bng 3.22 Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca các véctơ 55 st rét ti các ñim nghiên cu.
i DANH MC CÁC BIU Đ Trang Biu ñ 3.1. Mt ñ các véctơ st rét thu thp bng phương pháp mi 47 ngưi theo vùng dch t st rét. Biu ñ 3.2. Mt ñ các véctơ st rét thu thp bng phương pháp by 47 ñèn theo vùng dch t st rét. Biu ñ 3.3. T l các véctơ st rét thu thp ñưc qua các mùa. 49 Biu ñ 3.4. T l b gy ca véctơ st rét thu thp theo mùa. 50 Biu ñ 3.5. Hot ñng ñt mi ca các véctơ st rét trong ñêm 50 Biu ñ 3.6. Mt ñ ñt mi ca véctơ trong nhà và ngoài nhà 52
i DANH MC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Vòng ñi ca mui Anopheles 8 Hình 1.2. Vòng ñi ca KSTSR Plasmodium ngưi. 9 Hình 1.3. Hình th mui Anopheles cái trư ng th ành 16 Hình 1.4. Hình thái h thng gân cánh mui 17 Hình 1.5. Các ñim ñen và ñim trng trên cánh mui Anopheles 17 Hình 1.6. Hình thái Quăng Anopheles 18 Hình 1.7. Ngc sau và các ñt bng quăng Anopheles 18 Hình 1.8. Hình thái ñu b gy 19 Hình 1.9. Hình thái các ñt ngc b gy Anopheles 19 Hình 1.10. Hình thái các ñt bng IIV ca b gy Anopheles . 20 Hình 1.11. Dng cánh (kiu hình) ca An.minimus spp 21 Hình 2.1. Bn ñ mô t ña ñim nghiên cu tnh Gia Lai. 22 Hình 3.1. Kt qu ñin di sn phm PCR ca An.dirus 39 Hình 3.2. Kt qu ñin di sn phm PCR ca An.minimus A và An. 41 harrisoni .
ii LI CM ƠN Đ hoàn thành lun văn này, tôi xin chân thành cm ơn và tri ân ti: Ban giám hiu Trưng Đi hc Tây Nguyên, Lãnh ño Vin St rét KSTCT Quy Nhơn, Phòng sau Đi hc Trưng Đi hc Tây Nguyên ñã to ñiu kin giúp ñ tôi trong sut quá trình hc tp và thc hin lun văn. PGS.TS Triu Nguyên Trung, Vin trưng, Vin St rétKý sinh trùng Côn trùngQuy Nhơn va là Lãnh ño và cũng là ngưi Thy tâm huyt vi ngh nghip trc tip hưng dn tôi hoàn thành lun văn. TS. H Văn Hoàng, ThS. Nguyn Xuân Quang, ThS. Nguyn Th Duyên TS.Ngô Th Hương, các ñng nghip Khoa côn trùng ñã cùng tham gia, thc hin các k thut nghiên cu và ñóng góp nhng ý kin quý báu giúp tôi hoàn thành lun văn. Ban QLDA Qũy toàn cu PCSR Vin St rétKSTCT Quy Nhơn, Lãnh ño và các ñng nghip Trung Tâm PCSR tnh Gia Lai, Lãnh ño Khoa côn trùng, Khoa Sinh hc phân t ñã cho phép tôi s dng các s liu trong quá trình thc hin lun văn này. Các ñng nghip Phòng k hoch tng hp và gia ñình, bè bn ñã ñng viên to ñiu kin giúp ñ tôi trong sut quá trình hc tp và hoàn thành lun văn. Tác gi H Đc Thoàn
iii MC LC Trang Trang bìa Trang ph bìa Li cam ñoan i Li cm ơn ii Mc lc iii Danh mc các ký hiu, các ch vit tt Danh mc các bng Danh mc các biu ñ Danh mc các hình Phn ni dung ca lun văn ĐT VN Đ 1 Chương 1: TNG QUAN TÀI LI U 3 1.1. Tình hình SR Vit nam và khu vc min TrungTây Nguyên 3 1.1.1. Tình hình SR Vit Nam. 3 1.1.2. Tình hình st rét khu vc min Trung Tây Nguyên 4 1.2. Trung gian truyn bnh st rét 4 1.2.1. Điu kin và tiêu chun ñ mt loài Anopheles có th là véctơ SR 4 1.2 .2 . Véc tơ s t rét Vit Nam 5 1.2.3. Đc ñim hình th ca véctơ st rét chính ti khu vc min 6 Trung – Tây Nguyên 1.3. Vòng ñi mui Anopheles 7 1.4. Chu kỳ sinh sn KSTSR hu gii mui 9 1.5. Tng quan v các nghiên cu 10 1.5.1. Các nghiên cu v thành phn loài, phân b, mt ñ ca 10 Anopheles
iii 1.5.2. Các nghiên cu v tính ña hình ca véctơ st rét 11 1.5.3. Các nghiên cu v mùa phát trin, tp tính sinh thái ñt mi, trú 13 n tiêu máu và vai trò truyn bnh ca Anopheles 1.5.4. Các nghiên cu v mc ñ nhy cm ca Anopheles ñi vi hóa 14 cht dit côn trùng Chương 2: ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 22 2.1. Đa ñim nghiên cu 22 2.1.1. Chn ña ñim nghiên cu 22 2.1.2. Mt vài thông tin v ñim nghiên cu 22 2.2. Đi tưng nghiên cu 24 2.3. Thi gian nghiên cu 24 2.4. Phương pháp nghiên cu 24 2.4.1. Thit k nghiên cu 24 2.4.1.1. Nghiên cu mô t 24 2.4.1.2. Nghiên cu phòng thí nghim 25 2.4.2. Các k thut s dng trong nghiên cu 25 2.4.2.1. K thut ñnh loi mui và b gy Anopheles 25 2.4.2.2. K thut ñiu tra mui 26 2.4.2.3. K thut ñiu tra b gy 27 2.4.2.4. K thut m và quan sát bung trng 28 2. 4.2.5. K thut th nhy cm 28 2.4.2.6. K thut nuôi mui Anopheles trong phòng thí nghim 28 2.4.2.7. K thut ELISA phát hin ký sinh trùng SR trong cơ th mui 29 2.4.2.8. K thut PCR xác ñnh phc hp loài An.dirus và An.minmus 29 2.4.3 X lý mu vt 31 2.4.4. Các ch s ñánh giá 31 2.4.5. Công c thu thp s liu 33 2.5. X lý s liu. 33
iii 2.6 Vn ñ Y ñc. 33 Ni dung nghiên cu 34 Chương 3: KT QU NGHIÊN CU 35 3.1. Thành phn loài Anopheles tnh Gia Lai. 35 3.2. Mt s ñc ñim sinh hc ca véctơ SR tnh Gia Lai. 36 3.2.1. Đc ñim sinh hc ca An. dirus nuôi trong phòng thí nghim 36 3.2.2. Đc ñim sinh hc ca An. minimus nuôi trong phòng thí nghim 38 3.2.3. Đc ñim kiu di truyn ca An.dirus. 40 3.2.4. Đc ñim kiu hình và kiu di truyn ca An.minimus. 40 3.2.4.1. Kiu hình ca mui An.minimus. 40 3.2.4.2. Kiu di truyn ca An.minimus. 41 3.2.5. Đc ñim kiu hình các thành viên thuc nhóm loài 42 An.maculatus. 3.2.6. Mc ñ nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht ñang s dng 43 trong Chương trình PCSR hin nay. 3.2.6.1. S nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht Alphacypermethrine. 43 3.2.6.2. S nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht Lambdacyhalothrine. 44 3.3. Mt s ñc ñim sinh thái hc ca véctơ st rét tnh Gia Lai. 46 3.3.1. S phân b các véctơ SR theo vùng dch t SR các ñim NC. 46 3.3.2. Sinh thái b gy ca các véctơ st rét trên các thy vc. 47 3.3.3 . S phân b v à phát tri n ca vec tơ s t rét theo m ùa 48 3.3.4. S phân b và phát trin ca b gy st rét theo mùa 48 3.3.5. Tp tính ñt mi ca véctơ st rét trong ñêm. 49 3.3.6. Tp tính la chn vt ch ca các véctơ st rét. 51 3.3.7. Tp tính trú ñu tiêu máu trong nhà. 52 3.4 .Vai trò truyn bnh ca các véctơ st rét . 52 3.4.1. Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng ca các véttơ st rét 52 3.4.2 Tui th trung bình qun th ca các véctơ SR ti ñim NC 53
iii 3.4.3. T l nhim ký sinh trùng SR ca các véctơ st rét 54 3.4.4 Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca các véctơ st rét 55 Chương 4: BÀN LUN 56 4.1. Thành phn loài Anopheles Gia Lai 56 4.2. Mt s ñc ñim sinh hc ca véctơ st rét tnh Gia Lai. 56 4.2.1. Đc ñim sinh hc ca An.dirus và An.minimus nuôi trong 56 phòng thí nghim 4.2.2. Đc ñim kiu hình và kiu di truyn ca véctơ st rét 57 4.2.3. Mc ñ nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht Alpha 61 cypermethrine, và Lambdacyhalothrin 4.2.4. Phân b ca véctơ SR theo sinh cnh ca vùng dch t SR 62 4.2.5. Sinh thái b gy trên các thy vc 63 4.2.6. S phân b và phát trin ca véctơ st rét theo mùa 65 4.2.7. S phân b b gy st rét theo mùa 66 4.2.8. Tp tính ñt mi ca véctơ st rét 67 4.2.9. Tp tính la chn vt vt ch ca các véctơ st rét 67 4.2.10. Tp tính sinh thái trú ñu tiêu máu trong nhà ca các véctơ SR 69 4.3. Vai trò truyn bnh ca các véctơ st rét Gia Lai. 69 4.3.1 Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng. 69 4.3.2 T l ñ, xác sut sng sót hàng ngày và tui th trung bình qun 70 th ca các véctơ st rét. 4.3.3 T l nhim KSTSR ca các véctơ st rét ti ñim nghiên cu. 71 4.3.4 Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca các véctơ st rét 72 KT LUN 74 KHUYN NGH 76 Tài liu tham kho: ting Vit và ting Anh Ph lc
1 ĐT VN Đ Bnh st rét hin nay vn là mt vn ñ sc khe quan trng trên th gii, bnh ph bin và nh hưng ln ñn sc khe, tính mng ca cng ñng thuc nhiu vùng, quc gia các châu lc. Đn năm 2008, T chc y t th gii ñã thng kê có 109 nưc và lãnh th nm trong vùng có SR lưu hành (SRLH) vi khong 246 triu ca bnh SR, trong ñó 85% các nưc châu Phi, 9% các nưc Đông Nam Á. Xp x 900.000 ca t vong st rét (TVSR), 91% trưng hp t vong thuc v các nưc châu Phi và 85% tr em dưi 5 tui [13]. Vit Nam, bnh SR vn là mt bnh ph bin vi gn 40 triu ngưi sng trong vùng nguy cơ SR, khong 15 triu ngưi sng trong vùng SRLH. Bnh lan truyn và gây t l mc cao ch yu vùng rng núi, vùng sâu, vùng xa, nơi có nhiu cng ñng dân tc ít ngưi sinh sng và dân di cư t vùng không có SRLH ti vùng SRLH, ñc bit ti khu vc min Trung – Tây Nguyên [13], [38]. Trong nhng năm qua, n lc phòng chng st rét (PCSR) ñã làm gim thp t l mc, t vong do SR trong c nưc và SR không còn là mi ñe da thưng xuyên ñn sc khe cng ñng. Tuy nhiên vi ñc thù SR phc tp và di bin ñng dân cư ln nhưng chưa có bin pháp phòng chng kh thi, kh năng ct ñt lan truyn SR còn hn ch ti khu vc biên gii, bin pháp cp thuc t ñiu tr chưa hiu qu vi ngưi ñi rng, ng ry .Min Trung Tây Nguyên vn là khu vc có nguy cơ SR cao nht so vi các khu vc khác trong nưc. Hàng năm bnh nhân SR (BNSR) chim 50%, ký sinh trùng SR (KSTSR) chim 75%, SR ác tính (SRAT) và TVSR chim trên 80% so vi c nưc [2]. Gia Lai là mt tnh min núi nm v phía bc ca khu vc Tây Nguyên, ñ cao so vi mt nưc bin 800 900 mét. Tnh nm 13 008 14 042 vĩ ñ bc, 107 042 109 000 kinh ñông. Năm 2009, Gia Lai có 4.221 bnh nhân st rét (BNSR), KSTSR trên lam 2.04%, s t vong do st rét 3 ca, các ch s st rét này ñu chim v trí cao nht trong c nưc. S BNSR trên 1.000 dân s tăng 31.25%, KSTSR trên lam tăng 86.03% so vi cùng kỳ năm 2008 [2]. S gia
2 tăng s ca mc và KSTSR ti tnh Gia Lai là s kt hp ca nhiu yu t, trong ñó s gia tăng và bin ñng các véctơ st rét ñóng vai trò quan trng. Trong chương trình phòng chng st rét (PCSR) Vit Nam hin nay, các bin pháp chính phòng chng mui truyn bnh bng phun tn lưu hoá cht dit lên tưng vách và s dng màn ng tm bng hóa cht Fendona và Icon ñã mang li nhiu kt qu kh quan trong công tác phòng chng véc tơ st rét [38]. Tuy nhiên, sau nhiu năm áp dng các hóa cht dit côn trùng rng rãi trong PCSR và s thay ñi thi tit, bin ñi môi trưng sinh thái (rng t nhiên b thu hp, thy ñin, thy li, xây dng vùng kinh t mi ). Nhng tác ñng này có dn ñn s thay ñi mt s ñc ñim sinh hc, sinh thái hc ca véctơ SR ? Có hay không hin tưng tăng sc chu ñng hoc kháng ca véctơ vi hóa cht cũng như vai trò truyn bnh chúng có thay ñi hoc gim ñi? Nhm ñánh giá, b sung nhng dn liu liên quan ñn ñc ñim sinh hc, sinh thái, mc ñ truyn nhim ca véctơ st rét nhm góp phn nâng cao hiu qu các bin pháp phòng chng mui SR ti min Trung Tây Nguyên nói chung và tnh Gia Lai nói riêng chúng tôi thc hin nghiên cu ”Mt s ñc ñim sinh hc, sinh thái hc và vai trò truyn bnh ca véctơ st rét ti tnh Gia Lai năm 20092011” vi các mc tiêu: 1. Mô t mt s ñc ñim sinh hc, sinh thái hc ca véctơ st rét ti tnh Gia Lai. 2. Xác ñnh vai trò truyn bnh ca véctơ st rét ti ña ñim nghiên cu.
