Đề tài Nghiên cứu thực trạng nhiễm giun đũa, giun tóc, giun móc/mỏ ở cộng đồng người Ê đê tại hai xã tỉnh Đắk Lắk và hiệu quả của biện pháp truyền thông, điều trị nhiễm giun

Nội dung text: Đề tài Nghiên cứu thực trạng nhiễm giun đũa, giun tóc, giun móc/mỏ ở cộng đồng người Ê đê tại hai xã tỉnh Đắk Lắk và hiệu quả của biện pháp truyền thông, điều trị nhiễm giun

1. 1 ĐT V N Đ Giun truyn qua đt (Soiltransmittedhelminth infections), ch yu là giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/ m hin vn là vn đ y t ln ca nhiu nưc trên th gii, đc bit các nưc nhit đi và cn nhit đi vì tính ph bin và tác hi ca nĩ. Theo T chc Y t Th gii (WHO) 2006, ưc tính hin cĩ khong hơn 2 t ngưi trên th gii b nhim giun truyn qua đt (GTQĐ). Mi năm cĩ 135.000 ngưi cht và 800 triu hc sinh b nhim Theo T chc Y t Th gii (2006) Vit Nam cĩ trên 65 triu ngưi nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m; bnh ph bin khp 64 tnh thành trên tồn quc. Đn nay chưa cĩ mt nghiên cu nào trin khai tăng cưng nhn thc cho cng đng ngưi dân tc thiu s Tây Nguyên nĩi chung và ngưi Ê đê nĩi riêng v nhng mi him ha do các hành vi mt v sinh gây ra và truyn thơng giáo dc sc khe v nhng tác hi ca các thĩi quen mt v sinh, s cn thit phi xây dng các cơng trình v sinh ti ch. Xut phát t thc t trên, thc hin truyn thơng giáo dc sc kho v phịng chng giun cng đng ngưi dân tc thiu s Ê đê là mt trong nhng vn đ cn ưu tiên trong cơng tác chăm sĩc sc kho cng đng đ làm gim t l nhim và cưng đ nhim giun, gim tác hi do giun gây ra, nâng cao sc khe cho nhân dân và gĩp phn phát trin kinh t xã hi, đm bo quc phịng an ninh Tây Nguyên, đ tài: “Nghiên cu thc trng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m cng đng ngưi Ê đê ti hai xã tnh Đk Lk và hiu qu ca bin pháp truyn thơng, điu tr nhim giun” đưc tin hành vi mc tiêu sau: 1. Xác đnh thc trng và yu t nguy cơ nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m cng đng ngưi Ê đê ti hai xã thuc tnh Đk Lk. 2. Đánh giá hiu qu bin pháp truyn thơng, điu tr nhim giun ti cng đng nghiên cu.
2. 2 NHNG KT LUN MI CA LUN ÁN Lun án đã xác đnh đưc vic nhim giun truyn qua đt cĩ liên quan đn mt s thĩi quen xu: Thưng xuyên ung nưc lã, khơng ra tay trưc khi ăn và sau đi tin, khơng s dng nhà tiêu hp v sinh, khơng đi giy dép ca ngưi dân ti cng đng nghiên cu. Đưa ra mơ hình phịng chng nhim giun phù hp vi cng đng ngưi Ê đê và vn dng trin khai cơng tác truyn thơnggiáo dc sc khe cho cng đng ngưi Ê đê, mt dân tc cịn nhiu phong tc lc hu, điu kin kinh t và trình đ dân trí thp, t l nhim giun cao. Lun án là cơng trình nghiên cu khoa hc cĩ tính khoa hc, thc tin, giá tr xã hi và nhân văn cao đi vi cơng tác phịng chng giun truyn qua đt Đk Lk nĩi riêng và Tây Nguyên nĩi chung. Ngồi ra cĩ nhng đĩng gĩp cho Dch t hc, V sinh xã hi và T chc Y t liên quan ti các bnh lây trong cng đng. Cơng trình lun án khng đnh hiu qu ca thuc ty giun mebendazol và cũng khng đnh mơ hình nhà tiêu phù hp tp quán và kinh t cho cng đng ngưi Ê đê hin nay là nhà tiêu đào thơng hơi. CU TRÚC CA LUN ÁN Phn chính ca lun án gn 142 trang bao gm các phn sau: Đt vn đ: 2 trang; Chương 1: Tng quan tài liu: 37 trang; Chương 2: Đi tưng và phương pháp nghiên cu: 27 trang; Chương 3: Kt qu nghiên cu: 35 trang; Chương 4: Bàn lun: 37 trang; Kt lun: 3 trang; Kin ngh: 1 trang. Danh mc cơng trình nghiên cu. Cĩ 175 tài liu tham kho, trong đĩ 118 tài liu ting Vit, 57 tài liu nưc ngồi. 38 bng, 22 biu đ, 11 hình, 3 ph lc.
3. 3 Chương 1 ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 1.1. Đi tưng nghiên cu Ngưi dân tc Ê đê t 2 tui tr lên ti xã Hịa Xuân và xã Ea Tiêu. 1.2. Thi gian nghiên cu Nghiên cu đưc thc hin t tháng 11 năm 2005 đn tháng 12 năm 2007 1.3. Đa đim nghiên cu Xã Hịa Xuân thuc thành ph Buơn Ma Thut và xã Ea Tiêu thuc huyn Krơng Ana 1.4. Phương pháp nghiên cu 1.4.1. Thit kê nghiên cu 1.4.1.1. Nghiên cu mơ t ct ngang Mơ t t l và cưng đ nhim giun, Kin thcThái đThc hành ca ngưi dân và mt s yu t nguy cơ nh hưng đn mc đ nhim giun. 1.4.1.2. Nghiên cu can thip cng đng Điu tr đc hiu bng thuc mebendazol và TTGDSK v phịng chng nhim giun cng đng can thip. 1.4.2. Phương pháp chn mu 1.4.2.1. Mơ t ct ngang v t l và cưng đ nhim giun Cơng thc tính c mu Ζ2 × p 1( − p) = 1 − α 2/ (2.1) n 2 d C mu nghiên cu ti thiu là 995 ngưi, đ tăng đ chính xác và trên thc t nghiên cu đã ly tồn b ngưi Êđê hai xã nghiên cu là 3251: trong đĩ xã Ea Tiêu cĩ 1506 ngưi và xã Hịa Xuân cĩ 1745 ngưi. Tiêu chun chn mu: tồn b ngưi Ê đê 2 xã, t 2 tui tr lên và đng ý tham gia nghiên cu. 1.4.2.2. Mơ t ct ngang v kin thc, thái đ thc hành (KAP) ca ngưi dân và các yu t nguy cơ nhim giun Tiêu chun chn mu: Ch h gia đình hoc đi din gia đình (> 18 tui), sng ti xã Hịa Xuân và xã Ea Tiêu, là ngưi dân tc Ê đê, đng ý tham gia vào nghiên cu.