3 Chương 1 TNG QUAN CÁC TÀI LIU 1.1. Tình hình SR Vit nam và khu vc min TrungTây Nguyên: 1.1.1. Tình hình SR Vit Nam. Do ñt nưc b chia ct nên chương trình tiêu dit st rét (TDSR) ñưc tin hành riêng bit hai min Nam Bc [13],[53]: Giai ñon 19581975: Min Bc: 19581960 chun b; 19611964: tn công; 19651975 cui tn công. Kt qu 5 KSTSR trên mt vn dân. Min Nam: 19581959 chun b; 19601964: tn công; 19651975 b d tn công. Kt qu: SR tăng cao, dch n ra nhiu nơi vào năm 1975. Giai ñon 19761990: Chương trình TDSR chuyn sang thanh toán st rét (TTSR) trong c nưc theo loi hình mc tiêu 4 ca WHO. Đn nhng năm ñu thp k 1980, chương trình TTSR bt ñu gp mt s khó khăn v kĩ thut và thc hành làm cho tình hình SR gia tăng mt cách nhanh chóng. Năm 1991, tình hình SR din bin xu, có hơn 1 triu ca mc và 4.646 ca cht [13]. Giai ñon 1991 ñn nay: T năm 1991, mc tiêu TTSR ñã ñưc thay th bng mc tiêu ca chin lưc PCSR. S tăng trưng kinh t ca ñt nưc ñã cho phép Chính ph tăng cưng ñu tư cho chương trình Quc gia PCSR. Artemisinin t ra là lai thuc có hiu qu, ñưc s dng rng rãi trong ñiu tr SR. Chính sách khuyn khích ngưi dân nm màn và s dng màn tm hóa cht dit mui làm cho tình hình SR ñưc ci thin, t l mc, t l cht, s v dch gim dn. Đn năm 1998, ñc bit trong nhng năm gn ñây trên phm vi toàn quc bnh SR gim dn tng năm, t l lưu hành bnh SR thp nht trong khu vc và Vit Nam ñưc xem là nưc có nhiu thành công trong chương trình PCSR. Năm 2008 t l mc và cht do SR gim t 3,07/1.000 và 0,12/100.000 dân trong năm 2001 xung còn 0,70/1.000 dân và 0,03/100.000 [13]. Tuy nhiên qua báo cáo kt qu PCSR toàn quc năm 2009 cho thy rng s BNSR tăng 0,73%, s KSTSR tăng
4 42,1%, s ca SRAT tăng 37,59%, s t vong SR 26 ca tăng 4% ca so vi cùng kỳ năm 2008 [1] . 1.1.2. Tình hình st rét khu vc min Trung Tây Nguyên Sau gn 35 năm PCSR (19762011), tình hình SR khu vc min TrungTây Nguyên ñã ci thin mt cách ñáng k, nhưng nguy cơ SR quay tr li vn còn rt ln. Dân sng trong môi trưng thưng xuyên có s lan truyn SR còn quá ln. Dân trí thp, còn du canh, ng ry, không có thói quen nm màn. Di bin ñng dân t ñng bng lên min núi, t phía Bc vào Tây Nguyên còn quá ln ngoài s kim soát ca ngành y t [38], dân giao lưu gia 2 vùng biên gii: Vit – Lào, Vit Cambodia. Đc bit trong 2 năm 2008 và 2009 tình hình SR ca khu vc min Trung – Tây Nguyên có xu hưng gia tăng và quay tr li. Theo s liu báo cáo ti các Hi ngh ñánh giá công tác PCSR năm 2009 ca khu vc min Trung Tây Nguyên, cho thy t l mc SR năm 2009 tăng 14,61%, s KSTSR tăng 55,72%, s ca SRAT tăng 32,94%, s t vong SR 16 ca tăng 2 ca so vi cùng kỳ năm 2008 [2]. 1.2. Trung gian truyn bnh st rét: Trung gian truyn bnh SR là mui Anopheles ñưc mô t phân loi như sau: Ngành chân khp : Arthropoda. Lp côn trùng : Insecta. B 2 cánh : Diptera. Phân b râu dài : Nematocera. H mui : Culicidae. Phân h mui SR : Anophelinae. Ging : Anopheles Vit Nam có 2 phân ging: phân ging Anopheles Meigen 1818 và phân ging Cellia Theobald, 1901. 1.2.1. Điu kin và tiêu chun ñ mt loài Anopheles có th là véctơ SR Điu kin cn ñ mt loài Anopheles có th là véctơ SR Có s tương hp di truyn gia mui vi KSTSR có mt ña phương;
5 Có tui th ñ dài ñ ký sinh trùng st rét hoàn thành chu kỳ thoa trùng trong cơ th mui; Có xu hưng ưa ñt ngưi. Tiêu chun ñ xác ñnh véctơ SR: S có mt ca thoa trùng trong tuyn nưc bt ca mui (m tuyn nưc bt hoc s dng k thut ELISA ñ xác ñnh); T l mui ñt ngưi cao; Có s trùng hp gia din bin mt ñ ca loài mui ñó vi din bin ca bnh st rét; Trong ñiu kin thc nghim, KSTSR có th phát trin ñn giai ñon thoa trùng trong cơ th mui [4], [56]. 1.2.2. Véctơ st rét Vit Nam: Trên th gii có khong 420 loài Anopheles , 70 loài là véctơ truyn bnh SR. Trong s 60 loài Anopheles Vit Nam, có 15 loài ñã ñưc xác ñnh là véctơ SR chính, véctơ ph và véctơ nghi ng [4]. Các véctơ chính: An. minimus sng trong rng, bìa rng, savan, b gy sng ven sui quang, nưc chy chm, mui phân b khu vc rng núi trên toàn quc. An. dirus sng rng rm, bìa rng, rng thưa, b gy sng vũng nưc ñng, dưi bóng râm trong rng, mui phân b t 20 ñ vĩ Bc tr vào. An. sundaicus (An. epiroticus) phân b vùng ven bin nưc l min Duyên hi Nam b và châu th sông Mê – Kông . Các véctơ ph: An. jeyporiensis, An. maculatus, An. aconitus (vùng ñi núi toàn quc) , An. subpictus, An. sinensis, An. vagus, An. indefinitus (vùng ven bin min Bc), An.subpictus, An.sinensis, An.campestris (ven bin min Nam). Véctơ nghi ng An.culicifacies (Vùng núi rng min Bc, min Trung Tây Nguyên), An.interruptus (Vùng núi rng Đông Nam B), An.nimpe (Vùng ven bin min Nam). Véctơ nghi ng: An.culicifacies (vùng rng núi phí Bc, min Trung – Tây Nguyên; An.imterrruptus (vùng rng níu Đông nam B); An.lesteri (vùng ven bin min Bc) và An.nimpe (vùng ven bin Nam B) [36].
6 1.2.3. Đc ñim hình th ca véctơ st rét chính ti khu vc min Trung – Tây Nguyên: 1.2.3.1. Mui Anopheles dirus Peyton và Harrison, 1979: An. dirus có kích thưc ln hơn mt s loài Anopheles khác trong bng phân loi Vit Nam. Cánh mui có nhiu vy trng ñen, toàn thân mui có nhiu ñm ñen trng. Đc ñim d phân bit vi các loài mui khác là khp ni cng bàn chân sau có băng trng rõ rt, có th nhìn thy bng mt thưng [49]. Các ñc ñim chính ca mui cái An. dirus trưng thành B trưc cánh có trên 4 ñim ñen, tm bên ngc trưc có lông, pan có trên 4 băng trng, thùy trưc tm lưng ngc trưc có vy. Khp cng bàn chân sau có băng trng rng, na vòi ngoài không có vy ánh vàng. Đim ñen presector trên gân L1 thưng kéo dài v phía gc cánh, ít nht cũng ñn gia ñim trng presector. Các ñc ñim ñnh loi b gy An. dirus tui IV. Lông môi trong xa nhau, lông thân anten ñơn. Lông môi ngoài ñơn hoc chia nhánh ngn, không có hình chi. Tm kitin trưc các ñt bng IV VII nh, chiu rng không vưt quá gc lông lá c. C 3 lông dài cm lông b ngc trưc ñơn. Các lông b ngc không hoàn toàn ñơn. Lông vai trong và lông vai gia không chung gc, tm lưc có các răng dài không có sc t, sp xp không ñu. Nghiên cu các du hiu hình thái, di truyn, di truyn t bào, Baimai và cs (1988) [55], Peyton và cs (1988) [63] cho thy An. dirus là mt phc hp loài bao gm 7 loài khác nhau: An. dirus (An. dirus A) phân b rng rãi vùng Đông Á có mt Myanmar, Thái Lan, Campuchia, Lào, Vit Nam và ño Hi Nam (Trung Quc). An. cracens (An. dirus B ) có min Nam bán ño Thái Lan, bán ño Malaysia và Sumatra (Indonesia). An. scanloni (An. dirus C ) có mt mt vùng tương ñi hp dc theo biên gii Nam Myanmar, phía Tây và Nam Thái Lan, có liên kt mt thit vi môi trưng ñá vôi. An. baimaii (An. dirus D) có mt t các vùng Tây Nam Trung Quc (tnh Vân Nam), tây Thái Lan, Myanmar và Bangladesh ñn Đông Bc và ño Andaman n Đ.
7 An. elegans (An. dirus E) gii hn vùng rng có nhiu ñi núi ca Tây Nam n Đ. An. nemophilous (An. dirus F) phân b ri rác dc theo bán ño Thái Lan và Malaysia và vùng biên gii Thái Lan vi Myanmar và Campuchia. An. takasagoensis có Đài Loan, Trung Quc, phía Bc Vit Nam. 1.2.3.2. Mui Anopheles minimus Theobald, 1901. Các ñc ñim chính ca mui cái An. minimus trưng thành Mui Anopheles minimus kiu hình A có thân nh, màu ñen, xúc bin có 3 băng trng, cánh có mt ñim trng gián ñon gn gc cánh, vòi mui nh thanh, màu ñen nht, ñu mút vòi có màu vàng nâu, gân cánh L6 có 2 ñim ñen, L5 có 3 ñim ñen, dim cánh gián ñon tt c các gân tr gân L6 [49]. B gy Anopheles minimus tui IV Phn ñu: có lông môi trong xa nhau, lông ăng ten ñơn, lông môi ngoài và lông môi trong không phân nhánh. Phn bng: t ñt IV ñt VII có khánh lưng ln (rng hơn khong cách gia gc các ñôi lông lá c). B dưi khánh lưng ñt bng II nhn; lông s 0 t ñt bng ñt IV ñt VII thưng chia nhánh và nm ngoài khánh. Mui An.minimus trưng thành rt ña dng v hình thái. Tác gi Harrison B.A (1980) [60] ñã phân bit các kiu hình (dng cánh) ca mui An.minimus như sau (Hình 1.11): An.minimus kiu hình A : có gián ñon gc cánh ti ñim presector trên gân costa, không có ñim trng humeral. An.minimus kiu hình B: không có gián ñon gc cánh c 2 ñim presector và humeral trên gân costa. An.minimus kiu hình C: có gián ñon gc cánh c 2 ñim presector và humeral trên gân costa. 1.3. Vòng ñi mui Anopheles : Vòng ñi ca Anopheles có 4 giai ñon khác nhau: trng, b gy, quăng và mui. Mui cái ñt máu ñ phát trin trng, trng thưng ñưc ñ trưc khi mui ñt máu ln sau, hình thành các chu kỳ sinh thc trong ñi sng ca mui. Thi
8 gian ca mt chu kỳ sinh thc ph thuc vào nhit ñ môi trưng. Mui cái ñ trng trong sut ñi sng ca nó. Trong ñiu kin thun li mui cái Anopheles có th sng t 23 tun. Hình 1.1: Vòng ñi ca mui Anopheles Trng mui ñưc ñ xung nưc, mi la t 100250 trng. Mi mt loài Anopheles chn mt thu vc thích hp ñ ñ trng. Sau 23 ngày trng n thành b gy. B gy Anopheles thưng nm song song vi mt nưc ñ ly không khí. Thi kỳ b gy chia làm 4 giai ñon (tui). B gy lt xác t tui 1 sang tui 2, 3, 4. Mi giai ñon kéo dài khong 23 ngày tuỳ thuc vào ñiu kin môi trưng có thun li cho s phát trin ca chúng hay không. Nhit ñ, ánh sáng, lưng thc ăn có nh hưng ln ñn thi gian phát trin ca b gy. Trong ñiu kin bình thưng giai ñon b gy kéo dài t 8 10 ngày (Reid 1968; Ramalingam, 1974). B gy tui 4 lt xác thành quăng, quăng không ăn, ch tiêu hóa cht d tr. Giai ñon quăng kéo dài 23 ngày, sau ñó quăng phát trin thành mui. Mui
9 Anopheles giao phi vi nhau khi ñang bay. S th tinh ch xy ra mt ln sau ñó tinh trùng ñưc d tr trong túi tinh trong cơ th mui cái và th tinh cho trng dn dn [49],[61]. 1.4. Chu kỳ sinh sn KSTSR hu gii mui: Hình 1.2: Vòng ñi ca ký sinh trùng st rét Plasmodium ngưi. KSTSR là nhng ñơn bào, chu kỳ sinh sn, phát trin ca chúng qua 2 vt ch là ngưi và mui. Ngưi là vt ch ph, mui Anopheles là vt ch chính ñng thi là vt ch trung gian truyn bnh. Hin nay ch mi phát hin 4 loài KSTSR ký sinh trên ngưi: P. malariae (Laveran, 1880), P. vivax (Grassi và Feletti, 1890) P. falciparum (Welch, 1897) và P. ovale (Stephens, 1922). Mui cái Anopheles hút máu bnh nhân có KSTSR th giao bào (gametocyste). Giao bào phát trin thành gametes ñc và cái vào trong d dày mui, sau 10 20 phút kt hp thành hp t (zygote), vài gi sau hp t phát trin kéo dài ra thành hình thoi di ñng gi là ookinete. Ookinete len qua nhng t bào thành d dày, bám cht vào thành ngoài d dày, bin thành nang bào (oocyste). Nang bào có hình tròn, không di ñng và phát trin qua 4 giai ñon, khi soi tươi
10 dưi kính hin vi thì có màu trong sut, khi nhum thì bt màu xanh sm. Thưng nang bào xut hin thành ngoài d dày mui 2 ngày sau khi mui ñt máu bnh nhân. Nang bào ln dn, phân chia thành hàng ngàn phân t nh có hình thoi, dài khong 15 m, có mt nhân gia gi là thoa trùng (sporozoite). Nang bào phát trin ñn tui 4 phá v thành d dày tung thoa trùng ra ngoài theo hch bch huyt ñn tp trung tuyn nưc bt và truyn sang cho ngưi khi mui ñt ngưi. Đ thc hin ñưc chu kỳ hu gii mui, KSTSR cn phi có nhit ñ thích hp. Nhit ñ tt nht ñ thoa trùng phát trin trong cơ th mui là 28 – 30 oC. Nhit ñ ti thiu cn thit cho s phát trin ca tng loi Plasmodium là: 16 0C cho P.falciparum; 14,5 0C cho P.vivax và P.ovale ; 16,5 0C cho P.malariae. Khi nhit ñ càng cao, thi gian hoàn thành chu kỳ hu gii càng ngn và khi nhit ñ dưi mc ti thiu, KSTSR không phát trin ñưc trong cơ th mui [4], [61]. 1.5. Tng quan v các nghiên cu 1.5.1. Các nghiên cu v thành phn loài, phân b, mt ñ ca Anopheles Theo Nguyn Đc Mnh (1988) [15], Tây Nguyên có 38 loài phân b theo các sinh cnh: bìa rng (34 loài), sa van trng c (32 loài), rng rm (11 loài). Trn Đc Hinh và cs (1992) [37] nghiên cu mui Anopheles ti 31 tnh ñã thu thp ñưc 56 loài, trong ñó có mt 3 vetor chính An.minimus , An.dirus và An.sundaicus (epiroticus ); 8 véctơ ph và 3 véctơ nghi ng. Theo Lê Khánh Thun (1997) [12] khu vc MT –TN có 45 loài ñưc phân b: Đi sa van (20 loài), bìa rng (33 loài), rng (36 loài), rng rm (19 loài). Theo Nguyn Xuân Quang và cs (1999) [31] khi nghiên cu các qun th mui Anopheles trên các h thng thy li Tây Nguyên ñã ñiu tra ñưc 18 loài Anopheles và s có mt 2 véctơ chính là An.dirus và An.minimus . Vũ Đc Chính và [52] khi nghiên cu ti thí ñim Đăk R’Lp, Đc Lc t năm 1998 ñn năm 2000 ñã thu thp ñưc 26 loài, trong ñó An.jeyporiensis chim ưu th và An.minimus , An.dirus có mt vi mt ñ thp. Nguyn Xuân Quang và cs (2003) [31] nghiên cu huyn Chư Sê (tnh Gia Lai) cho kt qa vùng sinh cnh rng t nhiên có 21 loài, vùng sinh cnh cây cà phê có 19 loài vùng sinh cnh cây cao su có 18 loài; mt ñ An. dirus vùng sinh cnh