4. 4 Ζ2 × p 1( − p) Cơng thc tính c mu: = 1 − α 2/ (2.2) n 2 d C mu nghiên cu ti thiu là 384 ngưi đi din cho tng h gia đình, đ tăng đ chính xác và trên thc t ly tồn b s h hai xã 984 (ch h), trong đĩ: xã Ea Tiêu cĩ 460 (ch h) và xã Hịa Xuân cĩ 524 (ch h). 1.4.2.3. Điu tr đc hiu bng thuc mebendazol viên 500mg, liu duy nht. Chn tt c ngưi nhim giun trong xét nghim phân đt I xã Hịa Xuân, khơng phân bit gii, đ tui, là ngưi dân tc Ê đê sng xã Hịa Xuân, đng ý tham gia nghiên cu và ung thuc đ c 3 đt. 1.4.2.4. Chn mu cho nghiên cu can thip bng TT GDSK C mu: Truyn thơng –GDSK cho tồn b ngưi dân và hc sinh xã Hịa Xuân. 1.4.2.5. Theo dõi điu tr sau 21 ngày, 2 tháng và 4 tháng Tiêu chun chn: Tt c nhng ngưi nhim giun đũa, giun mĩc/m đưc điu tr đt I xã Hịa Xuân, đng ý tham gia nghiên cu và khơng phân bit tui, ngh nghip và gii. C mu: Ζ 1( −α / 2 ) pqF Áp dng cơng thc: n = (2.3) ( P − P ) 2 1 2 C mu ti thiu là 211 ngưi, nhưng trên thc t chúng tơi nghiên cu 216 ngưi b nhim giun đũa và 216 ngưi nhim giun mĩc/m, theo dõi liên tc sau 3 đt xét nghim phân. 1.5. K thut thu thp thơng tin 1.5.1. K thut điu tra xã hi hc : S dng các thơng tin ca s y t, trm y t, y ban nhân dân xã, và niên giám thng kê thuc tnh Đk Lk năm 2006. 1.5.2. K thut điu tra kin thc, thái đ thc hành: Phng vn trc tip và quan sát theo ni dung ca mc tiêu. 1.5.3. Can thip thuc điu tr : Chn thuc điu tr là mebendazol liu duy nht 1 viên 500mg. 1.5.4. K thut can thip bng TTGDSK v phịng chng nhim giun Thi gian thc hin t tháng 12 năm 2005 liên tc đn tháng 11 năm 2007.
5. 5 Các bưc tin hành : Làm vic vi UBND xã v k hoch hot đng nghiên cu. Xây dng nhĩm tuyên truyn viên: Hình thc truyn thơng (truyn thơng trc tip) Trao đi ti các bui hp giao ban trm y t hoc y ban xã hoc các bui sinh hot ti trưng hoc sinh hot ti nhà cng đng Phát t rơi đn hc sinh và các h gia đình hoc trình chiu băng video. T chc cho hc sinh hoc ch h gia đình tham quan mơ hình nhà tiêu hp v sinh trong buơn, phân tích mt ưu đim và nhưc đim tng loi nhà tiêu. Hưng dn qui trình s dng ca tng loi nhà tiêu, qui trình kim tra và v sinh nhà tiêu hng tun. 1.5.5. K thut xét nghim phân K thut KatoKatz (theo qui trình ca WHO khuyn cáo). 1.6. Vt liu nghiên cu 1.6.1. Vt liu TTGDSK phịng chng nhim giun Tài liu TTGDSK song ng (ting Vit và ting Ê đê), b tranh lt TT GDSK, tài liu mơ hình nhà tiêu, tài liu k thut xây dng nhà tiêu, t rơi và poster v phịng chng giun. 1.6.2. B câu hi phng vn B câu hi điu tra đưc in sn (ph lc 1) và bng kim quan sát (ph lc 2) 1.6.3. Thuc s dng trong điu tr Thuc ty giun: Mebendazol, Bcomplex và acid folic st. 1.6.4. Vt liu xét nghim phân B KatoKatz (cĩ l đong 41,7 mg phân. 1.7. Các bin s, ch s trong nghiên cu 1.7.1. Các bin s nghiên cu 1.7.1.1. Các bin s ca nghiên cu mơ t ct ngang
6. 6 Bng 1.1. Nhĩm bin s ph thuc Đnh Nhĩm Tên Loi K thut nghĩa bin s bin s bin s thu thp phân loi Nhĩm Nhim giun đũa Cĩ/khơng Danh đnh Xét nghim phân bin Nhim giun tĩc Cĩ/khơng Danh đnh Xét nghim phân s Nhim giun mĩc/m Cĩ/khơng Danh đnh Xét nghim phân ph Nhim 2 loi giun Cĩ/khơng Danh đnh Xét nghim phân thuc Nhim 3 loi giun Cĩ/khơng Danh đnh Xét nghim phân Bng 1.2. Nhĩm bin s đc lp Nhĩm Đnh nghĩa phân Loi K thut thu Tên bin s bin s loi bin s thp Đưc tính theo năm Phng vn theo b Tui Liên tc dương lch câu hi Phng vn theo b Gii Nam hoc n Nh phân câu hi Hin ti ca đi Danh Phng vn theo b Ngh nghip tưng đnh câu hi Trình đ hc vn Trình đ hc Danh Phng vn theo b cao nht ca đi vn đnh câu hi tưng Thc hành ca đi Phng vn theo b Nhĩm Ăn rau sng Phân loi bin tưng câu hi Thc hành ca đi Phng vn theo b s Ung nưc lã Phân loi đc tưng câu hi Ra tay trưc Thc hành ca đi Phng vn theo b lp Phân loi khi ăn tưng câu hi Ra tay sau Thc hành ca đi Phng vn theo b Phân loi đi tin tưng câu hi Thc hành ca đi Danh Phng vn theo b Đi chân đt tưng đnh câu hi S dng nhà Thc hành ca đi Danh Theo bng kim tiêu tưng đnh nhà tiêu Dùng phân Thc hành ca đi Danh Phng vn theo b tươi bĩn cây tưng đnh câu hi trng
7. 7 1.7.1.2. Bin s cho nghiên cu can thip Bng 1.3. Nhim giun trưc can thip và sau can thip gm Phương pháp thu Tên bin Đnh nghĩa Phân loi thp s liu Nhim giun đũa Cĩ hoc khơng Danh đnh Xét nghim phân Nhim giun tĩc Cĩ hoc khơng Danh đnh Xét nghim phân Nhim giun mĩc/m Cĩ hoc khơng Danh đnh Xét nghim phân Nhim 2 loi giun Cĩ hoc khơng Danh đnh Xét nghim phân Nhim 3 loi giun Cĩ hoc khơng Danh đnh Xét nghim phân Bng 1.4. Kin thc, thái đ, thc hành v v sinh cá nhân và tác hi ca giun trưc, sau can thip gm Phương pháp Tên bin Đnh nghĩa Phân loi thu thp s liu Bit đưng lây truyn Kin thc ca đi Phng vn theo Phân loi ca giun tưng nghiên cu b câu hi Kin thc ca đi Phng vn theo Bit tác hi ca giun Phân loi tưng nghiên cu b câu hi Thc hành ca đi Phng vn theo Ra tay trưc khi ăn Phân loi tưng nghiên cu b câu hi Thc hành ca đi Phng vn theo Ra tay sau khi đi tin Phân loi tưng nghiên cu b câu hi Thc hành ca Phng vn theo Đi chân đt Phân loi đi tưng b câu hi Thc hành ca Phng vn theo Ung nưc lã Phân loi đi tưng b câu hi Thc hành ca đi Phng vn theo S dng BHLĐ Phân loi tưng nghiên cu b câu hi
8. 8 1.7.2. Các ch s nghiên cu 1.7.2.1. Các ch s thơng qua xét nghim phân 1.7.2.2. Các ch s đánh giá truyn thơng giáo dc sc khe trong cng đng dân cư xã Hịa Xuân 1.7.2.3. Nhĩm ch s yu t nguy cơ nh hưng đn nhim giun 1.7.2.4. Ch s v kt qu điu tr bng thuc mebendazol 1.8. Phân tích và x lý s liu Các s liu thu thp trong nghiên cu, đưc x lý theo phương pháp thng kê sinh hc và s dng phn mm EpiData v 3.1 , thc hin ti b mơn Dch t Y Hà Ni. 1.9. Các sai s cĩ th gp và cách hn ch 1.9.1. Sai s do xét nghim và cách hn ch S dng nhng ngưi cĩ kinh nghim trong xét nghim phân đ đnh tính và đnh lưng. 1.9.2. Sai s do ngơn ng trong quá trình phng vn và tuyên truyn Hn ch sai s bng cách chn ngưi đa phương là cán b y t thơn, buơn hoc cán b buơn hoc xã cùng đi phng vn làm phiên dch khi cn và tp hun thành tho các k năng phng vn, truyn thơng, và dùng t ng đơn gin, d hiu. 1.9.3. Hn ch ca nghiên cu mơ t ct ngang và bin pháp khc phc Gii thích rõ mc đích, ý nghĩa, li ích ca nghiên cu đ đi tưng nghiên cu hp tác và s dng cán b chuyên sâu và tp hun chuyên mơn, tp hun k năng cho điu tra viên và ngưi tuyên truyn viên trưc khi tin hành điu tra đ h cĩ th khai thác đúng thơng tin theo mc tiêu ca đ tài. 1.10. Vn đ đo đc trong nghiên cu Các s liu nghiên cu ch nhm mc đích phc v sc khe cho ngưi tham gia nghiên cu, ch thc hin vi ngưi tình nguyn và thuc ty giun, min phí, theo phác đ ca B Y t ban hành.