11 rng t nhiên 0,178 con/ ngưi/ ñêm, vùng sinh cnh cây cà phê 0,046 con/ ngưi/ ñêm, vùng sinh cnh cây cao su 0,026 con/ ngưi/ ñêm. Mt ñ An. minimus vùng sinh cnh rng t nhiên 1,164 con/ ngưi/ ñêm, vùng sinh cnh cây cà phê 0,178 con/ ngưi/ ñêm, vùng sinh cnh cây cao su 0,007 con/ ngưi/ ñêm. H Văn Hoàng và Triu Nguyên Trung (2005) [6] khi nghiên cu ñc ñim dch t các vùng cây công nghip tnh Gia Lai ghi nhn có 17 loài Anopheles vùng cao su (có mt An.minimus và An.dirus ), 14 loài vùng cà phê (có mt An.minimus và An.dirus ), 16 loài vùng cây ñiu (có mt An.minimus ). Trương Văn Có (2005) [43] khi nghiên cu s phân b ca véctơ SR cho thy An.minimus phân b trên 3 sinh cnh: rng rm nhiu tng, nưc chy núi rng và nưc chy núi ñi, An.dirus ch liên quan ñn rng nhiu tng và rng rm. 1.5.2. Các nghiên cu v tính ña hình ca véctơ st rét: Harrison B.A. khi nghiên cu v s ña hình ca Anopheles minimus (1980) [60] nhn ñnh: Phc hp Anopheles minimus có nhiu bin d phc tp, có khong 22 dng hình thái trong phc hp này và khó phân bit chúng bng hình thái ngoài c hai giai ñon u trùng và trưng thành. Sucharit S. và cng s (1988) [65] nghiên cu Anopheles minimus t 7 ña phương Thái Lan bng phương pháp ñin di 7 h enzyme, ñã nhn thy có s ña hình trong các h enzyme nghiên cu. Các tác gi này ñã căn c vào s có mt hay không ca các ñim ñen trên costa ca cánh mui ñ phân bit hai loài Anopheles minimus A và C. Loài A có mt gián ñon gc cánh ti ñim presector trên gân costa. Loài C có hai gián ñon gc cánh c 2 ñim presector và humeral trên gân costa. Van Bortel W. và cs (1999) [66] cho rng: Căn c vào s có mt hay không các ñim ñen trên costa ca cánh mui ñ phân bit hai loài Anopheles minimus A và C s b nhm ln trong phân loi vì các ñc ñim này có thay ñi theo thi gian và không gian. Green C.A. và cng s (1990) [58] tin hành ñin di isozyme ca phc hp An.minimus Thái Lan và chng minh rng có ít nht hai loài trong các qun th này, ñc trưng bng allele Octanol dehydrogennase: Odh 100 và allele Odh 134 ,
12 không tìm thy các d hp t ca hai allele nói trên. Các loài này ñưc ñt tên không chính thc là loài A và C. T nhng năm 1990, Vit Nam ñã có nhiu nghiên cu s liên quan gia các ñc ñim hình thái vi di truyn, tp tính ca Anopheles minimus. Các tác gi Trnh Đình Đt và cs (1992) [40] ñã tin hành ñin di mt s h isozyme và ng dng chúng trong phân loi phc hp loài Anopheles minimus, khng ñnh có ít nht 2 loài trong phc hp Anopheles minimus Vit Nam. Anopheles minimus loài A có 2 allele Mpi 100 , Mpi 105 , Odh 100 . Anopheles minimus loài C có 2 allele Mpi 87 , Mpi 94 , Odh 134 . Nguyn Th Vin và cs (1992) [24] ñã phân tích rng: Trên tt c các du hiu hình thái mui trưng thành ñu có s sai khác gia con cái và b m. T mt kiu hình thái ca m có th cho ra nhiu kiu con cái khác nhau v các ñc ñim hình thái. Ch có khong 10% mui m có con cái hoàn toàn ging mình. Các tác gi trên cho rng có th ti Vân Canh tn ti 2 qun th Anopheles minimus : qun th Anopheles minimus A trú n tiêu máu trong nhà, có kh năng lan truyn KSTSR, có ñnh phát trin cao vào các tháng 10, 11, 12. Qun th Anopheles minimus C trú n tiêu máu ngoài nhà, ít có kh năng lan truyn KSTSR, có ñnh phát trin cao vào các tháng 4, 5. K thut ñin di enzyme và di truyn t bào ñưc các tác gi Trn Đc Hinh, và cs (1997) [36] s dng ñ nghiên cu 2 qun th mui Anopheles minimus : Lâm Sơn, Hoà Bình (qun th gn ngưi), khi phân tích kiu nhân metaphage cho thy ñc trưng ca qun th này là allele Odh 100 và nhim sc th Y cn tâm mút. Qun th mui Phú Cưng, Hoà Bình (hoang dã): kt qu cho thy chúng có ñc trưng bng allele Odh 134 và nhim sc th Y tâm gia. Năm 2001, nghiên cu này ñưc m rng ra mt s ñim như Khánh Phú (Khánh Hoà), Tánh Linh (Bình Thun), tác gi Trn Đc Hinh và cs (2001) [35] khng ñnh: phc hp loài Anopheles minimus có th chia thành 2 dng da vào kiu gen locus Odh: Anopheles minimus Genotype I (tương ng vi loài Anopheles minimus C Thái Lan) có allele Odh 134 chim ưu th. Anopheles minimus Genotype II (tương ng vi loài Anopheles minimus A Thái Lan) có allele Odh 100 chim ưu th.
13 Van Bortel W. và cs (2000) [66], xác ñnh trong các qun th Anopheles minimus Vit Nam cũng có các allele tương t trong ñó các ñng hp t cùng phân b ti locus Odh và không tìm thy dng d hp. K thut RFLDPCR ñưc các tác gi H Đình Trung và cs (2001) [5] s dng phân bit 2 loài Anopheles minimus A và Anopheles minimus C. Kt qu nghiên cu cho thy ti Phú Cưng, Tân Lc, Hoà Bình cùng tn ti 2 loài này. Anopheles minimus loài A biu hin tp tính thích ñt ngưi trong nhà và trú ñu tiêu máu trong nhà. Anopheles minimus loài C có xu hưng ñt ngưi ngoài nhà và trú ñu ngoài nhà cao hơn trong nhà. 1.5.3. Các nghiên cu v mùa phát trin, tp tính sinh thái ñt mi, trú n tiêu máu và vai trò truyn bnh ca Anopheles min Trung, Lê Khánh Thun và ctv (1988) [9] ghi nhn mt s ñc ñim ca mui Anopheles Nam Trưng Sơn: An.minimus thích ñt máu ngưi trong nhà (mt ñ 2,137 c/g/n), trú tiêu máu trong nhà (mt ñ 3,889 c/g/n) và thích nghi dn vào nhà. An.minimus tìm mi ñt máu sut ñêm, hot ñng mnh nht t 23 gi ñn 4 gi sáng. Nghiên cu Tây Nguyên, Nguyn Đc Mnh và cs (1988) [15] nhn xét: mui An.minimus Tây Nguyên phát trin quanh năm và phát trin mnh vào cui mùa mưa, mui có mt ñ cao vào tháng 10 và 11. Nguyn Th Vin và cs (1992) [24] thì ti thí ñim nghiên cu SR Vân Canh, Bình Đnh An.minimus có 2 ñnh phát trin: tháng 3, 4 và tháng 10, 11, 12 và t l nhim thoa trùng là 2,548%. Mui trú tiêu máu trong nhà mt ñ mui thu thp bng soi trong nhà ngày 1,625 c/g/n, soi chung gia súc 0,399 c/g/n. Nguyn Th Vin và cs (1997) [25] nghiên cu ti thí ñim Khánh Phú, Khánh Hòa ñã nhn xét rng An.minimus và An.dirus phát trin quanh năm. Đnh cao phát trin ca An.dirus vào tháng 10 11, sinh ñ xa nơi cư trú ca ngưi, ñt mi sut ñêm, ñnh cao t 2223 gi. An.minimus phát trin vi 2 ñnh cao: ñnh mùa khô cao và kéo dài (t tháng 26) ñnh mùa mưa thp và ngn (các tháng 9 10). Mui sinh ñ gn khu vc cư trú ca ngưi. An.minimus vào nhà ñt ngưi sut ñêm vi s lưng ln, ñnh cao t 21 gi ñn 3 gi sáng .
14 Theo các tác gi Trnh Trng Phng, Lê Bách Quang (1997) [41]: Tây Nguyên, qua kt qu m mui ñã xác ñnh An.minimus có t l nhim KSTSR là 1,8 %. Mt ñ An.minimus cao nht vào tháng 10 11, có 62,5 % mui trú tiêu máu trong nhà và 37,5% mui trú tiêu máu ngoài nhà. An.minimus hot ñng ñt máu t 18 gi ti 5 gi sáng, mt ñ cao nht t 21 gi ñn 2 gi sáng. Nguyn Tuyên Quang và cs (1997) [28] nghiên cu mui Anopheles ti Khánh Phú, Khánh Hòa cho thy tui th trung bình ca An.minimus t 79,4 ngày, An.dirus t 6,17,2 ngày, An.minimus có t l nhim KSTSR t nhiên là 3,58%, ELISA là 8,37%. An.dirus có t l nhim KSTSR t nhiên là 3,98%, ELISA là 8,53%. Lê Đình Công và cs (2001) [8] nghiên cu An.dirus ti Khánh Hòa, Bình Thun ghi nhn An.dirus ưa ñt máu ngưi hơn ñt súc vt, trú ñu ngoài nhà, ñnh ñt mi t 21 gi ñn 3 gi sáng, mùa phát trin t tháng 8 ñn tháng 10 trong năm, t l nhim KSTSR t 0,8% ñn 1,4%. 2 thí ñim nghiên cu SR Vân Canh (Bình Đnh) và Iakor (Gia Lai), các tác gi Lê Khánh Thun, Trương Văn Có (2001) [10] cho bit: Vân Canh mùa phát trin ca An.minimus vào tháng 3 ñn tháng 5, ưa ñt máu súc vt. An.dirus có s lưng cá th cao tp trung t tháng 10 ñn tháng 12, ưa ñt ngưi, t l nhim KSTSR 1,75%. Ti Chư Sê An.minimus có ñnh phát trin th nht vào tháng 4 ñn tháng 5, ñnh phát trin th hai vào tháng 9 ñn tháng 11. T l nhim KSTSR t 3,2 – 3,64%, ch s truyn nhim t 0,04 ñn 0,05; tui th trung bình qun th t 7,18 ñn 10,4 ngày. An.dirus có t l nhim KSTSR là 6,25%, tui th trung bình qun th 7,23 ngày. H Văn Hoàng, Triu Nguyên Trung (2005) [6] khi nghiên cu ñc ñim dch t các vùng cây công nghip tnh Gia Lai cho thy mt ñ ñt máu ngưi ca An.minimus trong nhà cao hơn ngoài nhà và An.dirus thì ngưc li. Thi gian ñt mi ca An.minimus t 20 gi ñn 2 gi sáng, An.dirus t 21 gi ñn 3 gi sáng. 1.5.4. Các nghiên cu v mc ñ nhy cm ca Anopheles ñi vi hóa cht dit côn trùng Năm 1946 mi ch có hai loài Anopheles kháng DDT, nhưng ñn năm 1991 ñã có ti 55 loài kháng vi 1 hoc nhiu loi hóa cht. Trong 55 loài có 53 loài
15 kháng vi DDT, 27 loài vi organophorous, 17 vi carbamate và 10 loài vi pyrethroid, 16 loài có kháng vi c 4 loi hóa cht dit [64]. Có 21 loài trong 55 loài kháng là véc tơ quan trng ñã ñưc WHO báo cáo năm 1996. S kháng DDT mui ñã ñt ra vn ñ phi tìm ra hoá cht khác thay th nó. Nhiu hoá cht dit mui ñã ñưc ñưa ra th nghim và ñem li kt qu tt, ñã ñưc WHO khuyn cáo s dng trong chương trình PCSR [68]. Tuy nhiên, vn ñ ny sinh khi dn dn các véc tơ tr nên kháng vi các hoá cht này. Ti năm 1992, WHO công b 72 loài mui kháng hoá cht, trong ñó 69 loài kháng DDT, 38 loài kháng pht pho hu cơ, 17 loài kháng vi c 3 hoá cht trên. S kháng hoá cht ca mui ngày càng tăng c v s lưng loài ln mc ñ kháng và mt loài kháng vi nhiu hoá cht [68]. Đn năm 2000, ñã có khong 100 loài mui kháng hoá cht trong ñó hơn 50 loài Anopheles [44]. Mt trong nhng lý do dn ñn s kháng ngày càng tăng nhanh và trm trng là do s s dng tràn lan hoá cht trong nông nghip và y t. Ti Vit Nam, mt s kt qu nghiên cu mc ñ nhy cm vi hoá cht nhóm pyrethroid cũng ñã ñưc công b trong nhng năm gn ñây như tác gi Nguyn Tun Ruyn (1997) [26], theo dõi quá trình nhy cm vi hóa cht ca mt s qun th An. minimus Gia Lâm (Hà Ni), Khánh Vĩnh (Khánh Hoà), An. jeyporiensis Võ Nhai (Bc Thái); An. aconitus , An. philippinensis Chiêm Hoá (Tuyên Quang), An. aconitus Na Hang (Tuyên Quang), An. sinensis Sóc Trăng . Lê Khánh Thun (2001) nghiên cu mc ñ nhy cm ca An.dirus và An.minimus vi hóa cht Permethrine và Icon [11]. Gn ñây nht là nghiên cu ca Trương Văn Có (2005) v mc ñ nhy cm ca các véctơ vi hóa cht dit mt s tnh thuc khu vc min Trung – Tây Nguyên [44].
16 Vß i Pan R©u (Anten) §Çu M¾t kÐp Ngùc C¸nh C¸nh chuú §ïi Bông C¼ng C¬ quan giao phèi Bn I II III C¸c ®èt bn IV V Hình 1.3: Hình th mui Anopheles cái trưng thành
17 2 3 4 5 Gc cánh 1 Đnh cánh 6 1: Thuú c¸nh sau 5: G©n subcosta 2: Remigium (gèc L 1 v subcosta) 6: DiÒm c¸nh 3: G©n ngang gèc c¸nh L1 L6: C¸c g©n däc 4: G©n costa Hình 1.4: Hình thái h thng gân cánh mui 1. §iÓm ®en prehumeral 8. §iÓm ®en gi÷a 2. §iÓm tr¾ng prehumeral 9. §iÓm tr¾ng subcosta 3. §iÓm tr¾ng humeral 10. §iÓm ®en tr−íc mót 4. §iÓm ®en humeral 11. §iÓm tr¾ng tr−íc mót 5. §iÓm tr¾ng presector 12. §iÓm ®en mót 6. §iÓm ®en presector 13. §iÓm tr¾ng diÒm c¸nh L 6 7. §iÓm tr¾ng sector 14. §iÓm tr¾ng phô sector Hình 1.5: Các ñim ñen và ñim trng trên cánh mui Anopheles
18 PhÇn ®Çu ngùc PhÇn bông Phu th Mt Bánh lái Bao c¸nh Hình 1.6: Hình thái Quăng Anopheles (mt bên) Dl: MÆt l−ng Vl: MÆt bong L«ng sè 1 ®èt L«ng næi bông I: L«ng sè 9 c¸c Gai bªn ®èt IIVIII: P: B¸nh l¸i f: L«ng diÒm cña b¸nh l¸i M: TÊm l−ng ngùc sau r: §−êng ph©n giíi gi÷a cña b¸nh l¸i t: R¨ng c−a ë bê b¸nh l¸i IIX: C¸c ®èt bông 05: L«ng l−ng 69: L«ng bªn 10 14: L«ng bong Hình 1.7: Ngc sau và các ñt bng quăng Anopheles
19 dl: MÆt l−ng vl: MÆt bông A. Anten: §Çu 1. L«ng th©n anten 4. L«ng ®Ønh anten B. PhÇn hép sä: 1. Gai m«i 2,3,4. L«ng m«i: trong, ngoi, sau 5,6,7. L«ng tr¸n: trong, gi÷a, ngoi 8,9. L«ng ®−êng nèi: trong, ngoi 10. L«ng m¾t l−ng 11. L«ng phô anten 12. L«ng m¾t bông 13. L«ng sau hm trªn 14. L«ng sau hm d−íi dl vl 15. L«ng d−íi c»m Hình 1.8: Hình thái ñu b gy Anopheles C¸c ®èt Ngùc dl vl dl: MÆt l−ng vl: MÆt bông P. Ngùc tr−íc (Prothorax) : 1, 2,3. L«ng vai: trong, gi÷a, ngoi; 9,10,11,12: Côm l«ng bê ; 14: L«ng gi÷a mÆt bông ngùc tr−íc ngùc tr−íc M. Ngùc gi÷a (Mesothorax): 8: L«ng bªn l−ng; 9,10,11,12: Côm l«ng bê ngùc gi÷a; 14: L«ng gi÷a mÆt bông ngùc gi÷a T. Ngùc sau (Metathorax): 9,10,11,12: Côm l«ng bê ngùc sau; 13: L«ng l¸ cä ngùc sau Hình 1.9: Hình thái các ñt ngc b gy Anopheles
20 dl vl vl vl At Pt dl: MÆt l−ng vl: MÆt bông At. TÊm kitin tr−íc (Kh¸nh) Pt. TÊm kitin sau 05. C¸c l«ng l−ng 68. C¸c l«ng bªn 914. C¸c l«ng bông Hình 1.10: Hình thái các ñt bng IIV ca b gy Anopheles .