9. 9 Chương 2 KT QU NGHIÊN CU 2.1. Thc trng t l nhim, cưng đ nhim giun hai xã 2.1.1. Thơng tin chung v cá nhân ca đi tưng xét nghim phân 25 tui, >18 tui, 611 tui, 5,4% 51% 12,1% 1215 tui, 1618 tui, 15% 16,7% Hình 2.1. T l đi tưng nghiên cu phân theo nhĩm tui hai xã nghiên cu Qua 3.251 đi tưng nghiên cu xét nghim phân, t l nhĩm >18 tui cĩ s lưng ngưi tham gia cao nht 51%, tip theo là nhĩm 1618 tui cĩ 16,7%, nhĩm 1215 tui cĩ 15%, nhĩm 611 tui cĩ t l 12,1% và nhĩm 25 tui cĩ t l thp nht là 5,4%. V gii tính, n gii cĩ t l cao hơn nam gii (50,6% so vi 49,4%). Kt qu này tương đng vi Ngơ Th Tâm (2005). 2.1.2. T l nhim và cưng đ nhim giun 2 xã nghiên cu Bng 2.1. T l nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m 2 xã nghiên cu (n=3.251) Nhim G.đũa G.tĩc G.mĩc/m S chung (a) (b) (c) Xã mu S S S S XN % % % % (+) (+) (+) (+) Ea Tiêu (1) 1.506 1.116 74,1 809 53,7 20 1,3 579 38,4 Hịa Xuân (2) 1.745 1.324 75,9 1.043 59,8 36 2,1 630 36,1 Tng (3) 3.251 2.440 75,1 1.852 57,0 56 1,7 1.209 37,2 p(1a,2a)>0,05, p(1b,2b)>0,05, p(1c,2c)>0,05, p(3a,3b,3c) 0,05. Trong s 3 loi giun thì t l nhim giun đũa cao nht là 57,0%, tip đn là giun mĩc/m là 37,2%, t l thp nht là giun tĩc 1,7%.
10. 10 T l nhim v 3 loi giun cĩ s khác bit, vi (p 18 tui Hình 2.2. Biu đ biu din t l nhim giun theo nhĩm tui Qu xét nghim phân 3.251 đi tưng nghiên cu, t l nhim giun đũa nhĩm tui 25 là 73%, kt qu này cao hơn nghiên cu ca Ngơ Th Tâm, Vũ Đc Vng, phù hp vi Phan Th Hà,(1992). T l nhim giun mĩc/m tăng dn theo nhĩm tui và cao nht nhĩm > 18 tui là 46,7%, kt qu này phù hp vi Phan Văn Trng T l % 53,9 51,9 49,8 Ch h 60 42,4 50 Khơng ch h 40 30 20 1,5 1,9 10 0 G.Đũa G.Mĩc/m G.Tĩc Hình 2.3. T l nhim giun nhĩm > 18 tui là ch h gia đình (n=984) và nhĩm khơng phi là ch h gia đình > 18 tui (n=655) Trong 1.639 đi tưng nghiên cu nhĩm >18 tui, trong đĩ 984 ngưi đi din cho ch h gia đình cĩ t l nhim giun đũa 53,9%, giun mĩc/m 42,4%. Nhĩm >18 tui, khơng đi din nghiên cu ch h gia đình (n=655) cĩ t l nhim giun là 51,9%, giun mĩc/m 49,8%, giun tĩc 1,9%. T l nhim giun 2 nhĩm tui trên khơng cĩ s khác bit, vi p>0,05.
11. 11 Bng 2.2. T l đơn nhim và đa nhim giun ti hai xã nghiên cu (n=2.440) Đơn nhim Nhim 2 loi Nhim 3 loi Xã S mu XN (a) (b) (c) Nghiên cu (+) chung S (+) % S (+) % S (+) % Ea Tiêu (1) 1.116 831 74,5 279 25,0 6 0,5 Hịa Xuân (2) 1.324 952 71,9 358 27,0 14 1,1 Tng 2.440 1783 73,1 637 26,1 20 0,8 P(1a,2a)>0,05, p(1b,2b)>0,05, p(1c,2c)>0,05 Qua 2.440 mu xét nghim phân, t l đơn nhim cao nht là 73,1%, hai loi giun chim 26,2% và thp nht ba loi giun 0,8%, s khác bit vi p 0,05. T l Nhim 1 loi Nhim 2 loi Nhim 3 loi 100 91,5 90 87,7 80 67,7 67,9 69,9 70 60 50 40 31,3 30,8 29,4 30 20 11,8 7,8 10 1,3 0,5 1 0,6 0 0,7 25 tui 611 tui 1215 tui 1618 tui >18 tui Hình 2.4. Biu đ biu din t l đơn, đa nhim giun 2 xã theo nhĩm tui Đa s các đi tưng nghiên cu đu nhim mt loi giun 73,1%. Nhĩm 25 tui cĩ t l nhim đơn cao nht 91,5%, nhim 2 loi giun cao nht nhĩm 1215 tui là 31,3%, 3 loi giun khá thp 0,8%. Kt qu này phù hp Đk Lk, nhng t l này ngưc li vi tác gi Nguyn Duy Tồn (nhim 2 loi cao nht 70,3%, mt loi 24,4% và 3 loi 5,1%).
12. 12 Bng 2.3. Cưng đ nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m hai xã nghiên cu (n=3.251) Xã Ea Cưng đ Ch s Hịa Xuân C hai xã Tiêu p S mu 1506 1745 3251 S trng XN trung G.đũa 363,85 332,68 348,27 >0,05 bình/gram G.mĩc/m 30,29 29,38 29,84 >0,05 phân G.tĩc 0,66 0,87 0,77 >0,05 Cưng đ nhim 3 loi giun ti đa bàn nghiên cu, theo bng phân loi ca T chc Y t Th gii thuc vào cưng đ nhim nh. Kt qu này thp hơn so vi Vũ Th Bình Phương (2002) giun đũa cao nht 14.801, giun mĩc/m 810, giun tĩc 173 trng trung bình/gram phân. 2 2. Thc trng yu t nguy cơ nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m cng đng dân tc Ê đê ti xã Hịa Xuân và xã Ea Tiêu 2.2.1. Mt s thơng tin chung v h gia đình và cá nhân 2 xã nghiên cu Bng 2.4. Thc trng s dng nhà tiêu ti h gia đình hai xã (n=984) Xã Ea Tiêu Xã Hịa Xuân Chung 2 xã Nhà tiêu hp v sinh và N = 460 n = 524 n = 984 khơng hp v sinh p T l T l T l (NTHVS &NTKHVS) S h S h S h (%) (%) (%) Di nưc 10 2,2 12 2,3 22 2,2 >0,05 NTHVS Đào thơng hơi 79 17,2 78 14,9 157 16,0 >0,05 Tng 89 19,3 90 17,2 179 18,2 >0,05 NTKHVS Đào nơng 324 70,4 389 74,2 713 72,5 >0,05
13. 13 T l nhà tiêu hp v sinh 18,2%, hu ht các h gia đình đang s dng nhà tiêu khơng đm bo v sinh là nhà tiêu đào nơng 72,5%. Gia hai xã t l các loi nhà tiêu khơng cĩ s khác bit, vi p>0,05. Kt qu này phù hp vi Bùi Vĩnh Din (2000), cĩ 13,69% nhà tiêu hp v sinh và 86,31 % khơng hp v sinh. Bng 2.5. Thc trng qun lý phân và s dng phân ti h gia đình ca hai xã (n=984) Xã Ea Tiêu Xã Hịa Xuân Chung 2 xã Thc trng n = 460 n = 524 n = 984 P qun lý phân T l T l T l S h S h S h (%) (%) (%) Khơng cĩ nhà tiêu 47 10,2 45 8,6 92 9,3 >0,05 Đi cu ngồi nhà tiêu 324 70,4 389 74,2 713 72,5 >0,05 Khơng dùng phân tươi 460 100,0 524 100,0 984 100,0 >0,05 S h khơng cĩ nhà tiêu là 9,3% và nhà tiêu khơng hp v sinh (nhà tiêu đào nơng) 72,5%. Ngưi dân cĩ thĩi quen tt là khơng dùng phân ngưi bĩn cây trng là 100%. trên THPT. THPT. 8,1% 1,4% Mù ch. THCS. 18,5% 27,3% Tiu hc. 44,6% Hình 2.5. Biu đ biu din trình đ hc vn ca ngưi dân hai xã nghiên cu Trong s 984 ch h gia đình ngưi dân tc Ê đê ti hai xã nghiên cu đưc phng vn, cĩ 18,5% ngưi khơng bit đc và bit vit ting Vit, trình đ hc vn ch yu mc tiu hc 44,6%, trình đ THCS 27,3%, THPT 8,1%, trên THPT cĩ t l rt thp 1,4%. Kt qu này cao hơn tác gi Đào
14. 14 Ngc Phong (2004), nghiên cu các bà m cĩ con dưi 5 tui thuc 3 tnh đng bng sơng Hng. 3.2.2. Kt qu điu tra kin thc, thái đ, thc hành (KAP) ca ch h Bng 2.6. S hiu bit ca ngưi dân ti hai xã nghiên cu v đưng lây truyn và tác hi ca giun (n=984) Xã Ea Tiêu Xã Hịa Xuân Chung 2 xã Ch s S T l S T l S T l P ngưi (%) ngưi (%) ngưi (%) Qua da 30 6,5 45 8.6 75 7,6 >0,05 Đư ng Thc ăn 125 27,2 132 25,2 257 26,1 >0,05 lây Ung nưc lã 103 22,4 100 19,1 203 20,6 >0,05 truyn Tay bn 87 18,9 109 20,8 196 19,9 >0,05 Khơng bit 115 24,9 138 26,3 253 25,7 >0,05 Thiu máu 94 20,4 87 16,6 181 18,4 >0,05 Tác Gy yu 75 16,3 132 25,2 207 21,0 >0,05 hi ca Gây tc rut 32 7,0 46 8,8 78 7,9 >0,05 giun Đau bng 112 24,3 340 64,9 452 45,9 >0,05 Khơng bit 147 32,0 176 33,6 323 32,8 >0,05 Qua 984 ch h gia đình ca ngưi dân tc Ê đê ti hai xã nghiên cu bit đúng v đưng lây truyn do thc ăn cĩ 26,1%, qua ung nưc lã, tay bn và qua da cĩ t l rt thp; bên cnh đĩ t l ngưi khơng bit đúng ít nht mt đưng lây truyn chim khá cao 25,7%. T l ngưi bit đúng tác hi ch yu là đau bng chim 45,9%, tác hi gây gy yu (21,0%), thiu máu (18,4%) và gây tc rut (7,9%) cĩ t l rt thp; đc bit t l khơng bit đúng ít nht mt tác hi ca giun chim t l khá cao 32,8%. Kt qu này phù hp vi nghiên cu ca Ngơ Th Tâm (2005) và Nguyn Xuân Thao (2006).
15. 15 T l (%) 90 79,4 81,8 80 71,5 68,1 70 57,1 60 43 50 40 30 20 10 0 Khơng TX Khơng TX đi Thưng xuyên Khơng TXRT Khơng ty giun Khơng s dùng BHLĐ giày UNL trưc khi ăn & đnh kỳ dng NTHVS sau đi tin Hình 2.6. Biu đ biu din hành vi khơng đúng trong phịng chng nhim giun ca 984 ch h gia đình 2 xã nghiên cu Khi phân tích t 984 ch h, bit đưc s ngưi dân khơng thưng xuyên dùng bo h lao đng chim 71,5%, khơng đi giày hoc dép trong lao đng chim 68,1%, ung nưc lã thưng xuyên khá cao chim 43,0%, khơng thưng xuyên ra tay trưc khi ăn và sau đi tin 79,4%, t l h gia đình khơng dùng nhà tiêu hp v sinh khá ph bin chim 81,8%. 2.2.3. Các yu t nh hưng đn nhim giun 2.2.3.1. Yu t nh hưng đn nhim giun đũa Bng 2.7. Phân tích đa bin mi liên quan gia nhim giun đũa và các yu t nguy cơ (đc trưng hành vi v sinh cá nhân các ch h gia đình , n=984) STT Các yu t nguy cơ p 1 Dùng găng tay tip xúc phân, rác (cĩ/khơng) >0,05 2 Đi giày hoc dép trong lao đng (cĩ/khơng) >0,05 3 Ung nưc lã (cĩ/khơng) 0,05 Khi phân tích đa bin v mi liên quan nhim giun đũa cĩ 3 yu t liên quan cĩ ý nghĩa thng kê vi (vi p<0,05). Ung nưc lã, khơng ra tay trưc khi ăn khơng ra tay sau đi tin và khơng ty giun đnh kỳ cĩ nguy cơ nhim giun đũa cao hơn nhng ngưi khác.
16. 16 2.2.3.2. Các yu t nh hưng đn nhim giun tĩc Bng 2.8. Phân tích đa bin mi liên quan gia nhim giun tĩc và các yu t nguy cơ (hành vi v sinh cá nhân các ch h gia đình , n=984) STT Các yu t nguy cơ P 1 Dùng gang tay tip xúc phân, rác (cĩ/khơng) >0,05 2 Đi giày hoc dép trong lao đng (cĩ/khơng) >0,05 3 Ung nưc lã (cĩ/khơng) 0,05 6 S dng nhà tiêu hp v sinh (cĩ/khơng) >0,05 Nhim giun tĩc liên quan 2 yu t đĩ là ung nưc lã và khơng ra tay trưc khi ăn; sau đi tin cĩ nguy cơ nhim giun tĩc cao hơn nhng ngưi khác. 2.2.3.3. Các yu t nh hưng đn nhim giun mĩc/m Bng 2.9. Phân tích đa bin mi liên quan gia nhim giun mĩc/m và các yu t nguy cơ (hành vi cá nhân các ch h gia đình , n=984) STT Các yu t nguy cơ p 1 Dùng găng tay tip xúc phân, rác (cĩ/khơng) 0,05 4 Ra tay trưc khi ăn, sau đi tin (cĩ/khơng) >0,05 5 Ty giun đnh kỳ (cĩ/khơng) >0,05 6 S dng nhà tiêu hp v sinh (cĩ/khơng) <0,05 Phân tích đa bin đã ch ra 3 yu t liên quan cĩ ý nghĩa thng kê vi t l nhim giun mĩc/m vi (p<0,05), khơng dùng găng tay tip xúc phân hoc rác, khơng đi giày dép trong lao đng, khơng s dng nhà tiêu hp v sinh cĩ nguy cơ nhim giun mĩc/m cao hơn nhng ngưi khác.