21 Dng cánh A (kiu hình A) Dng cánh B (kiu hình B) Dng cánh C (kiu hình C) Hình 1.11: Dng cánh (kiu hình) ca An.minimus spp (Theo Harrison B.A, 1980)
22 Chương 2 ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1. Đa ñim nghiên cu: 2.1.1. Chn ña ñim nghiên cu: Căn c kt qu phân vùng dch t st rét năm 2009 tnh Gia Lai, các xã ñưc la chn ñi din cho 3 vùng dch t như sau: Xã Ia Dom huyn Đc Cơ ñi din xã vùng SRLH nng (Vùng 5). Xã Iahla huyn Chư Ph ñi din xã vùng SRLH va (Vùng 4). Xã Al Ba huyn Chư Sê ñi din xã vùng SRLH nh (Vùng 3). 2.1.2. Mt vài thông tin v ñim nghiên cu: Kon Tum N Kbang Chu Pah Pleiku Po Dak Ia Grai Dak Doa Dak An Khe Binh Dinh Binh Xa Ia Dom Duc Co Mang Yang Mang Kong Chro Xa Al Ba Chu Prong Chu Se Xa Ia Hla Ayun Pa Chu Puh Cam-pu-chia Dak Lak Krong Pa Phu Yen Phu Hình 2.1 : Bn ñ mô t ña ñim nghiên cu tnh Gia Lai. (Xã Ia Dom, huyn Đc Cơ; xã Ia Hla, huyn Chưpưh và xã Al Bá, huyn Chư Sê)
23 Xã Ia Dom, huyn Đc Cơ: Huyn Đc Cơ nm phía Tây Nam ca tnh Gia Lai, cách thành ph Pleiku khong 55 Km, giáp biên gii vi Campuchia, có ca khu L Thanh nên lưu lưng ngưi giao lưu qua li biên gii nhiu. Xã Ia Dom có chung ñưng biên gii vi Campuchia, xã có 7 thôn, làng, 1.050 h, 5.019 nhân khu, ña s là ngưi dân tc thiu s Gia rai. Đa hình nhiu núi, rng t nhiên còn nhiu bao quanh xã, có nhiu khe sui nh chy quanh năm. Đi sng kinh t ca ñng bào còn nhiu khó khăn, vào mùa làm ry mt s ngưi dân thưng có thói quen ng li ñêm ti các nhà ry, cách nhà t 7 ñn 10 Km. Mng lưi y t xã còn thiu và yu. Trm y t xã có 5 cán b, gm 1 y sĩ kiêm xét nghim, 1 n h sinh, 1 ñiu dưng và 2 y tá, ngoài ra c xã còn có các cán b y t thôn bn, ph trách theo dõi 7 thôn, làng. Xã Ia Hla, huyn Chưph: Huyn Chưph tách ra t huyn Chư Sê năm 2005, xã Ia Hla tách ra t xã Iakor (huyn Chư Sê). Xã có 8 thôn, làng, 934 h, 4.283 nhân khu, ch yu là ngưi dân tc thiu s nhưu Gia rai, Tày, Nùng. Đa hình có nhiu núi ñi nưc chy có nhiu khe sui, sinh cnh rng thưa xen k savan, rng t nhiên b tàn phá mt phn ñ trng cây như tiêu, ñiu có cây bi quanh rng rm. Đi sng ca ñng bào còn khó khăn, ý thc phòng bnh chưa cao. Trm y t xã có 5 cán b, gm 2 y sĩ (01 y s kiêm xét nghim viên), 1 n h sinh, 2 ñiu dưng, ngoài ra c xã còn có các cán b y t thôn bn, ph trách theo dõi 8 thôn, làng. Xã Al Bá, huyn Chư Sê: Huyn Chư Sê cách thành ph Pleiku chng 80 Km v hưng Đông Nam. Đa hình ca huyn gm nhiu ñi núi thp, có nhiu khe sui nh, nơi có quc l 14 ñi qua và thông vi huyn Ea Hleo ca tnh Đăk Lăk, nên lưng ngưi giao lưu qua li cũng nhiu. Đa hình nhiu ñi thp nưc chy, rng b tàn phá nhiu ñ trng cy công công nghip như càphê, cao su cng vi sinh cnh rung lúa, ñng màu, savan, trng c, cây bi. Toàn xã có 11 thôn, làng gm 1.135 h, 4.877 nhân khu, ña s là ngưi dân tc thiu s Gia rai. Trm y t xã có 4 cán b, gm 1 Bác sĩ, 1 y sĩ, 1 n h sinh, 1 ñiu dưng kiêm xét nghim, ngoài ra c xã còn có các cán b y t thôn bn, ph trách theo dõi 11 thôn, làng.
24 2.2. Đi tưng nghiên cu: Các véc tơ st rét chính: An.minimus Theobald, 1901; An.dirus Peyton và Harrison, 1979. Các véctơ ph: An.aconitus Doenitz, 1902 ; An. jeyporiensis James, 1902 và An.maculatus Theobald, 1903 . 2.3. Thi gian nghiên cu: T tháng 11/2010 ñn tháng 9/2011. 2.4. Phương pháp nghiên cu: 2.4.1. Thit k nghiên cu: 2.4.1.1. Nghiên cu mô t: Hi cu: Thu thp các s liu ñã ñưc ñiu tra t tháng 6/2009 ñn tháng 10/2010 ca Ban Qun lý D án Qu toàn cu, Khoa Côn trùng, Khoa Sinh hc phân t Vin St rétKSTCT Quy Nhơn và Trung tâm PCSR tnh Gia Lai. Điu tra ct ngang: Căn c vào các s liu khí tưng, thy văn ca tnh Gia Lai, qua kt qu nghiên cu v mùa truyn bnh và s phát trin véctơ ca các tác gi trưc ñây Tây Nguyên, chúng tôi chn thi gian ñiu tra vào 4 thi ñim như sau: Đt 1: Cui mùa mưa (tháng 11/2010) Đt 2: Mùa khô (tháng 1/2011). Đt 3: Đu mùa mưa (Tháng 6/2011) Đt 4: Gia mùa mưa (Tháng 9/2011). Ni dung và tn sut ñiu tra (theo cm nang k thut PCSR, 2010): Bt mui bng mi ngưi trong nhà và ngoài nhà ban ñêm: Mt ngưi ñiu tra trong nhà, 1 ngưi ngoài nhà t 18 gi ñn 6 gi sáng ngày hôm sau ti 3 nhà khác nhau trong 4 ñêm lin. Bt mui trú ñu trong nhà ban ngày: Hai ngưi ñiu tra trong 2 ngày t 6 gi ñn 9 gi ti 10 nhà c ñnh.
25 Bt mui chung gia súc: Hai ngưi ñiu tra trong 2 ñêm t 20 gi ñn 24 gi ti 2 chung c ñnh . Bt mui bng by ñèn trong nhà và ngoài nhà ban ñêm: Đt 2 by ñèn trong nhà, 2 by ñèn ngoài nhà ti 2 nhà trong 2 ñêm t 18 gi ñn 6 gi sáng . Bt b gy trên các thy vc: Mi loi thu vc ñiu tra 100 bát. Bt mui th nhy cm: Điu kin cho th nghim là mui cái kho mnh hoc mui con F1. S lưng ít nht cho th nghim mt loi hóa cht là 100 cá th ca mt loài. 2.4.1.2 Nghiên cu phòng thí nghim: Tin hành nuôi mui ti Phòng nuôi Khoa Côn trùng Vin St rétKSTCT Quy Nhơn. Tt c mui cái An.dirus hoc An.minimus no máu, khe mnh ñưc ñem v phòng nuôi ñ theo dõi s phát trin ca mui và ly mui con F1 tin hành th nhy cm (véctơ ph ch nuôi ly mui con F1 tin hành th nhy cm) nu s lưng bt thc ña không ñ tiêu chun hay s lưng. Tin hành k thut ELISA ñ xác ñnh KSTSR trong cơ th véctơ SR ti Khoa Côn trùng Vin St rétKSTCT Quy Nhơn. Tt c véctơ st rét sau khi x lý, nu ñm bo tiêu chun ñu ñưc tin hành th nghim ELISA. Tin hành k thut PCR ñ xác ñnh kiu di truyn ca An.dirus và An.minimus ti Khoa Sinh hc phân t Vin St rétKSTCT Quy Nhơn. Véctơ An.dirus và An.minimus sau khi x lý, nu ñm bo tiêu chun ñu tin hành th nghim PCR. 2.4.2. Các k thut s dng trong nghiên cu 2.4.2.1. K thut ñnh loi mui và b gy Anopheles S dng bng ñnh loi Anopheles ca Vin St rétKý sinh trùngCôn trùng Trung ương (2008). K thut ñnh loi mui Anopheles Cho mui ra ñĩa petri, dùng kim m cm vào ngc mui, gia ñôi chân th hai, chch v phía sau cho 2 cánh mui xoè ra.
26 Quan sát mui bng lúp tay có ñ phóng ñi 10x, hoc lúp hai mt có ñ phóng ñi 20x sơ b nhn xét các ñc ñim sau: mui ñc hay mui cái, Anophelinae hay Culicinae , cánh có ñim trng ñen hay ñng màu, chân có hoa hay ñen tuyn, các ñt bàn chân có băng trng hay không có băng trng. Sau khi có khái nim chung, dùng lúp tay quan sát chi tit, so sánh các ñc ñim ñó vi bng ñnh loi và xác ñnh loài. K thut ñnh loi b gy Anopheles Dùng ng hút ñt b gy lên lam kính, b gy Anopheles ñt nm sp, ñu b gy hưng v phía ngưi soi kính. Đt lamen lên trên b gy, tránh di chuyn lamen nhiu ln làm rng lông và mt các ñc ñim ñnh loi. Đu tiên quan sát tng quát b gy vt kính 8x, sau ñó chuyn sang vt kính 40x ñ quan sát các ñc ñim chi tit, da vào bng ñnh loi ñ xác ñnh loài. Ch ñnh loi b gy tui 3, 4; b gy tui 1, 2 chưa có ñ ñc ñim ñ ñnh loi. 2.4.2.2. K thut ñiu tra mui Phương pháp bt mui bng mi ngưi trong nhà và ngoài nhà ban ñêm Mc ñích ca phương pháp này là xác ñnh thành phn, mt ñ các loài Anopheles ñt ngưi, thi gian mui ñt mi trong ñêm và mùa phát trin ca mui trong năm, tính ưa thích vt ch. Xác ñnh t l nhim KSTSR trong cơ th mui và phân tích nhóm loài bng hình th hoc PCR. Ngưi mi mui thưng mc qun cc hoc vén qun lên ñ chân ra thu hút mui. V trí mi có th trong nhà, ngoài sân hay ngoài ry. Ngưi mi mui ngi yên, ch cho mui ñn ñt máu thì soi ñèn pin, dùng tube bng thu tinh có thng hai ñu ñ ñ bt. Dùng bông không thm nưc ñ ñy ming tube. Khong 2 3 phút phi bt ñèn lên ñ kim tra, không chiu ñèn trc tip vào mui vì ánh sáng kích thích làm mui bay mt. Ghi li gi bt mui, nơi bt mui. Phương pháp bt mui trong nhà ban ngày Mc ñích ca phương pháp ñiu tra này là xác ñnh thành phn, mt ñ các loài Anopheles có tp tính trú tiêu máu trong nhà. Xác ñnh v trí, ñ cao, giá th nơi mui
27 trú tiêu máu. Xác ñnh t l nhim KSTSR trong cơ th mui và phân tích nhóm loài bng hình th hoc PCR. Tay phi ngưi ñiu tra cm ng nghim, tay trái cm ñèn pin. Bt ñu tìm mui t ca ra vào và ñi dn vào trong, va ñi va ri ñèn vào tưng, ñèn cách tưng t 30 40 cm, chiu qua li, lên xung. Chú ý tìm nhng nơi có ít ánh sáng, kín gió, ñ cao t 2 mét tr xung, mui thưng ñu trên qun áo, chăn màn, trong các ñ dùng gia ñình như xoong ni, chum vi Khi thy mui úp nhanh ng nghim lên mui, di ñng qua li cho mui bay vào ng, dùng bông nút ng li. Ghi vào nhãn: loi giá th, nơi ñu, ñ cao so vi sàn nhà ca tng con. Phương pháp bt mui chung gia súc Mc ñích ca phương pháp này là xác ñnh thành phn, mt ñ các loài Anopheles ñt máu súc vt. Thu thp mui cho các th nghim nhy kháng và phân tích nhóm loài bng hình th hoc PCR. Tìm bt mui ñang ñt máu trâu bò, ñang ñu trên tưng hay trên các ñám c, bi cây gn chung. Dùng tube bng thu tinh có thng hai ñu ñ bt mui. Dùng bông không thm nưc ñ ñy ming tube. Ghi li gi bt mui, nơi bt mui. Phương pháp thu thp mui bng by ñèn trong nhà và ngoài nhà: Mc ñích ca phương pháp này là nghiên cu s phong phú ca thành phn loài, so sánh s bin ñng theo mùa, theo dõi t l mui vào nhà, xác ñnh t l nhim KSTSR trong cơ th mui và phân tích nhóm loài bng hình th hoc PCR. By ñèn trong nhà ñưc treo trong phòng ng hoc cnh giưng có ngưi ng cách giưng 0,5 m trong nhà hoc nhà ry. By ñèn ngoài nhà ñưc treo cách nhà 50 m. Treo ñèn cách mt ñt khong 1,5 m. 2.4.2.3. K thut ñiu tra b gy Mc ñích ca k thut này là xác ñnh thành phn, mt ñ các véctơ st rét các thu vc ñc trưng cho tng loài. Thu thp b gy trên các thy vc: sui nưc chy chm, vũng nưc hai bên b sui, vũng nưc ñng, vũng nưc trong rng. Dùng bát khong 200 ml ht nh nưc trên b mt các thy vc, ñ vào khay men trng, dùng ng hút bt b gy cho vào l.
28 2.4.2.4. K thut m và quan sát bung trng: Cho 2 git nưc ct lên trên lam men, ñt mui lên lammen git nưc ct th nht. Dùng kim tách nh nhàng ñt bng cui ca mui, tách bung trng ñưa sang git nưc ct th 2 ñ khô t nhiên và quan sát khí qun ca bung trng xác ñnh mui ñ hay chưa ñ. 2.4.2.5. K thut th nhy cm: Phương pháp ca T chc Y t th gii 1998 (WHO/CDS/CPC/MAL/98.12). Mc ñích ca k thut này là xác ñnh mt loài mui nhy cm, có th kháng hoc kháng vi mt loi hoá cht. * Quy trình th nghim Chun b các ng ngh : Lót các t giy sch vào bên trong ng ngh, dùng các vòng bng thép ép giy sát vào trong thành ng. Cho t 20 25 con mui ñã chn vào 1 ng ngh. Đ mui ngh 1 gi, sau ñó kim tra li và loi b nhng con mui không ñt yêu cu, b sung thêm mui cho ñ s lưng. Chun b ng ñi chng và ng th nghim: Lót các t giy ñi chng vào trong ng ñi chng và các t giy có tm hoá cht vào trong ng th nghim. Dùng các vòng bng kim loi ép sát t giy vào thành ng. Cho mui tip xúc vi giy tm hoá cht: Lp ng ngh vi ng ñi chng và ng th nghim. Thi nh ñ chuyn mui t ng ngh sang ng ñi chng và ng th nghim. Đt ng th nghim có mui theo chiu thng ñng, thi gian tip xúc 60 phút. Theo dõi ñ nhit ñ và m ñ ñt yêu cu ca th nghim. Quan sát, ñm, ghi s lưng mui ngã gc (knockdown) vào các thi ñim 10, 20, 30, 40, 50 và 60 phút khi mui bt ñu tip xúc vi hoá cht. Chuyn mui t ng ñi chng và ng th nghim sang ng ngh. Đt ng thng ñng cho mui ngh 24 gi. Cho mui hút nưc ñưng glucose 10%. Theo dõi nhit ñ và m ñ trong thi gian này. Sau 24 gi ñc kt qu th nghim, mui còn bay ñưc tính là mui sng. 2.4.2.6. K thut nuôi mui Anopheles trong phòng thí nghim : Mui Anopheles bt thc ña ñưa v nuôi trong phòng thí nghim ñiu kin nhit ñ 24 −28 0C, m ñ t 70 −80%. Thc ăn ca mui ñt máu chut và
29 nưc ñưng. Thc ăn ca b gy là bt bánh mỳ, bt tôm, bt ñu xanh trn ln theo t l nht ñnh. Cho mui ñ, ñm s lưng trng, theo dõi quá trình phát trin ca trng qua các giai ñon: trng − b gy − quăng và mui trưng thành. 2.4.2.7. K thut ELISA phát hin ký sinh trùng SR trong cơ th mui (Phương pháp Wirtz và cng s, 1985). Nguyên lý ca phương pháp này là ng dng phn ng kháng nguyên kháng th và phn ng enzyme cơ cht ñ phát hin KSTSR trong cơ th mui. Ưu ñim ca phương pháp ELISA là có th x lý mt s lưng mu ln, không phân bit mu sng hay mu cht, xác ñnh chng loi và s lưng KSTSR. * Quy trình ELISA Đĩa gm 96 ging (well), ñưc ph bng 50 l kháng th ñơn dòng Mab P.f, Pv 210, Pv 247 , qua ñêm nhit ñ phòng. Dung dch trong ging ñưc ñ ra, ly 200 l dung dch blocking buffer cho vào, nhit ñ phòng trong mt gi. Ly 50 l dung dch mui nghin cho vào ging, chng dương và chng âm ñưc cho vào các ging qui ñnh, nhit ñ phòng trong 2 gi. Ra dĩa 3 ln bng dung dch PBS – Tween và làm khô. Ly 50 l enzyme liên kt kháng th (peroxidase conjugated MAbs) ca P.f , P.v 210, P.v 247 c cho vào các ging, nhit ñ phòng trong 1 gi. Ra ñĩa 3 ln bng dung dch PBS – Tween và làm khô. Ly 100 l cơ cht ca enzyme cho vào các ging và ñc kt qu máy ñc ELISA, bưc sóng 405 nm (Giá tr ngưng = Trung bình OD chng âm + 3 SD). 2.4.2.8. K thut PCR xác ñnh phc hp loài An.dirus và An.minmus Chúng tôi ng dng k thut ca Ngô Th Hương và cs (2001). K thut PCR xác ñnh phc hp loài An.minimus. Phương pháp tách chit ADN tng s: ADN tng s ca mui ñưc tách chit bng QIAamp DNA Extraction kit (QIAGEN, USA). Quy trình tách chit ñưc tóm tt như sau: Mui An.minimus sp. trưng thành ñưc nghin trong 180 ml dung dch ATL (ATL buffer) bng
30 chày nha vô trùng cho ñn khi thành dung dch ñng nht. B sung 20 ml ProteinaseK (50 mg/ml) ri 56 0C khong 23 gi, c sau 10 phút lc nh mt ln. Thêm vào hn dch 200 ml dung dch AL có cha guanidine hydrochloride và 4 ml RNase A (100 mg/ml) và trn ñu bng cách lc mnh khong 15 giây, ri 70 0C trong 10 phút. Sau ñó thêm vào 200 ml Ethanol (90100%), trn ñu khong 1520 giây. Toàn b hn dch ñưc chuyn lên màng lc ca ct lc (QIAamp Spin Column), ly tâm 13.000 vòng/phút trong 1 phút, loi b phn dung dch bên dưi. Phn AND bám vào màng ca ct lc ñưc ra vài ln bng các dung dch AW1; AW2 (QIAGEN). Cui cùng, AND tng s ñưc thôi ra bng 100 ml dung dch AE và ñưc bo qun 20 0C cho ñn khi s dng. Phương pháp tin hành phn ng PCR: Phn ng PCR ñưc thc hin trên máy 2720 Thermal Cycler, Applied Biosystem (USA), s dng các cp mi xác ñnh phc hp loài theo Hoàng Kim Phúc và cs (2003). Chu trình nhit ca phn ng PCR gm các bưc như sau: 94 0C/5 phút, tip theo là 30 chu kỳ 94 0C/1 phút, 60 0C/1 phút; 72 0C/1 phút 30 giây và chu kỳ cui cùng là 72 0C/10 phút. Sn phm PCR ñưc ñin di trên thch agarose 1,8%, nhum bng Ethudium Bromide 510 phút. Đc kt qu bng máy ñc UV (UV documentationVilber Lourmat). Band ca sn phm PCR ñưc so sánh vi thang chun ADN ñ xác ñnh kích thưc mong ñi ca tng loài. K thut PCR xác ñnh phc hp loài An.dirus Phương pháp tách chit ADN tng s: ADN tng s ca mui ñưc tách chit bng QIAamp DNA Extraction kit (QIAGEN Inc., USA). Quy trình tách chit tương t như ñi vi An.minimus. Phương pháp tin hành phn ng PCR: Phn ng PCR ñưc thc hin trên máy 2720 Thermal Cycler, Applied Biosystem (USA), s dng các cp mi xác ñnh phc hp loài theo Ngô Th Hương và cs (2001). Chu trình nhit ca phn ng PCR gm các bưc như sau: 94 0C/2 phút, tip theo là 30 chu kỳ 94 0C/ 30 giây, 58 0C/30 giây; 72 0C/30 giây và
31 chu kỳ cui cùng là 72 0C/10 phút. Sn phm PCR ñưc ñin di trên thch agarose 2%, nhum bng Ethudium Bromide 510 phút. Đc kt qu bng máy ñc UV (UV documentationVilber Lourmat). Band ca sn phm PCR ñưc so sánh vi thang chun ADN ñ xác ñnh kích thưc mong ñi ca tng loài. 2.4.3. X lý mu vt: S mui cht ñưc phơi khô, bo qun trong tuýp Eppendorf và cho vào hp có cha silicagel s dng cho th nghim ELISA ñ xác ñnh t l nhim KSTSR và PCR ñ xác ñnh kiu di truyn. S mui còn sng ñưc m và quan sát bung trng xác ñnh ñã ñ, hay chưa ñ theo phương pháp chun ca T chc y t th gii năm 1991. Mui khe mnh ñưc chn thc hin k thut nhy cm ñi vi hóa cht. Xác mui sau khi m và th nhy cm cũng ñưc gi mu ñ làm ELISA. 2.4.4. Các ch s ñánh giá: Mui Anopheles thu thp bng mi ngưi, soi chung gia súc và soi trong nhà ban ngày ñưc tính mt ñ theo công thc: S mui bt ñưc ca mt véctơ Mt ñ (con/ gi/ ngưi ) = S ngưi bt x S gi bt Mui Anopheles thu thp bng by ñèn ñưc tính mt ñ theo công thc: Tng s mui cái thu thp Mt ñ (con/ ñèn/ ñêm ) = S by ñèn x S ñêm B gy Anopheles thu thp ti các thy vc ñưc tính theo công thc: Tng s b gy thu thp Mt ñ (con/bát ) = 100 bát T l mui nhim KSTSR (S) bng ELISA ñưc tính theo công thc: Tng s mui có ký sinh trùng T l mui nhim (S) = × 100. (%) Tng s mui th ELISA
32 T l mui ñã ñ ñưc tính theo công thc: Tng s mui ñ ri T l mui ñã ñ = × 100. (%) Tng s bung trng ñưc quan sát Mt ñ mui ñt ngưi (ma) ñưc tính bng công thc: Tng s mui bt bng mi ngưi ma = × 12. (con/ngưi/ñêm) Tng s gi bt bng mi ngưi 12: S gi hot ñng ca mui trong 1 ñêm. Thi gian chu kỳ tiêu sinh l (ngày), (Beklemishev, 1940): 37 l = + 1 t − 9 Trong ñó: t là nhit ñ trung bình ca môi trưng hàng ngày . 37 là tng lưng nhit hu hiu 9 là nhit ñ ti thiu cho mui phát trin. 1 là khong thi gian 1 ngày ñ cho mui tìm nơi ñ trng và tìm mi ñt Thi gian chu kỳ thoa trùng (t khi mui hút giao bào ñn lúc xut hin thoa trùng trong tuyn nưc bt): 111 + P.falciparum: n (ngày) = t −16 105 + P.vivax: n (ngày) = t −14 5, 111,105 là nhng nhit lưng hu hiu ñ hoàn thành 1 chu kỳ phát trin trong cơ th mui ca P.falciparum, P.vivax, t là nhit ñ trung bình ca nhng ngày theo dõi. 16 và 14,5 là nhng nhit ñ ti thiu ñ P.falciparum, P.vivax, P.malaria phát trin. Xác xut sng sót hàng ngày P (%) (Theo WHO 1975): Pa l P = Pa+NP Trong ñó: Pa: s mui ñã ñ (parous) ; NP: s mui chưa ñ (nulliparous)
33 Tui th trung bình ca qun th Le (ngày). 1 Le = − ln P Ch s truyn nhim: h = ma.S (theo Ross, 1911). Mc ñ nhy cm: lô ñi chng + T l mui cht > 20%: Kt qu th nghim không ñưc chp nhn . Làm li th nghim. + T l mui cht 5 20 %: Kt qu th nghim phi ñưc ñiu chnh li theo công thc Abbott. (% mui cht th nghim % mui cht ñi chng) x 100 % Mui cht thc t = 100 % mui cht ñi chng + T l mui cht < 5%: Kt qu th nghim ñưc chp nhn. lô th nghim + T l mui cht t 98100%: Mui nhy cm vi hoá cht th nghim. + T l mui cht t 8097%: Mui có th kháng vi hoá cht th nghim. + T l mui cht < 80%: Mui kháng vi hoá cht th nghim. 2.4.5. Công c thu thp s liu: Dng c côn trùng: By ñèn, ñèn pin, tuýp bt mui, lúp tay, bông không thp nưc, bát vt b gy, ng hút b gy, kim m mui. Dng c th nhy cm, kính hin vi, biu mu thng kê, s ghi chép 2.5. X lý s liu S liu ñiu tra ñưc ñin vào các biu mu thit k sn và x lý theo phn mm EpiInfo 6.0 và Excel. 2.6. Vn ñ Y ñc: Ngưi tham gia ñiu tra thu thp mui truyn bnh st rét bng mi ngưi là t nguyn, s ñưc ñiu tr tích cc bng thuc ñc hiu khi b nhim KSTSR.
34 NI DUNG NGHIÊN CU Nghiên cu gm các ni dung chính sau ñây: 1. Các s liu liên quan ñn ni dung ñ tài ti Ban QLDA QTC PCSR, Khoa Côn trùng, Khoa Sinh hc phân t Vin St rétKSTCT Quy Nhơn và Trung tâm PCSR tnh Gia Lai t tháng 6/2009 ñn tháng 10/2010. 2. Đc ñim sinh hc ca An.dirus và An.minimus trong phòng thí nghim 3. Mc ñ nhy cm ca mui Anopheles ñi vi hóa cht Alpha cypermethrine 30mg/m 2 và Lambdacyhalothrine 0,05% . 4. Kiu hình, kiu di truyn ca các véctơ st rét. 5. Mt s ñc ñim sinh thái hc ca véctơ st rét thc ña. 6. T l ñ, xác sut sng sót hàng ngày và tui th trung bình qun th ca véctơ st rét. 7. T l nhim KSTSR ca véctơ st rét. 8. Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca véctơ st rét.