17. 17 2.3. Đánh giá hiu qu bin pháp truyn thơng và điu tr nhim giun ti cng đng nghiên cu 2.3.1. Hiu qu dùng thuc mebendazol điu tr các loi giun Bng 2.10. T l sch trng, gim trng giun đũa, giun mĩc/m sau điu tr 21 ngày bng thuc mebendazol 500 mg liu duy nht (n=216) xã Hịa Xuân S (%) Cư ng đ Cưng (%) S ngưi sch nhim đ gim Lồi giun ngưi sch trng trưc nhim trng theo dõi trng (a) ĐT sau ĐT (b) G.đũa (1) 216 193 89,4 332,68 15,60 95,3 G.mĩc/m (2) 216 164 75,9 29,38 6,12 79,2 p(1a,2a) 0,05 (gp 1,6 ln) T l tái nhim giun đũa thi đim sau 2 tháng điu tr 11,9% và sau 4 tháng điu tr 42,5%. T l tái nhim giun mĩc/m sau 2 tháng là 20,7% và 4 tháng là 32,3%.
18. 18 Bng 2.12. Hiu qu gim t l nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m sau can thip 3 đt điu tr bng mebendazol liu duy nht (n=3251) Giun Giun đũa Giun tĩc S mĩc/m Thi gian Đa đim mu Hiu Hiu Hiu NC % % % XN can can can nhim nhim nhim thip thip thip Hịa Xuân Trưc CT 1745 59,8 2,1 36,1 (CT) Sau CT 1700 26,6 55,5 0,9 57,1 21,5 40,4 Ea Tiêu Ln 1 1506 53,7 1,3 38,4 (chng) Ln 2 1486 51,9 3,4 1,2 7,7 39,1 1.8 Hiu qu thc t 52,1 49,4 42,2 T l nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m gim sau can thip bng điu tr mebendazol 500mg. Đi vi giun đũa t l t 59,8% gim xung 26,6%; hiu qu 52,1%. Đi vi giun tĩc t l t 2,1% gim xung 0,9%, hiu qu 49,4%. Đi vi giun mĩc/m t l t 36,1% gim xung 21,5%; hiu qu đt 42,2%. Bng 2.13. Hiu qu gim cưng đ nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m sau điu tr 3 đt bng mebendazol Giun mĩc/m Thi Giun đũa Giun tĩc Đa (c) gian đim N Cưng Hiu Cưng Hiu Cưng Hiu nghiên NC đ qu đ qu đ qu cu nhim CT nhim CT nhim CT Trưc Hịa 1745 332,68 0,87 29,38 CT Xuân Sau (CT) 1700 25,81 92,24 0,45 48,28 23,34 20,56 CT Ea Ln 1 1506 363,85 0,66 30,29 Tiêu Ln 2 1486 359,12 1,30 0,68 (3,03) 31,68 (4,59) (chng) Hiu qu thc t 90,94% 51,31% 25,15%
19. 19 Sau 3 đt điu tr bng mebendazol 500mg/viên, cưng đ nhim trng giun đũa gim, đt hiu qu 90,94%, cưng đ nhim trng giun tĩc gim, đt hiu qu 51,31% và giun mĩc/m gim, đt hiu qu 25,15%. 2.3.2. Hiu qu can thip v truyn thơng giáo dc sc khe Bng 2.14. Hiu qu can thip nhm nâng cao hiu bit ca ngưi dân v tác dng ca nhà tiêu ti xã Hịa Xuân so vi xã Ea tiêu (n=984) Xã can thip Xã chng (Hịa Xuân) (Ea Tiêu) Ch s Hiu Trưc Sau CT Ln 1 Ln 2 qu P CT CT S h điu tra 524 524 460 460 17,2% 28,1% 19,3% 20,7% Cĩ NT HVS) 90 147 89 95 56,6 0,05 2,3% 4,2% 2,2% 2,6% NT di nưc 12 22 10 12 63,3 >0,05 14,9% 23,9% 17,2% 18% NT đào thơng hơi 78 125 79 83 55,2 0,05. Sau 2 năm nghiên cu: S nhà tiêu hp v sinh xã Hịa Xuân sau can thip tăng khá rõ rt là tăng 57 cái; nhà tiêu di nưc tăng 10 cái; nhà tiêu đào thơng hơi tăng 47 cái, nhà tiêu đào nơng gim 31 cái; s h khơng cĩ nhà tiêu gim 26 h
20. 20 T l (%) Hịa Xuân Ea Tiêu % Khác bit 100 89,8 90 78,3 80 76,2 70 66,9 60 48,1 50 47,7 48,9 40 30 36,3 21,7 32,6 20 9,7 26,2 25,4 18,3 10 4,8 0 Qua da Thc ăn nhim Ung nưc lã Tay bn Khơng bit bn Hình 2.7. Biu đ biu din hiu qu TT GDSK v nâng cao kin thc ca ngưi dân xã Hịa Xuân bit đúng v đưng lây bnh giun sau can thip Trưc khi nghiên cu : kin thc ca ngưi dân bit đúng đưng lây truyn bnh giun ti 2 xã nghiên cu khơng cĩ s khác bit, vi p>0,05. Hiu qu sau 2 năm TT GDSK thc hin xã Hịa Xuân đã cĩ chuyn bin đáng k so vi xã Ea Tiêu, Hiu qu thc t v t l khác bit qua đưng lây qua da 36,3%; t l khác bit qua thc ăn bn 47,7%, t l khác bit qua ung nưc lã là 66,9%; qua tay bn t l khác bit 48,9% và khơng bit đã gim 18,3%. T l (%) Hịa Xuân Ea Tiêu % khác bit 100 90 89,5 78,2 80 70 63,5 60 48,5 50 43,6 39,1 40 30,8 28,7 30 25,8 23,7 20,9 20 6,5 20,7 10 20,2 6,7 0 Thiu máu Gy yu Gây tác rut Đau bng Khơng bit Hình 2.8. Biu đ biu din hiu qu TTGDSK nâng cao kin thc ca ngưi dân bit đúng tác hi ca bnh giun sau can thip xã Hịa Xuân.
21. 21 Sau 2 năm TTGDSK đã nâng cao kin thc ca ngưi dân xã Hịa Xuân so vi xã Ea Tiêu như: Bit đúng tác hi ca giun cĩ th gây thiu máu (63,5% so vi 23,7%); bit đúng khi nhim giun cơ th s b gy yu (78,2% so vi 20,9%); bit nguyên nhân đau bng do giun (89,5% so vi 28,7%) và t l khơng bit đúng bt kỳ mt tác hi đã gim đáng k (6,7% so vi 25,8%). T l (%) Hịa Xuân Ea Tiêu % khác bit 120 100 98,1 85,8 85,5 80 64,1 60 49,8 62,6 39,1 40 26,3 39,3 20 29,7 19,7 0 6,8 Dùng BHLĐ Bt tr đi giày hoc Ty giun đnh kỳ Ra tay trưc khi ăn, dép sau đi đi tin Hình 2.9. Biu đ biu din hiu qu nâng cao thc hành đúng v phịng chng bnh giun ca ngưi dân xã Hịa Xuân sau can thip Sau 2 năm thc hin trin khai TTGDSK cho thy thc hành ca ngưi dân xã Hịa Xuân v phịng chng bnh giun đã tng bưc chuyn bin đáng k so vi xã chng (Ea Tiêu), s khác bit này cĩ ý nghĩa thng kê th hin qua các ch s sau: Dùng bo h lao đng xã Hịa Xuân cao hơn xã Ea Tiêu (85,8% so vi 49,8%) vi p<0,001. Cha m đã yêu cu tr con phi đi giày dép (98,1% so vi 64,1%) vi p<0,001. Ra tay trưc khi ăn, sau khi đi tin ti xã Hịa Xuân cĩ cao hơn xã Ea Tiêu (85,5% so vi 62,6%) vi p<0,001. Mua thuc ty giun cho bn thân và thành viên gia đình (39,1% so vi 29,7%), cĩ khác bit cĩ ý nghĩa thng kê gia hai xã, vi p<0,05.
22. 22 KT LUN 1. Thc trng và yu t nguy cơ nhim giun cng đng ngưi Ê đê xã Hịa Xuân và xã Ea Tiêu 1.1. T l nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m Sau khi xét nghim 3.251 mu phân ngưi dân Ê đê ti xã Ea Tiêu và Hịa Xuân bng phương pháp KatoKatz cho bit: T l nhim giun chung khá cao 75,1%, trong đĩ t l nhim giun đũa cao nht là 57%, k tip là giun mĩc/m 37,2%, thp nht là giun tĩc 1,7%, khơng cĩ s khác bit gia hai xã cũng như t l nhim giun gia nam và n. Nhĩm 25 tui cĩ t l nhim giun đũa cao nht 73,0% và nhĩm >18 tui cĩ t l nhim giun mĩc/m cao nht 46,7%. 1.2. Cưng đ nhim giun ti hi xã (s trng trung bình/ 1 gram phân) Cưng đ nhim trng giun trung bình/gram phân ca ba loi giun hai xã thuc mc đ nhim nh. 1.3. Mt s yu t nguy cơ nhim giun và cưng đ nhim giun. 1.3.1. Mt s thĩi quen ca ngưi dân tc Ê đê liên quan đn t l nhim và cưng đ nhim giun: Ngưi dân cĩ thĩi quen ung nưc lã thưng xuyên cĩ nguy cơ nhim giun đũa hoc giun tĩc cao hơn nhng ngưi khác (p<0,05). Ngưi dân khơng ra tay trưc khi ăn và sau đi tin cĩ nguy cơ nhim giun đũa hoc giun tĩc cao hơn nhng ngưi khác vi (p<0,05). Ngưi dân khơng ty giun đnh kỳ cĩ nguy cơ nhim giun đũa cao hơn nhng ngưi khác vi mt cách cĩ ý nghĩa thng kê (p<0,05). Ngưi dân khơng dùng bo h lao đng cĩ nguy cơ nhim giun mĩc/m cao hơn nhng ngưi khác vi (p<0,05). Ngưi dân khơng đi giy hoc dép trong lao đng cĩ nguy cơ nhim giun mĩc/m cao hơn nhng ngưi khác vi (p<0,05). Ngưi dân khơng dùng nhà tiêu hp v sinh cĩ nguy cơ nhim giun mĩc/m cao hơn nhng ngưi khác vi (p<0,05). 1.3.2. Khơng ty giun đnh kỳ Nhĩm ngưi khơng ung thuc ty giun đnh kỳ cĩ nguy cơ nhim giun đũa gp 3,33 ln so vi nhĩm ngưi cĩ ung thuc ty đnh kỳ.
23. 23 2. Hiu qu ca truyn thơng giáo dc sc khe, điu tr giun bng mebendazol liu duy nht 500mg ti đa đim nghiên cu 2.1. Hiu qu điu tr giun bng mebendazol Sau 21 ngày điu tr cho thy: giun đũa t l sch trng 89,4% và t l gim trng là 95,3%. Đi vi giun mĩc/m, t l sch trng 75,9% và t l gim trng là 79,2%. Thc trng tái nhim sau 2 tháng điu tr đi vi giun đũa t l tái nhim là 11,9% và 4 tháng tăng lên 42,5%. Đi vi giun mĩc/m tái nhim sau 2 tháng là 20,7% và 4 tháng tăng lên 32,3%. Sau điu tr 3 đt bng mebendazol 500mg liu duy nht đi vi giun đũa đt hiu qu t l sch trng 52,1% và gim trng 90,94%. Đi vi giun mĩc/m hiu qu t l sch trng là 42,2% và gim trng 25,15%. 2.2. Hiu qu ca truyn thơng giáo dc sc khe 2.2.1. T l h s dng các loi nhà tiêu hp v sinh tăng và gim các nhà tiêu khơng hp v sinh sau 2 năm truyn thơng giáo dc sc khe S nhà tiêu hp v sinh tăng lên tăng 57 cái; nhà tiêu di nưc tăng tăng 10 cái; nhà tiêu đào thơng hơi tăng 47 cái; nhà tiêu đào nơng gim 31 cái và s h khơng cĩ nhà tiêu gim 26 h. 2.2.2. Thay đi v nhn thc ca ngưi dân Ê đê ti xã Hịa Xuân sau 2 năm truyn thơng giáo dc sc khe T l ngưi dân Ê đê đã nhn thc đúng v đưng lây qua da t 8,6% tăng lên 48,1%; qua đưng ăn t 25,2% tăng lên 78,3% và t l khơng bit t 26,3% gim xung cịn 4,8%. T l nhn thc đúng ca ngưi dân Ê đê v tác hi do giun gây thiu máu t 16,6% tăng lên 63,5%; gây gy yu t 25,2% tăng lên 78,2%; gây đau bng t 64,9% tăng lên 89,5%; t l khơng bit đúng t 33,6% gim xung cịn 6,7%. 2.2.3. S thay đi hành vi ca ngưi dân Ê đê ti xã Hịa Xuân sau 2 năm truyn thơng giáo dc sc khe v phịng chng nhim giun
24. 24 Dùng bo h lao đng khi làm vưn, ry t 26,9% tăng lên 85,8%, cĩ s khác bit thc t 39,3%. Tr em đi giày hoc dép cĩ t l t 64,9% tăng lên 98,1%, cĩ s khác bit thc t 26,3%. Ty giun đnh kỳ cho các thành viên trong gia đình t 23,7% tăng lên 39,1%, cĩ s khác bit thc t 6,8%. Ra tay trưc khi ăn và sau đi tin t 22,1% tăng lên đn 85,5%, cĩ s khác bit thc t 19,7%. KIN NGH Qua kt qu nghiên cu, chúng tơi xin đưa ra các kin ngh sau: 1. Duy trì trin khai thc hin tt ung thuc ty giun 6 tháng/ ln, ưu tiên cho đi tưng tr em tui t 2 đn 11 tui và min phí. 2. Hưng dn và vn đng xây dng nhà tiêu hp v sinh (nhà tiêu đào cĩ ng thơng hơi), thuyt phc ngưi dân buơn làng s dng nhà tiêu hp v sinh và x lý phân đúng qui cách; thơng qua truyn thơng giáo dc sc khe trc tip vì dân trí cịn thp. 3. Đ TTGDSK cho đng bào dân tc thiu s cĩ hiu qu cn da vào phong tc, tp quán đ xây dng ni dung phù hp như tài liu truyn thơng giáo dc sc khe phi là song ng ting dân tc Ê đê và ting Kinh, ni dung ngn, cĩ hình nh sinh đng, c th và d hiu và cng c và duy trì đào to cán b y t thơn buơn.