35 Chương 3 KT QU NGHIÊN CU 3.1. Thành phn loài Anopheles tnh Gia Lai: Bng 3.1 Thành phn loài Anopheles tnh Gia Lai. Hi cu Điu tra Tng s TT Tên loài M BG M BG M BG 1 An.aconitus Doenitz,1902 + + + + + + 2 An.annularis Van de Wulp, 1988 + + + + + 3 An. barbirostris Van der Wulp,1884 + + 4 An.barbumbrosus Strictland , 1927 + + 5 An.campestris Reid, 1962 + + 6 An.crawfordi Reid, 1953 + + + 7 An.dirus Peyton & Harrison, 1979 + + + 8 An.indefinitus Lodlow, 1904 + + 9 An.jamesi Theobalb, 1901 + + 10 An.jeyporiensis James, 1902 + + + + + + 11 An.karwari James,1902 + + + 12 An.kochi Doenitz, 1901 + + + + + 13 An.lesteri Baisas & Hu, 1936 14 An.maculatus Theobald, 1903 + + + + + + 15 An. minimus Theobald, 1901 + + + + + + 16 An.nigerrimus Giles, 1900 + + 17 An.nitidus Harrison, Scanlon & Reid 1973 + + 18 An.nivipes Theobald, 1903 + + + 19 An.peditaeniatus Leicester, 1908 + + + + + 20 An.philippinensis Ludlow, 1902 + + + + + + 21 An. sinensis Wiedemann,1828 + + + + + 22 An.splendidus Koizumi, 1902 + + + + + + 23 An.tessellatus Theobald, 1901 + + + 24 An.umbrosus Theobald, 1903 + + 25 An. vagus Doenitz, 1902 + + + + + + Tng s 21 7 19 11 22 13 * Ghi chú : M : Mui ; BG : B gy
36 Nhn xét: Qua hi cu s liu t tháng 1/2009 ñn tháng 10/2010 ti mt s ña ñim ca tnh Gia Lai và ñiu tra t tháng 11/2010 ñn 9/2011 ti 3 ñim nghiên cu chúng tôi ñã thng kê ñưc 3.072 cá th mui trưng thành và 582 th b gy. Qua phân ñnh loi hình th nhn thy tng s loài có mt Gia Lai là 25 loài, trong ñó mui trưng thành có 22 loài và b gy có 13 loài. Có 10 loài thu thp ñưc c b gy và mui, 12 loài ch thu thp ñưc mui trưng thành và 3 loài ch thu thp ñưc b gy. Có 5 loài ñã ñưc xác ñnh là véctơ truyn bnh st rét chính và ph Tây Nguyên. Véctơ chính: An.minimus và An.dirus ; véc tơ ph là An.aconitus , An.jeyporiensis và An.maculatus . 3.2. Mt s ñc ñim sinh hc ca véctơ st rét tnh Gia Lai : 3.2.1. Đc ñim sinh hc ca An.dirus nuôi trong phòng thí nghim: Bng 3.2: S lưng trng ñ, t l phát trin thành b gy, quăng và con trưng thành ca An.dirus Mui S Trng n B gy n Quăng n Đc Cái T s (Lô) lưng thành b gy thành thành con (Đc: trng quăng trưng thành Cái) SL % SL % SL % 1 62 51 82,26 39 76,47 35 89,74 17 18 0,94 : 1 2 73 58 79,45 37 63,79 36 97,30 18 18 1,00 : 1 3 91 82 90,11 56 68,29 51 91,07 27 28 0,96 : 1 4 137 106 77,37 62 58,49 55 88,71 22 23 0,96 : 1 5 57 46 80,70 31 67,39 28 90,32 14 14 1,00 : 1 6 86 71 82,56 49 69,01 46 93,88 23 23 1,00 : 1 7 127 97 76,38 57 58,76 49 85,96 23 26 0,88 : 1 8 67 56 83,58 43 76,79 34 79,07 17 17 1,00 : 1 9 115 97 84,35 62 63,92 57 91,94 28 29 0,97: 1 TC 815 664 81,47 436 65,66 391 89,68 192 199 0,96: 1 Ghi chú: SL: S lưng; %: Phn trăm; TC: Tng cng
37 Nhn xét: Vi 09 mui cái An.dirus bt thc ña bng ñã có trng phát trin, chúng tôi tin hành nuôi phòng thí nghim vi nhit ñ phòng 2426 0C, nưc nuôi b gy có ñ pH t 7,9 8,5 và nhit ñ t 2123 0C. Tng s trng ñ ca 9 mui cái là 815, cá th ñ cao nht là 137 trng, thp nht là 57 trng, trung bình là 90,55 ± 29,38 trng. T l trng n thành b gy lô cao nht là 90,11%, thp nht 76,38%, trung bình 81,47 %. T l b gy phát trin thành quăng lô cao nht là 76,79%, thp nht là 58,49%, trung bình 65,66 % .T l quăng phát trin thành con trưng thành khá cao, lô cao nht là 97,30%, thp nht là 85,96%, trung bình 89,68%. Trong s 391 con trưng thành có 192 mui ñc và 199 mui cái vi t s ñc/cái là 0.96:1. Bng 3.3: Thi gian phát trin các giai ñon b gy và quăng ca An.dirus nuôi trong phòng thí nghim. Lô Thi gian hoàn thành các giai Thi gian hoàn thành giai ñon (Mui) ñon b gy (ngày) quăng (ngày) Min Max TB ±±±ĐLC Min Max TB ±±±ĐLC 1 7 14 10,08 ± 2,70 1 3 2,08 ± 0,77 2 9 15 10,17 ± 2,39 2 3 2,32 ± 0,47 3 7 12 9,13 ± 1,71 1 2 1,38 ± 0,49 4 6 11 8,70 ± 1,63 1 2 1,31 ± 0,46 5 9 14 9,50 ± 2,50 2 3 2,42 ± 0,50 6 6 12 9,87 ± 2,49 1 3 1,82 ± 0,75 7 7 11 10,04 ± 2,70 1 2 1,33 ± 0,48 8 8 11 10,13 ± 2,59 1 3 2,09 ± 0,78 9 9 15 10,19 ± 2,64 2 3 2,32 ± 0,47 Chung 6 15 9,76 ±±± 2,37 1 3 1,90 ±±± 0,57 Ghi chú: Min: Thi gian ti ña; Max: Thi gian ti thiu; TB: Trung bình; ĐLC: Đ lch chun Nhn xét: Vi nhit ñ phòng, nhit ñ nưc và pH nưc ñã nêu trên, qua 9 lô (mui) thí nghim nhn thy thi gian hoàn thành các giai ñon b gy (t tui I ñn tui IV) ti thiu 6 ngày và ti ña là 15 ngày, trung bình 9,76 ± 2,37 ngày.
38 Thi gian hoàn thành giai ñon quăng thiu là 1 ngày, thi gian ti ña là 3 ngày, trung bình 1,90 ± 0,57 ngày. 3.2.2. Đc ñim sinh hc ca An. minimus nuôi trong phòng thí nghim: Vi 11 mui cái An.minimus bt thc ña bng ñã có trng phát trin, chúng tôi tin hành nuôi phòng thí nghim vi nhit ñ phòng 2426 0C, nưc nuôi b gy có ñ pH t 7,9 8,5 và nhit ñ nưc t 2123 0C. Tng s trng ñ ca 11 mui cái là 1.038, cá th ñ cao nht là 132 trng, thp nht là 69 trng, trung bình là 94,36 ± 21,69 trng. Bng 3.4: S lưng trng ñ, t l phát trin thành b gy, quăng và con trưng thành ca An.minimus Mui S Trng n B gy n Quăng n Đc Cái T s (Lô) lưng thành b gy thành quăng thành con (Đc: trng trưng Cái) thành SL % SL % SL % 1 112 101 90,18 66 65,35 61 92,42 30 31 0,97:1 2 77 64 83,12 49 76,56 43 87,76 21 22 0,95:1 3 104 91 87,50 65 71,43 60 92,31 30 30 1,00:1 4 89 76 85,39 59 77,63 56 94,92 28 28 1,00:1 5 76 66 86,84 52 78,79 48 92,31 23 25 0,92:1 6 126 118 93,65 94 79,66 87 92,55 44 43 1,02:1 7 82 72 87,80 51 70,83 43 84,31 20 23 0,87:1 8 69 51 73,91 39 76,47 34 87,18 17 17 1,00:1 9 97 89 91,75 71 79,78 68 95,77 33 35 0,94:1 10 132 107 81,06 98 91,59 91 92,86 45 46 0,98:1 11 74 68 91,89 53 77,94 43 81,13 21 22 0,95:1 TC 1.038 903 86,99 697 77,19 634 90,96 312 322 0,97:1 Ghi chú: SL: S lưng; %: Phn trăm ; TC: Tng cng Nhn xét: T l trng n thành b gy là tương ñi cao, lô cao nht là 93,65%, thp nht 73,91%, trung bình 86,99 %. T l b gy phát trin thành quăng lô cao nht
39 là 91,59%, thp nht là 65,35%, trung bình 77,19% con. T l quăng phát trin thành con trưng thành lô cao nht là 95,77%, thp nht là 81,13%, trung bình 90,96% . Trong s 634 con trưng thành có 312 mui ñc và 322 mui cái vi t s ñc và cái là 0,97:1. Bng 3.5: Thi gian phát trin các giai ñon b gy và quăng ca An.minimus nuôi trong phòng thí nghim . Lô Thi gian hoàn thành các giai Thi gian hoàn thành giai (Mui) ñon b gy (ngày) ñon quăng (ngày) Min Max TB ±±±ĐLC Min Max TB ±±±ĐLC 1 7 12 10,25 ± 2,67 1 2 1,48 ± 0,50 2 6 11 9,92 ± 2,63 2 3 2,35 ± 0,48 3 6 11 10,15 ± 2,45 1 1 1,69 ± 0,75 4 9 15 10,14 ± 2,77 1 3 1,66 ± 0,73 5 7 13 10,08 ± 2,92 1 2 1,47 ± 0,50 6 8 15 10,25 ± 2,72 1 2 1,49 ± 0,50 7 7 12 10,50 ± 2,70 2 3 2,31 ± 0,47 8 7 12 10,84 ± 2,73 1 2 1,41 ± 0,50 9 8 15 10,64 ± 2,72 1 2 1,44 ± 0,50 10 7 12 10,20 ± 2,68 2 3 2,73 ± 0,48 11 6 11 10,13 ± 2,79 1 2 1,40 ± 0,49 Chung 6 15 10,28 ±±± 2,71 1 3 1,73 ±±± 0,54 Ghi chú: Min: Thi gian ti ña; Max: Thi gian ti thiu; TB: Trung bình; ĐLC: Đ lch chun Nhn xét: Qua 11 lô (mui) thí nghim nhn thy thi gian hoàn thành các giai ñon b gy ti thiu 6 ngày và ti ña là 15 ngày, trung bình 10,28 ± 2,71 ngày. Thi gian hoàn thành giai ñon quăng ti thiu là 1 ngày, thi gian ti ña là 3 ngày, trung bình 1,73 ± 0,54 ngày.
40 3.2.3. Đc ñim kiu di truyn ca An.dirus : Bng 3.6: Kt qu xác ñnh kiu di truyn ca An.dirus bng k thut PCR S lưng Kiu hình Kiu di truyn (Kt qu PCR) (An.dirus) An.dirus A SL % 53 53 53 100% Nhn xét: Qua phân tích 53 cá th An.dirus thu thp ti thc ña bng k thut PCR, kt qu cho thy rng 100% cá th mang kiu di truyn A. () M 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 An.dirus A Hình 3. 1: Kt qu ñin di sn phm PCR ca An.dirus A () : Chng âm M : DNA Marker, 100bp Ging 113 : An.dirus , 120bp 3.2.4. Đc ñim kiu hình và kiu di truyn ca An.minimus : 3.2.4.1. Kiu hình ca mui An.minimus . Nhn xét (Bng 3.7): Qua bng s liu (không tính s liu hi cu) An.minimus cho thy t l 3 kiu hình (dng cánh) ñây là: A: 80,36% ; B : 6,25% ; C : 13,39%. T l dng cánh theo phương pháp mi ngưi là A:91,67%; B:5,56%; C:2,78%. Dng cánh theo phương pháp by ñèn là A:84,62%; B:6,15%;
41 C:9,23% và dng cánh theo phương pháp soi chung gia súc là A:18,18%; B:9,09% ; C:72,73%. Mt khác qua thu thp cũng nhn thy rng, mui dng cánh A chim t l cao bng phương pháp mi ngưi (91,67%) và by ñèn (84,62%). Trong s mui thu thp ñưc phương pháp bt chung gia súc thì dng cánh C chim ưu th (72,73%). Bng 3.7: S lưng và t l các kiu hình ca An.minimus qua các phương pháp T Phương pháp Tng Kiu hình A Kiu hình B Kiu hình C T s SL % SL % SL % 1 Mi ngưi 36 33 91,67 2 5,56 1 2,78 2 By ñèn 65 55 84,62 4 6,15 6 9,23 3 Chung gia súc 11 2 18,18 1 9,09 8 72,73 Tng cng 112 90 80,36 7 6,25 15 13,39 Ghi chú: SL: S lưng ; %: Phm trăm 3.2.4.2. Kiu di truyn ca An.minimus Bng 3.8: Kt qu xác ñnh kiu di truyn ca An.minimus bng k thut PCR. Kiu hình Tng s Kiu di truyn (Kt qu PCR) (cánh) An.minimus A An.minimus C (An.harrisoni) SL % SL % A 90 75 83,33 15 16,67 B 7 2 28,57 5 71,43 C 15 1 6,67 14 93,33 Tng cng 112 78 69,64 34 30,36 Ghi chú: SL: S lưng ; %: Phm trăm Nhn xét: Qua phân tích 112 mu An.minimus ti thc ña (Bng 3.8) bng k thut PCR cho thy rng: trong s 90 cá th kiu hình A có 75 cá th (83,33%) mang kiu di truyn A ( An.minimus A), 15 cá th (16,67%) có kiu di truyn C (An.minimus C hay An.harrisoni ). Trong s 7 cá th kiu hình B có 2 cá th
42 (28,57%) mang kiu di truyn A, 5 cá th (71,43%) mang kiu di truyn C và trong 15 cá th kiu hình C có 1 cá th (6,67%) mang kiu di truyn A, 14 cá th (93,33%) có kiu di truyn C. () 1 2 3 4 M 5 6 7 8 9 An.harrisoni An.minimus A Hình 3.2 : Kt qu ñin di sn phm PCR ca An.minimus A và An. harrisoni . () : Chng âm M : DNA Marker, 100bp Ging 1, 69 : An.harrisoni , 509bp Ging 24, 5 : An.minimus A, 185bp 3.2.5. Đc ñim kiu hình các thành viên thuc nhóm loài An.maculatus . Đc ñim ñnh loi hình th (mô t chi tit ti Ph lc 3) ca 3 thành viên thuc nhóm loài An.maculatus như sau: Đc ñim chung: B trưc cánh (costa, subcosta và L1) có 4 ñim ñen tr lên, không có lông trên tm bên ngc trưc. Đùi, cng và ñt bàn I có các ñm trng (hoa), bàn chân sau có băng trng rng; ñt V bàn chân sau hoàn toàn trng. Tm lưng ñt bng IIIV không có vy trng. Đc ñim phân bit: An.maculatus s.l: Tm lưng các ñt bng VVIII có vy trng. An.sawadwongporni: Ch chia nhánh gân L2 có ñim ñen, cui tm lưng các ñt bng IVVII ch có vài vy ñen mép bên (nu cui tm lưng các ñt bng IVVII có mt hàng vy ñen mép bên là An.notanandai).
43 An.pseudowillmori : Ch tm lưng ñt bng VIII có vy trng . An.willmori: Ch chia nhánh gân L2 không có ñim ñen, gân L3 có 2 ñim ñen 2 ñu (nu Gân L3 có 3 ñim ñen là An.dravidicus). Bng 3.9: S lưng và t l các thành viên thuc nhóm loài loài An.maculatus thu thp qua các phương pháp. Tng An.macu An.sawad An.pseudo An.will Phương s pháp SL % SL % SL % SL % MNTN 37 18 48,65 9 24,32 6 16,22 4 10,81 MNNN 72 48 66,67 12 16,67 9 12,50 3 4,17 BĐTN 128 71 55,47 22 17,19 26 20,31 9 7,03 BĐNN 196 114 58,16 34 17,35 31 15,82 17 8,67 CGS 289 136 47,06 79 27,34 46 15,92 28 9,69 Tng cng 722 387 53,60 156 21,61 118 16,34 61 8,45 Ghi chú:SL : S lưng ; % : Phm trăm; MNTN: Mi ngưi trong nhà; MNNN: Mi ngưi ngoài nhà; BĐTN: By ñèn trong nhà: BĐNN: By ñèn ngoài nhà; CGS: Chung gia súc. An.macu: An.maculatus s.l; An.swad: An.swadwongporni; An.pseudo: An.pseudowillmori; An.will: An.willmori Nhn xét: Qua phân tích hình th, ti ña ñim nghiên cu phát hin 3 thành viên trong nhóm loài An.maculatus , ñó là : An.maculatus s.l (sensu lato); An.sawadwongporni; An.pseudowillmori ; An.willmori vi t l tương ng là: 53,60% :21,61% : 16,34% : 8.45%. 3.2.6. Mc ñ nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht ñang s dng trong Chương trình PCSR hin nay. 3.2.6.1. S nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht Alphacypermethrine . Trong ñiu kin nhit ñ 26±3 0C và m ñ tương ñi (RH%) 86±5% chúng tôi ñã tin hành th nghim các loài An.dirus , An.aconitus và An.maculatus vi giy th Alphacypermethrine 30 mg/m 2.
44 Bng 3.10. Kt qu th nhy cm ca véctơ st rét vi giy th Alphacypermethrine 30 mg/m 2 S lưng mui ngã gc SL T l % 10 20 30 40 50 60 mui SL mui Véc tơ Lô phút phút phút phút phút phút cht mui cht sau sau 24 24 gi gi TN 100 0 70 91 99 100 100 100 100 An.dirus ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 TN 100 0 70 91 99 100 100 100 100 An.aconitus ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 TN 100 0 18 81 88 95 95 89 89 An.maculatus ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 Ghi chú: TN: Th nghim; ĐC: Đi chng; SL: S lưng Nhn xét: Sau khi cho mui tip xúc vi giy th 60 phút, theo dõi 24 gi s mui ngã gc lô th nghim và lô ñi chng. Chúng tôi ghi nhn kt qu như sau: An.dirus: Mui th nghim là mui F1 nuôi t mui m thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 100%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.dirus ti ña ñim nghiên cu còn nhy cm vi hóa cht Alphacypermethrine . An.aconitus Mui th nghim là mui cái thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 100%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.aconitus ti ña ñim nghiên cu còn nhy cm vi hóa cht Alpha cypermethrine . An.maculatus : Mui th nghim là mui cái thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 89%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.maculatus ti ña ñim nghiên cu có th kháng vi hóa cht Alpha cypermethrine . 3.2.6.2. S nhy cm ca véctơ SR vi hóa cht Lambdacyhalothrine . Trong ñiu kin nhit ñ 27±3 0C và m ñ tương ñi (RH%) 85±5%, chúng tôi ñã tin hành th nghim các loài An.minimus , An.aconitus , An.maculatus và An.jeyporiensis vi giy th Lambdacyhalothrine 0,05%.
45 Bng 3.11. Kt qu th nhy cm ca véctơ st rét vi giy th Lambdacyhalothrine 0,05%. S lưng mui ngã gc SL T l 10 20 30 40 50 60 mui mui SL Véc tơ Lô phút phút phút phút phút phút cht cht mui sau 24 sau 24 gi gi TN 100 0 72 90 99 100 100 100 100 An.minimus ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 TN 0 64 87 97 99 100 100 100 0 An.aconitus ĐC 0 0 0 0 0 0 0 0 0 TN 100 0 64 88 98 99 100 100 100 An.jeyporiensis ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 TN 100 0 10 89 90 98 100 95 95 An.maculatus ĐC 20 0 0 0 0 0 0 0 0 Ghi chú: TN: Th nghim; ĐC: Đi chng; SL: S lưng Nhn xét: An.aconitus : Mui th nghim là mui cái thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 100%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.aconitus ti ña ñim nghiên cu còn nhy cm vi hóa cht Lambda cyhalothrine . An.minimus : Mui th nghim là mui cái F1 nuôi t mui m thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 100%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.aconitus ti ña ñim nghiên cu còn nhy cm vi hóa cht Lambdacyhalothrine . An.jeyporiensis : Mui th nghim là mui cái F1 nuôi t mui m thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 100%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.jeyporiensis ti ña ñim nghiên cu còn nhy vi hóa cht Lambdacyhalothrine . An.maculatus : Mui th nghim là mui cái thu thp ti thc ña. T l mui cht lô th nghim là 95%, t l mui cht lô ñi chng là 0%. Như vy An.maculatus ti ña ñim nghiên cu có th kháng vi hóa cht Lambda cyhalothrine .
46 3.3. Mt s ñc ñim sinh thái hc ca véctơ st rét: 3.3.1. S phân b các véctơ SR theo vùng dch t st rét ñim NC. con/gi/ngưi 0.35 0.309 0.3 0.25 0.225 0.231 0.194 0.2 0.175 0.181 0.153 0.159 0.15 0.1 0.097 0.097 0.1 0.088 0.05 0.022 0 0 0 Vùng 5 Vùng 4 Vùng 3 An.aco An.dirus An.jeypo An.macu An. mini Biu ñ 3.1: Mt ñ các véctơ st rét thu thp bng phương pháp mi ngưi theo vùng dch t st rét. con/ñèn/ñêm 2.5 2.384 2.207 2 1.609 1.511 1.5 1.272 1.163 1.185 1.033 1 0.685 0.707 0.543 0.5 0.38 0.076 0 0 0 Vùng 5 Vùng 4 Vùng 3 An.aco An.dirus An.jeypo An.macu An. mini Biu ñ 3.2: Mt ñ các véctơ st rét thu thp bng phương pháp by ñèn theo vùng dch t st rét.
47 Nhn xét: Qua Biu ñ 3.1 và 3.2 cho thy mt ñ các véctơ thu thp bng mi ngưi và by ñèn cao nht Vùng 5 (0,969 c/g/n và 1,528 c/ñ/ñ) và thp nht Vùng 3 (0,688 c/g/n và 0,725 c/ñ/ñ). Các véctơ ph An.aconitus , An.jeyporiensi , An.maculatus có mt c 3 vùng dch t. Véctơ chính An.dirus và An.minimus ch xut hin Vùng 4 (0,10 c/g/n và 0,685 c/ñ/ñ) và vùng 5 (0,153 c/g/n và 1,033 c/ñ/ñ). An.dirus có mt Vùng 5 (0,088 c/g/n và 0,38 c/ñ/ñ) mt ñ cao hơn hn Vùng 4 (0,022 c/g/n và 0,076 c/ñ/ñ). 3.3.2. Sinh thái b gy ca các véctơ st rét trên các thy vc. Bên cnh nuôi Anopheles phòng thí nghim, chúng tôi còn ñiu tra các nơi mui ñ, các thy vc véctơ st rét sng ngoài thiên nhiên. Bng 3.12: S lưng và mt ñ b gy véctơ thu thp qua các thy vc. Loài Sui nưc Vũng nưc 2 Vũng nưc nưc ñng chy chm bên b sui ñng trong rng SL % SL % SL % SL % An.aconitus 79 69.30 26 22.81 9 7.89 0 0 An.dirus 0 0 0 0 0 0 0 0 An.jeyporiensis 62 65.96 21 22.34 11 11.70 0 0 An.maculatus 27 19.42 73 52.52 39 28.06 0 0 An.minimus 29 90.63 3 9.38 0 0.00 0 0 Tng các véctơ 197 51.98 123 32.45 59 15.57 0 0 Ghi chú: SL: S lưng ; %: Phn trăm . Nhn xét: Qua ñiu tra 4 loi thy vc. s liu cho thy rng b gy An.minimus sinh sng ch yu thy vc sui nưc chy chm (90.63%) và vũng nưc 2 bên b sui vi t l thp (9.38%). B gy An.aconitus và An.jeyporiensis tìm thy sui nưc chy chm chim t l cao nht (69,30% và 65,96%), tip ñn là vũng nưc 2 bên b sui (22,81% và 22,34%), còn thy vc vũng nưc ñng chim t l thp (7,89% và 11,7%). An.maculatus phát hin cao nht thy vc vũng nưc ñng 2 bên b sui (52,52%), tip ñn là vũng nưc ñng (28,06%) và thp nht sui nưc chy chm (19,42%). Chưa phát hin thy b gy ca An.dirus các loi thy vc này.
48 3.3.3. S phân b và phát trin ca vectơ st rét theo mùa Véc tơ Véctơ chính Véctơ 39.39 3.64 32.73 24.24 32.48 11.31 35.17 21.03 Véctơ phVéctơ Tng các Tng véctơ 33.19 10.53 34.92 21.36 0% 20% 40% 60% 80% 100% T l Cui mùa mưa Mùa khô Đu mùa mưa Gia mùa mưa Biu ñ 3.3: T l các véctơ st rét thu thp ñưc qua các mùa Nhn xét: S liu Biu ñ 3.3 cho thy, các véctơ st rét phát trin ch yu vào mùa mưa, nht là ñu mùa mưa (34,92%) và cui mùa mưa (33,19%), gia mùa mưa t l véctơ thu thp thp hơn (21,36%) và thp nht là trong mùa khô (10,53%). Tương t véctơ chính và véctơ ph (theo th t) có t l thu thp cao nht cui mùa mưa (39,39%; 32,48%), ñu mùa mưa (32,73% ; 35,17%), gia mùa mưa (24,24%; 21,03%) và thp nht vào mùa khô (3,64% ; 11,31%). 3.3.4. S phân b và phát trin b gy st rét theo mùa: Nhn xét (Biu ñ 3.4): B gy véctơ st rét có t l thu thp cao nht cui mùa mưa (43,27%) và cui mùa mưa (33,77%), thp hơn trong mùa khô (8,71%) và thp nht trong mùa mưa (0,13%). Tương t t l b gy ca véctơ chính (An.minimus) và ph (theo th t) có t l thu thp cao nht cui mùa mưa (59,38%, 41,79%) và ñu mùa mưa (40,63%, 33,14%). Trong mùa khô và gia mùa mưa không thu thp ñưc b gy ca véctơ chính và véctơ ph có mt vi t l thp (mùa khô là
49 9,51% và gia mùa mưa là 0,13%). B gy An.dirus không thu thp ñưc cá th nào trong c 4 mùa. Véctơ An.minimus 59.38 0 40.63 0 41.79 9.51 33.14 0.13 Véctơ phVéctơ Tng các véctơTng 43.27 8.71 33.77 0.13 T l 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Cui mùa mưa Mùa khô Đu mùa mưa Gia mùa mưa Biu ñ 3.4 : T l b gy ca véctơ st rét thu thp theo mùa. 3.3.5. Tp tính ñt mi ca véctơ st rét trong ñêm con/gi/ngưi 0.060 0.050 0.040 0.030 0.020 0.010 0.000 Gi 1819 1920 2021 2122 2223 2324 01 12 23 34 45 56 An.aco An.dirus An.jeypo An.macu An.mini Biu ñ 3.5: Hot ñng ñt mi ca các véctơ st rét trong ñêm
50 Nhn xét: Qua Biu ñ 3.5 cho thy các véctơ st rét chính có mt ñt mi cao t 21 gi ñn 2 gi sáng và ñt ñnh lúc 2324 gi. Trong ñó mt ñ ñt mi ca An.dirus t 0,001 c/g/n ñn 0,009 c/g/n ; ca An.minimus t 0,001 c/g/n ñn 0,022 c/g/n. Các véctơ ph có mt ñ ñt mi cao sm hơn t 19 gi ñn 1 gi sáng và ñi ñnh 2223 gi. Trong ñó mt ñ ñt mi ca An.aconitus t 0,002 c/g/n ñn 0,032 c/g/n ; An.jeyporiensis t 0,002 c/g/n ñn 0,03 c/g/n và ca An.maculatus t 0,001 c/g/n ñn 0,051 c/g/n . Bng 3.13: Mt ñ ñt mi ca véctơ st rét trưc và sau 24 gi Trưc 24 gi Sau 24 gi Loài P (c/g/n) (c/g/n) An.aconitus 0,265 ± 0,010 0,067 ± 0,006 P 0,05 Ph 0,348±0,030 0,529±0,041 P 0,05 Ghi chú: SL: S lưng; %: Phn trăm; MNTN: Mi ngưi trong nhà; MNNN: Mi ngưi ngoài nhà ; c/g/n : con/gi/ngưi.
51 c/g/n 0.140 0.120 0.100 0.080 0.060 0.040 0.020 0.000 1819 1920 2021 2122 2223 2324 01 12 23 34 45 56 Gi Vectơ chính (TN) Véctơ ph (TN) Vectơ chính (NN) Véctơ ph (NN) Ghi chú: TN: Trong nhà ; NN : Ngoài nhà Biu ñ 3.6 : Mt ñ ñt mi ca véctơ trong nhà và ngoài nhà Nhn xét: Qua phân tích kt qu cho thy trưc 24 gi mt ñ ñt ngưi véctơ chính ngoài nhà là 0,106 ±0,016 c/g/n cao hơn trong nhà là 0,048 ± 0,008 c/g/n (P 0,05) ; mt ñ véctơ ph ngoài nhà là 0,108 ±0,019 c/g/n và trong nhà là 0,127 ± 0,021 c/g/n (P>0,05). 3.3.6. Tp tính la chn vt ch ca các véctơ st rét. Đ ñánh giá tính ưa thích vt ch chúng tôi so sánh t l các véctơ st rét thu thp ñưc qua phương pháp mi ngưi trong nhà vi phương pháp soi chung gia súc. Kt qu cho thy các véctơ st rét có xu hưng ñt ngưi cao hơn ñt gia súc. T l ñt ngưi ca An.dirus và An.minimus là 97,30% và 81,82% cao hơn t l ñt gia súc 2,70% và 18,18% (P<0,01). Ngưc li các véctơ ph An.aconitus , An.jeyporiensis và An.maculatus có t l ñt gia súc theo th t là 70,28%; 67,64% và 69,88% cao hơn ñt ngưi là 29,72% ; 32,36% và 30,12% (P<0,05).
52 Bng 3.15: S lưng, t l véctơ st rét thu thp bng phương pháp mi ngưi và soi chung gia súc. Loài Mi ngưi Chung gia súc P SL % SL % An.aconitus 159 29,72 376 70,28 P<0,05 An.dirus 36 97,30 1 2,70 P<0,01 An.jeyporiensis 144 32,36 301 67,64 P<0,05 An.maculatus 231 30,12 536 69,88 P<0,05 An.minimus 81 81,82 18 18,18 P<0,05 Tng cng 650 34,52 1233 65,48 P<0,01 Ghi chú: SL: S lưng ; %: Phn trăm 3.3.7 Tp tính trú ñu tiêu máu trong nhà. Mc du ñã tin hành ñiu tra theo qui trình, nhưng qua 4 ñt ñiu tra chúng tôi ch thu thp ñưc 5 cá th An.vagus và 1 cá th An.sinensis trú ñu trong nhà, chưa phát hin cá th véctơ st rét nào trú ñu trong nhà. 3.4. Vai trò truyn bnh ca các véctơ st rét: 3.4.1. Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng ca các véctơ st rét: Bng 3.16 Chu kỳ tiêu sinh và chu kỳ thoa trùng CKTS Chu kỳ thoa trùng (ngày) Mùa NĐTB ( 0C) (ngày) P.falciparum P.vivax Cui mùa mưa 23.9 ± 0.84 3,5 14 11,1 (tháng 11/2010) Mùa khô 22.5 ± 0.59 3,7 17,1 13,1 (Tháng 1/2011) Đu mùa mưa 27.8 ± 0.37 3,0 9,4 7,9 (Tháng 6/2011) Gia mùa mưa 26.5 ± 0.44 3,1 10,5 8,7 (Tháng 9/2011) TB±ĐLC 25.18 ± 2.41 3,3 ± 0,33 12,8 ± 3,50 10,2 ± 2,36 Ghi chú : NĐTB:Nhit ñ trung bình;CKTS:Chu kỳ tiêu sinh; TB: Trung bình, ĐLC : Đ lch chun
53 Nhn xét: nhit ñ trung bình hàng ngày 23.9 0C (cui mùa mưa), mui thc hin chu kỳ tiêu sinh khong 3,5 ngày, nhit ñ trung bình 22.5 0C (mùa khô), mt chu kỳ tiêu sinh mt khong 3,7 ngày, nhit ñ trung bình hàng ngày 27.8 0C (ñu mùa mưa), mt chu kỳ tiêu sinh mt 3,0 ngày và nhit ñ trung bình hàng ngày 26.5 0C (gia mùa mưa), mt chu kỳ tiêu sinh mt 3,1 ngày. Trong khi ñó, thi gian chu kỳ thoa trùng ca ký sinh trùng st rét trong cơ th mui ñưc ưc tính như sau: Cui mùa mưa: nhit ñ trung bình hàng ngày là 23.9 0C thì P.falciparum và P.vivax cn khong 14 và 11,1 ngày ñ hoàn thành chu trình phát trin trong mui. Mùa khô: nhit ñ trung bình hàng ngày 22.5 0C thì P.falciparum cn 17,1 ngày và P.vivax cn 13,1 ngày ñ hoàn thành chu trình phát trin trong mui. Đu mùa mưa: nhit ñ trung bình hàng ngày là 27.8 0C thì P.falciparum và P.vivax cn 9,4 và 7,9 ngày. Gia mùa mưa: nhit ñ trung bình hàng ngày là 26.5 0C thì P.falciparum và P.vivax cn khong 10,5 và 8,7 ngày ñ hoàn thành chu trình phát trin trong mui. 3.4.2. Tui th trung bình qun th ca các véctơ st rét: Bng 3.17. Tui th trung bình các qun th ca các véctơ st rét T Loài S mui S T l Xác xut Tui th T m quan mui ñã ñ sng sót trung bình sát bung ñã ñ (%) hàng ngày qun th trng (%) (ngày) 1 An.aconitus 123 85 69,11 89,04 8,6 2 An.dirus 48 34 70,83 90,07 9,6 3 An.jeyporiensis 118 84 71,19 90,21 9,7 4 An.maculatus 145 108 74,48 91,46 11,2 5 An.minimus 98 63 64,29 87,47 7,5 TB ± ĐLC 532 362 70,30 89,87 9,4±1,39 *Ghi chú: %: Phn trăm; TB: Trung bình; ĐLC: Đ lch chun
54 Nhn xét: Qua kt m và quan sát bung trng chúng tôi nhn thy rng t l ñã ñ chung ca các véctơ st rét là 70,30%. Tng véctơ st rét là : An.aconitus : 69,11% ; An.dirus : 70,83% ; An.jeyporiensis : 71,19% ; An.maculatus : 74,48% và An.minimus là 64,29%. Vi chu kỳ tiêu sinh ( Bng 3.16 ) là 3,3 ngày chúng tôi tính ñưc xác sut sng sót hàng ngày ca An.aconitus : 89,04%; An.dirus : 90,07%; An.jeyporiensis : 90,21%; An.maculatus : 91,46% và An.minimus là 87,47%. Xác sut sng sót hàng ngày chung ca các véctơ là 89,87%. Tui th trung bình qun th chung ca các véctơ st rét là 9,4±1,39 ngày, ca tng loài véctơ là : An.aconitus : 8,6 ngày ; An.dirus : 9,6 ngày; An.jeyporiensis : 9,7 ngày; An.maculatus : 11,2 ngày và An.minimus là 7,5 ngày. 3.4.3. T l nhim ký sinh trùng SR ca các véctơ st rét: Bng 3.18.: Kt qu xác ñnh t l nhim KSTSR ca các véctơ st rét Loài S mui S dương tính (+) Tng T l th P.f P.v 210 P.v 247 cng % nghim An.aconitus 210 0 0 0 0 0,0 An.dirus 72 1 0 0 1 1,39 An.jeyporiensis 234 0 0 0 0 0,0 An.maculatus 327 0 0 0 0 0,0 An.minimus 189 1 1 0 2 1,06 Tng cng 1.032 2 1 0 3 0,29 Nhn xét: Qua kt qu th nghim ELISA vi 1.032 cá th ti Khoa Côn trùng, Vin St rétKSTCT Quy Nhơn chúng tôi thy rng kt qu dương tính vi kháng th ñơn dòng (KSTSR) chung ca các véctơ là 0,29%. Trong ñó An.dirus có phn ng dương tính (P.f) 1 cá th chim 1,39% và An.minimus có phn ng dương
55 tính 2 cá th (1 P.f và 1 P.v 210) chim t l 1,06%. Các véctơ còn li chưa thy phn ng dương tính vi kháng th ñơn dòng (KSTSR). 3.4.4. Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca các véctơ st rét Bng 3.19: Mt ñ ñt ngưi và ch s truyn nhim ca các véctơ st rét ti các ñim nghiên cu. Loài Mt ñ ñt T l (%) Ch s truyn ngưi (ma) mui nhim nhim (c/n/ñ) KSTSR (S) (h=maxS) An.aconitus 1,99 0,0 0,000 An.dirus 0,44 1,39 0,006 An.jeyporiensis 1,80 0,0 0,000 An.maculatus 2,89 0,0 0,000 An.minimus 1,01 1,06 0,011 Tng cng 8,13 0,29 0,024 Ghi chú: c/n/ñ: con/ngưi/ñêm; S: t l nhim KSTSR Nhn xét: Mt ñ ñt ngưi chung ca các véctơ là 8,13 c/n/ñ, trong ñó An.aconitus là 1,99 c/n/ñ; An.dirus 0,44 c/n/ñ; An.jeyporiensis 1,80 c/n/ñ; An.maculatus 2,89 c/n/ñ; và An.minimus là 1,01 c/n/ñ. Ch s truyn nhim chung ca các véctơ ti ña ñim nghiên cu là 0,024, nhưng ch có An.dirus và An.minimus tính ñưc ch s truyn nhim theo th t là 0,006 và 0,011.