25. 25 24,1,2,23,22,3,4,21,20,5,6,19,18,7,8,17,16,9,10,15,14,11,12,13
26. 1 ĐT V N Đ Giun truyn qua đt (Soiltransmittedhelminth infections), ch yu là giun đũa (Ascaris lumbricoides), giun tĩc (Trichuris trichiura) và giun mĩc/ m (Ancylostoma duodenale/ Necartor americanus), vn cịn là vn đ y t ln ca nhiu nưc trên th gii, đc bit các nưc nhit đi và cn nhit đi vì tính ph bin và tác hi ca nĩ. Theo T chc Y t Th gii (WHO) 2006, ưc tính hin cĩ khong hơn 2 t ngưi trên th gii b nhim giun truyn qua đt (GTQĐ). Mi năm cĩ 135.000 ngưi cht và 800 triu hc sinh b nhim [167]. Biu hin và tác hi ca bnh giun truyn qua đt khơng rm r, khơng d thy ngay, nhưng hu qu tim tàng khá trm trng như thiu máu, thiu st, gim protein và albumin huyt thanh, t đĩ gây phù, suy tim, chm phát trin th cht và tinh thn, ngồi ra cịn gây ra các bin chng v ngoi khoa và ni khoa, thm chí cịn là nguyên nhân trc tip hay gián tip dn đn tình trng t vong [3],[4][13],[59],[165]. Vit Nam là mt trong nhng nưc cĩ t l nhim giun truyn qua đt cao, tùy tng vùng, min cĩ t 5097% [51],[75]. Theo T chc Y t Th gii (2006) Vit Nam cĩ trên 65 triu ngưi nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m; bnh ph bin khp 64 tnh thành trên tồn quc [170]. Tây Nguyên, theo Hồng Th Kim (1998) t l nhim giun đũa t 10 30%, giun tĩc ch là 1,7%, giun mĩc/m 30 – 60% [52]. Ti Đk Lk, theo kt qu nghiên cu ca Ngơ Th Tâm (2005) [78], Nguyn Xuân Thao và CS (2006) [83] cho thy t l nhim giun chung ngưi dân tc Êđê khá cao t 58,5% 76,36%; trong đĩ nhim giun đũa t 29,5% 42,08%, giun tĩc t 1,2% 39,22% và giun mĩc/m t 29,35% 68,5%. Theo Phan Văn Trng (2002) t l nhim giun mĩc/m ngưi dân tc thiu s tnh ĐkLk là 61,3% [98]. Phịng chng bnh giun tin hành kt hp vi chương trình v sinh mơi trưng, điu tr đng lot cho mt vùng dân cư rng ln. Mt s bin pháp phịng chng giun sán hin nay đã trin khai nhiu nưc và cĩ kt qu tt như điu tr hàng lot phi hp giáo dc v sinh ăn ung, làm sch mơi
27. 2 trưng (qun lý phân, x lý phân), t chc tt cơng tác phịng chng (lp k hoch và thc hin k hoch phịng chng giun vi mt quy mơ rng ln) đang là vn đ ưu tiên ca ngành Y t [3],[25],[90],[91]. Đn nay chưa cĩ mt nghiên cu nào trin khai tăng cưng nhn thc cho cng đng ngưi dân tc thiu s Tây Nguyên nĩi chung và ngưi Ê đê nĩi riêng v nhng mi him ha do các hành vi mt v sinh gây ra và truyn thơng giáo dc sc khe v nhng tác hi ca các thĩi quen mt v sinh, s cn thit phi xây dng các cơng trình v sinh ti ch. Các tài liu nghiên cu trưc đây ít đ cp đn vn đ thc hành v sinh ca ngưi dân tc. Đ tài này tp trung vào ngưi Ê đê là mt trong nhng dân tc thiu s ngưi bn x cĩ dân s đơng nht Đk Lk và nh hưng nhiu nht vùng Tây Nguyên (Ngưi Ê đê chim 70,1% trong s ngưi dân tc thiu s) [16]. Xut phát t thc t trên, thc hin truyn thơng giáo dc sc kho v phịng chng giun truyn qua đt cng đng ngưi dân tc thiu s Ê đê là mt trong nhng vn đ cn ưu tiên trong cơng tác chăm sĩc sc kho cng đng đ làm gim t l nhim và cưng đ nhim giun, gim tác hi do giun gây ra, nâng cao sc khe cho nhân dân và gĩp phn phát trin kinh t xã hi, đm bo quc phịng an ninh Tây Nguyên. Vic la chn phương pháp phịng chng thích hp, hiu qu cĩ mt ý nghĩa ht sc quan trng, vn đ này liên quan rt mt thit vi tp quán, trình đ dân trí, sinh thái mơi trưng ca tng đa phương, đ tài: “Nghiên cu thc trng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m cng đng ngưi Ê đê ti hai xã tnh Đk Lk và hiu qu ca bin pháp truyn thơng, điu tr nhim giun” đưc tin hành vi mc tiêu sau: 1. Xác đnh thc trng và yu t nguy cơ nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m cng đng ngưi Ê đê ti hai xã thuc tnh Đk Lk. 2. Đánh giá hiu qu bin pháp truyn thơng, điu tr nhim giun ti cng đng nghiên cu.
28. 3 Chương 1 TNG QUAN Nhim giun truyn qua đt (Soiltransmittedhelminth infections) ngưi ch yu đĩ là giun đũa ( Ascaris lumbricoides), giun tĩc (Trichuris trichiura) và giun mĩc/ m (Ancylostoma duodenale/ Necartor americanus) [4],[25],[62],[105],[120],[156] . Bnh giun truyn qua đt khơng nhng ph bin mà cịn gây nhiu tác hi nghiêm trng cho đng bào dân tc Ê đê vùng khĩ khăn; do đĩ vn đ đưc đt ra là phi tng bưc h thp t l, cưng đ nhim giun và khng ch tác hi do bnh giun gây ra cho đng bào là rt cn thit. 1.1. Lch s nghiên cu giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m 1.1.1. Trên th gii Tuy khơng nhìn thy nhng vt tích ca giun sán trong nhng tng đa cht c xưa và trong các hĩa thch do cu to ca cơ th giun khơng bn vng, khơng tn ti đưc lâu, nhưng vn cĩ th khng đnh giun sán là nhng ký sinh trùng cĩ lch s xut hin rt sm trên trái đt [75]. Giun đũa Giun đũa tuy đã đưc đ cp t lâu trong lch s Y hc. Columelle (th k th nht) cũng đã mơ t nhiu v giun đũa. Nhưng ch đưc Tyson chính thc mơ t vào năm 1683. Tác gi thy giun rut ngưi cĩ hình dng ging như giun đt, vi tên ơng đt là " Lumbricus teres seu intestinalis ". Sau đĩ cĩ nhiu nhà khoa hc đã đt vi nhiu tên khác nhau: Ascaris lumbricoides (Linné 1758), Lumbricoides vulgaris (Mérat, 1821), Ascaris suilla (Duardin 1845), Đn tn năm 1915, mt y ban Quc t gm 66 thành viên ca các nưc đã chính thc xác nhn tên giun đũa ký sinh và gây bnh ngưi trên danh mc đng vt hc là Ascaris lumbricoides [59],[75].
29. 4 Giun tĩc Giun tĩc do hình th nh nên đưc phát hin sau giun đũa, đưc mơ t bi Linné năm 1771, chu kỳ đưc xác đnh bi Grassi năm 1887 và chu kỳ này đưc Fulleborn hồn chnh năm 1923. Tình hình nhim giun tĩc trên th gii đưc Cort tng hp năm 1938 và đánh giá là mt loi giun ph bin. Tuy là mt loi giun ph bin nhưng s lưng ký sinh trong cơ th thưng khơng nhiu, tác hi thưng khơng nghiêm trng nên giun tĩc ch là loi giun th yu. Đn năm 1941, mt t chc nhng nhà chuyên gia ký sinh trùng châu M thng nht gi tên là Trichuris trichiura [59],[75]. Giun mĩc/m Bnh giun mĩc/m đã đưc mơ t t lâu trong các tài liu Y hc c, và đn th k th 17 đưc nhiu tác gi mơ t đy đ hơn như Jakob de Bondt (1629), Pison và Margraff (1648). Năn 1843, Dubini phát hin ra giun mĩc trưng thành t t thi ca mt ph n ngưi Milan, ơng đã mơ t t m v ký sinh trùng này ri đt tên là Ancylostoma duodenale [59],[75] Đn 1915, mt y ban Quc t gm 66 nhà khoa hc thng nht gi tên giun mĩc là Ancylostoma duodenale trên danh mc đng vt hc [59],[75]. Năm 1902 Stiles C.W đã mơ t mt loi giun trịn ging vi A. duodenale , nhưng cĩ cu to khác nhau đu và đuơi ca con giun, ơng đã mơ t và đt tên giun m là Necartor americanus [59],[75]. 1.1.2. Vit Nam Vào cui th k 19, đu th k 20 đã cĩ nhng điu tra đu tiên ngưi: đĩ là cơng trình ca Mathis, Léger, Salamon, Levew và Maurriquand, đc bit là cơng trình ca Mathis, Léger (1911) đã điu tra cơ bn, tồn din v các loi giun truyn qua đt, tip đĩ là nhng nghiên cu v điu tr bng thuc [59],[75].