56 Chương 4 BÀN LUN 4.1. Thành phn loài Anopheles Gia Lai Theo tài liu ca H Đình Trung (2005) c nưc có 60 loài [4] ; Lê Khánh Thun (1997) khu vc min Trung Tây Nguyên có 45 loài [12], Nguyn Đc Mnh (1988) Tây Nguyên có 38 loài [15], Trương Văn Có (2006) tnh Gia Lai có 24 loài [47]. Như vy thì s loài ti ña ñim nghiên cu hin nay là 25 loài chim 41,67% so vi c nưc 65,79% so vi Tây Nguyên, 55,56 % so vi khu vc min Trung – Tây Nguyên, và có mt nhiu hơn 1 loài so vi nghiên cu ca Trương Văn Có. Vi tn sut ñiu tra chưa ñ ln và ña ñim chưa ñi din ñy ñ các lai sinh cnh, do ñó nghiên cu này có th chưa phn nh ht thc trng phân b thành phn loài tnh Gia Lai. 4.2. Mt s ñc ñim sinh hc ca véctơ st rét tnh Gia Lai. 4.2.1. Đc ñim sinh hc ca An.dirus và An.minimus nuôi trong phòng thí nghim. Thu thp mui cái An.dirus ti Khánh Phú, Khánh Hòa nuôi phòng thí nghim, Phm Th Khoa (2006) [34] ñã công b rng thi gian hoàn thành các giai ñon b gy ti thiu là 6 ngày và ti ña ñn 15 ngày; t l b gy n thành quăng 68,2% và quăng n thành mui trưng thành là 90,5% tương ng vi kt qu nghiên cu ca chúng tôi (hoàn thành các giai ñon b gy t 816 ngày, giai ñon quăng 13 ngày, trung bình 1,90 ± 0,57 ngày). Theo tác gi Vũ Đình Ch (2006) [51] thì t l b gy An.minumus n thành quăng, t l quăng n thành b gy trong phòng thí nghim là 17,6% và 89,2% thp hơn nhiu so vi kt qu ca chúng tôi (86,99% và 90,96%). Tuy nhiên là nhiên t l quăng n thành b gy là 89,2% tương ng vi nghiên cu ca chúng tôi (90,96%). Cũng theo tác gi này thì thi gian hoàn thành các giai ñon b gy ca An.minimus t 12 ñn 32 ngày, trung bình và hoàn thành giai
57 ñon quăng ti phòng thí nghim t 14 ngày dài hơn nghiên cu ca chúng tôi (hoàn thành các giai ñon b gy t 615 ngày, giai ñon quăng 13 ngày). Điu này có th do ñiu kin thi tit min Bc khác min Trung, bên cnh ñó ñiu kin phòng nuôi (nhit ñ, m ñ, ánh sáng), thc ăn, thi ñim nuôi ñu nh hưng ñn quá trình phát trin ca mui [34]. 4.2.2. Đc ñim kiu hình và kiu di truyn ca véctơ st rét. Kiu di truyn ca An.dirus Như gii thiu phn Tng quan các tài liu, phc hp An.dirus bao gm 7 loài khác nhau: An. dirus , An. cracens (An. dirus B ), An. scanloni (An. dirus C), An. baimaii (An. dirus D), An. elegans (An. dirus E), An. nemophilous (An. dirus F) và An.takasagoensis . Vit Nam, lúc ñu nhng mui có khp cng bàn chân sau trng ñưc gi là An.leucophyrus (Galliard và Ng, 1946). Sau ñó ñưc xác ñnh li c min Bc và min Nam là An.balabacensis (Nguyn Đăng Qu, 1966; Chow, 1970). Sau khi phân tích các du hiu hình thái, so sánh vi nhng mô t ca Peyton và Harrison (1979) [63], Nguyn Th Vin, Nguyn Đc Mnh ñã chính thc công nhn s phân b và tên gi ca chúng là: An.dirus Peyton và Harrison, 1979, phân b t ranh gii ña lý sông Chu (nam Thanh Hóa) tr vào Nam và An.takasagoensis Morishita, 1946 t ranh gii ña lý Sông Chu tr ra Bc, thay cho tên gi An.balabacensis trưc ñây (Nguyn Tuyên Quang, 1996) [27]. Qua phân tích bng PCR cho thy toàn b An.dirus ti ña ñim nghiên cu (Bng 3.6) ñu có kiu di truyn A ( An.dirus A). Kt qu này tương t như các tác gi như: Ngô Th Hương và Trương Văn Có (2004) [14] và Phm Th Khoa, Nguyn Th Hương Bình (2007) [33]; Triu Nguyên Trung, Nguyn Xuân Quang (2011) [39]. Theo tác gi Trương Văn Có [45] ti mt s ña ñim min Trung như Vân Canh (Bình Đnh); Trà My (Qung Nam), Khánh Nam (Khánh Hòa) ch mi phát hin An.dirus kiu di truyn A. Phm Th Khoa [33] khi ng dng k thut phn ng chui polymerase nhân bn mt alen ñc hiu (AS PCSR) ñã xác ñnh toàn b An.dirus thu thp ñưc ti Khánh Phú (Khánh Hòa)
58 và Ngân Thy (Qung Bình) là An.dirus A có kích thưc sn phm PCR là 542 ñôi bazơ ni tơ. Triu Nguyên Trung [39] khi phân tích các cá th bng k thut PCR ti Bác Ái (Ninh Thun); Kon Chro (Gia Lai) và Đăk Min (Đk Nông) ñu cho thy các mu ñu là An.dirus A có kích thưc sn phm là 120bp. Tính ña hình ca mui An.minimus Mui An.minimus ñã ñưc xác ñnh là trung gian truyn bnh st rét ch yu nhiu nưc thuc vùng ña ñng vt Đông Phương (Đông n Đ, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia, Nam Trung Quc và Vit Nam). Green và cs (1990) [58] kt lun rng An.minimus Thái Lan là mt phc hp 2 loài ñng hình. Vit Nam An.minimus là trung gian truyn bnh st rét chính vùng núi rng và núi ñi trong phm vi toàn quc. Các nghiên cu v loài mui này cho thy chúng rt ña hình và có s bin ñi hình thái theo mùa và theo vùng phân b ña lý t nhiên. Trong tng kt nhng nghiên cu v mui Anopheles minimus Theobald, 1901 Vit Nam, Nguyn Th Vin, Nguyn Đc Mnh (1992) [24] ñã cho thy rng nhng thay ñi hình thái ca mui có liên quan ñn s phân b theo vùng ña lý, cũng như theo mùa trong năm. Mt khác tác gi ñã cho thy s ña dng rt ln v hình thái ca An.minimus : 2 kiu bin d vòi, 4 kiu pan, 3 kiu gc cánh (costa). T l kiu hình A:B:C gim dn t Bc vào Nam và nguc li ñi vi kiu cánh C. Khi phân tích các dn liu ca Vân Canh, các tác gi thy t l 3 kiu hình (dng cánh) ca An.minimus A:B:C ñây là 86,49%: 4,05%: 9,46%. Theo Trương Văn Có (2006) [45], ti Chư Sê (Gia Lai) t l kiu hình ca An.minimus là: A: 95,05%; B: 2,27%: C: 2,74%. Ti Vân Canh, Bình Đnh và Nam Trà My, Qung Nam thì An.minimus kiu hình A chim t l 73,79%, kiu hình C chim 16,55% và kiu hình B thp nht chim t l 9,66%. Qua phân tích hình th mui An.minimus t thc ña và kt qu PCR tác gi kt lun rng: tt c An.minimus kiu hình A ñu ñưc xác ñnh là An.minimus kiu di truyn A và toàn b mui kiu hình B Trà My ñu xác ñnh là kiu di truyn A. Riêng kiu
59 hình C ñưc thu thp ti Vân Canh (Bình Đnh), Nam Trà My (Qung Nam) và Khánh Nam (Khánh Hòa) ñưc xác ñnh là kiu di truyn C. Mt ñiu ñáng chú ý ñây là An.minimus A ch yu thu thp bng mi ngưi, nhưng An.mimimus C ch yu thu thp bng phương pháp soi chung gia súc. Như vy 2 qun th An.minimus dng cánh A và C tuy có cùng phân b nhưng có ái tính vi vt ch khác nhau . Khi phân tích kiu hình ca An.minimus ti ña ñim nghiên cu, kt qu cho thy rng (Bng 3.7 ) kiu hình A chim t l cao nht (80,36%); ñn kiu hình C (13,39%) và kiu hình B chim t l nh nht (6,25%). Mt khác qua thu thp theo các phương pháp cũng nhn thy rng, mui kiu hình A chim t l cao bng phương pháp mi ngưi và by ñèn t 84,62% ñn 91,67% và trong s mui thu thp ñưc phương pháp bt chung gia súc thì kiu hình C chim ưu th (72,73%). Kt qu này cũng tương t như nhn ñnh ca các tác gi ñã ñ cp trên. Kiu di truyn ca An.minimus H Đình Trung và M.Coosemans (2001) [5] khi nghiên cu phc hp An.minimus ti Phú Cưng (Hòa Bình) và Khánh Phú (Khánh Hòa) bng k thut RFLPPCR nhn thy rng c 2 khu vc ñu tn ti 2 loài An.minimus A và An.minimus C. Cũng theo nghiên cu ca Ngô Th Hương (2006) [14] ti mt s tnh trong khu vc min Trung – Tây Nguyên (Qung Bình, Qung Tr, Bình Đnh, Phú Yên, Gia Lai, Đk Lăk, Đăk Nông) cho thy An.minimus kiu di truyn A chim t l 67,79% cao hơn so vi An.minimus kiu di truyn C (27,2%). Kt qu nghiên cu ca chúng tôi tuy có sai khác v t l gia 2 loài An.minimus A và C nhưng cũng phù hp vi nhn ñnh ca các tác gi trên v s tn ti 2 loài này Vit Nam (83,33% mang kiu di truyn A và 16,67% mang kiu di truyn C). Mt khác, ñn nay vic phân loi phc hp An.minimus sp hoàn chnh, trong ñó bao gm 2 loài có ñã tên chính thc là An. minimus A (kiu di truyn A) và An.ha
60 rrisoni (kiu di truyn C) và mt loài có tên gi chưa chính thc là An.minimus E (Harbach, 2007) [59]. Do ñó chúng tôi cho rng Gia Lai tn ti ít nht 2 loài trong phc hp loài An.minimus là An.minimus A và An.harrisoni . Đc ñim hình th ca nhóm loài An.maculatus Loài mui Anopheles (cellia) maculatus ñưc Theobald phát hin Hng Kông, Trung Quc năm 1901. Đn năm 1925, nhóm loài An.maculatus có 8 loài ñưc ñt tên. Năm 1986 Rattanarithikul và Green ñã phát hin thêm 2 loài mi Thái Lan. Năm 1990 có 2 loài mi na ñưc Rattanarithikul và Habarch phát hin ti Phillipine ñt tên là An.greeni và An.dispas . Như vy cho ñn nay, nhóm loài An.maculatus gm ít nht 12 thành viên: An.maculatus Theobald 1901 ; An.willmori James, 1903 ; An.indicus Theobald, 1907; An.dudgeonii Theobald, 1907; An.pseudowillmori Theobald, 1910 ; An.maculosa James và Liston, 1911; An.dravidicus Christophers, 1924; An.hanabusai Yamada, 1925; An.sawadwongporni Rattanarithikul và Green, 1986; An.notanandai Rattanarithikul và Green, 1986; An.geeni Rattanarithikul và Habarch, 1990 và An.dispar Rattanarithikul và Habarch, 1990 [17]. Theo Nguyn Đc Mnh (2006) [17] thì Vit Nam tn ti ít nht 6 thành viên trong nhóm loài An.maculatus: An.maculatus s.l (sensu lato); An.sawadwongporni; An.willmori; An.pseudowillmori; An.notanandai và An.dravidicus . Qua ñnh loi bng hình th, kt qu cho thy (Bng 3.9) có mt vi 4 thành viên trong s 6 thành viên thuc nhóm loài An.maculatus có mt Vit Nam. Kt qu này vn chưa khng ñnh ñưc kiu di truyn cũng như s lưng thành viên thc t có mt ti ña ñim nghiên cu. Tuy nhiên theo tài liu chưa công b (xác ñnh bng PCR) ca Nguyn Xuân Quang (Lun án tin s Khoa hc sinh hc) ti khu vc min Trung Tây Nguyên ch mi phát hin 3 loài An.maculatus s.l , An.sawadwongporni và An.pseudowillmori trong nhóm loài An.maculatus . Vn ñ này cn nghiên cu trên din rng và sâu trong tương lai