30. 5 Sau năm 1954 đn nay, nht là t khi đt nưc hồn tồn thng nht sau năm 1975 đã cĩ nhiu cơng trình nghiên cu trên nhiu lĩnh vc v các bnh giun như: nghiên cu điu tra cơ bn, nghiên cu v hình th, đc đim sinh hc, phân b dch t, bnh hc, phương pháp phịng chng [59],[75],[76]. 1.2. Dch t hc bnh giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m 1.2.1. Nhng yu t nh hưng đn tình trng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m 1.2.1.1. Yu t đa lý, khí hu Trng giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m khơng cĩ kh năng phát trin trong cơ th ngưi. Giun mun hồn thành chu kỳ phi cĩ mt giai đon phát trin ngoi cnh. Các điu kin thun li cho s sinh trưng và phát trin ca trng giun ngoi cnh là: nhit đ, đ m, oxy, đ pH ca đt [3] Nhit đ thích hp cho trng giun phát trin là 24 30 oC. Vi nhit đ này, đi vi trng giun đũa, sau 12 15 ngày; đi vi trng giun tĩc sau 17 30 ngày, t l trng cĩ u trùng lên ti 90%; riêng vi trng giun mĩc/m ch sau 24 gi đã n thành u trùng [3],[4],[70]. Oxy là yu t cn thit cho trng giun phát trin. Do đĩ khi trng giun nm sâu dưi nưc (trên 1mét chiu sâu) dn dn s b hng. Vì vy trong nhà tiêu di nưc trng giun s b hng sau 2 tháng [4],[63]. Cht đt cũng nh hưng ti s phát trin ca trng và u trùng giun như: trng và u trùng giun mĩc/m gp điu kin khi đ m trong đt cao, cĩ đ oxy, nhit đ mơi trưng t 2430 oC, trong râm mát, vi pH đt trung tính, trng chuyn thành u trùng sau 25 gi đn 3 ngày [4],[59]. Đk Lk cĩ nhit đ trung bình các tháng trong năm t 23,5 đn 24,8 oC; đ m tương đi t 80 đn 85% [16]; đt đ bazan cĩ đ phì khá cao, pH/H2O t trung tính đn chua, đm và lân cĩ t l rt cao và cân đi [16];
31. 6 tính cht cơ lý tt, kt cu viên cc, đ xp bình quân 62 65%; kh năng gi nưc và hp thu dinh dưng cao rt thích hp vi các loi cây cơng nghip cĩ giá tr kinh t như cà phê, cao su, chè, h tiêu, và nhiu loi cây ăn qu, cây cơng nghip ngn ngày khác. Đây là mt li th rt quan trng v điu kin phát trin nơng nghip ca tnh ĐkLk (niên giám thng kê ti Đk Lk, 2006) [16],[89]. Bên cnh đĩ khí hu và th nhưng Đk Lk cũng rt thích hp cho trng và u trùng giun tn ti và phát trin ngoi cnh. 1.2.1.2. Yu t v con ngưi Căn c theo chu kỳ ca giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m, ngưi là vt ch chính. Nu tp trung vào các bin pháp điu tr cho ngưi nhim giun đ ct ngun lây lan ca bnh thì trng và u trùng giun s khơng cịn sau mt thi gian ngoi cnh. T mơi trưng, trng hoc u trùng giun cĩ vào đưc cơ th ngưi hay khơng, ph thuc rt nhiu vào yu t liên quan đn đi sng sinh hot ca con ngưi, nu chúng ta thc hin tt phịng chng nhim giun thì t l ngưi b tái nhim s gim do đĩ t l ngưi mc bnh cũng gim, vì đi sng ca giun trong rut ngưi cĩ thi hn nht đnh [3],[75],[77]. Vy nhng yu t v con ngưi liên quan đn chu kỳ phát trin ca giun như: Do qun lý phân ngưi chưa tt: + S dng phân ngưi làm phân bĩn cây trng chưa đưc hay chưa đưc x lý tt s là điu kin phát tán mm bnh ra ngoi cnh [25],[27],[95],[97]. Trưc đây ngưi dân Đk Lk khơng cĩ thĩi quen s dng phân ngưi, nhưng sau ngày thng nht đt nưc (1975), nơi đây là nơi di cư ca nhiu ngưi dân t các vùng min khác nhau đn sng, đã mang theo thĩi quen khơng tt v s dng phân ngưi tươi bĩn cây trng [97]. Hin tưng trên khơng nhng gây ơ nhim mơi trưng đt, nưc mà cịn làm cho rau ăn cha nhiu trng và u trùng giun. Theo nghiên cu Lê Th Kim Ngc (2007) [61] v mm bnh ký sinh trùng trong 101 mu rau cho thy: 97,12%
32. 7 mu rau cĩ mm bnh ký sinh trùng, trong đĩ u trùng giun mĩc/m trên rau sng chim t l 78,8%, tip theo là trng giun mĩc 25% và trng giun đũa 23,1%. Bn loi rau phát hin nhim ký sinh trùng đn 100% là rau xà lách xoong, rau đng, rau tn ơ và rau má; các loi rau cịn li cĩ t l nhim ký sinh trùng là 92,3% [61]. Nhng chng c v s hin din ca các mm bnh trên rau đã phn ánh s hin din ca s s dng phân tươi bĩn cho rau. + Khơng đi tin vào nhà tiêu, Đk Lk cĩ trên 80,84% các h gia đình nơng thơn khơng cĩ nhà tiêu hoc cĩ nhưng chưa hp v sinh (nhà tiêu đào nơng, nhà tiêu mt ngăn) [112],[115]. Ngưi dân khơng cĩ thĩi quen đi đi tin vào nhà tiêu (phĩng u ba bãi ra mơi trưng xung quanh nhà), đây là hành đng khơng tt. Hành đng trên s thi ra ngoi cnh vi mt s lưng trng giun khng l nu như nhng ngưi đĩ đang b nhim giun; như ta bit mi mt con giun đũa cái cĩ th đ khong 24 vn trng trên ngày; mt con giun tĩc cái đ khong 2.000 trng trên ngày và mt con giun mĩc/m cái đ khong 9000 30.000 trng trên ngày [3],[59],[66]. Hin nay, vn đ đi đi tin ra ngồi nhà tiêu vn cịn ph bin đng bào dân tc Ê đê nhng vùng sâu, vùng xa ca tnh Đk Lk [33],[78],[82]. Thc trng trên cho thy nguy cơ lan truyn bnh giun s gim hoc mt đi nhanh hay chm ph thuc nhiu vào thi gian khi mà tồn th ngưi dân trong cng đng đu tham gia s dng nhà tiêu hp v sinh. Thĩi quen ăn ung, sinh hot chưa hp v sinh như: ăn rau sng khơng ra sch, ung nưc lã thưng xuyên, khơng thưng xuyên ra tay trưc khi ăn và sau khi đi tin bng nưc sch cĩ xà phịng, khơng thưng xuyên dùng bo h lao đng khi tip xúc vi đt, phân [79],[93],[104] , là ph bin cng đng ngưi Ê đê vì h thưng xuyên tip làm ry, nơi lao đng thiu nưc, thiu trang thit b bo h lao đng. Ngưi dân thưng ăn cơm và ngh trưa ti ry,
33. 8 vi nhng nơi thiu thn như vy s to thành vịng cĩ các mt xích khép kín to thun li cho s lây nhim bnh, khơng nhng nhà mà cịn ngồi ry. Qua điu tra s ơ nhim trng giun ngoi cnh: cĩ t 75 100% mu đt cĩ trng giun, 60 80% mu rau cĩ trng giun [27], khơng nhng th ngun trng cịn cĩ ngay trong bi, sàn nhà, sàn lp hc, bàn hc sinh [39]. T l nhim trng giun đt ti Bc Giang: 60% đi vi trng giun đũa, 5,2% đi vi trng giun mĩc/m. Lng Sơn, Lai Châu cĩ 35% 42% mu đt nhim trng giun đũa. Trong s mu đt xét nghim, mu đt trong nhà cĩ t l nhim trng giun đũa cao nht 93,3%. Trng giun tĩc trong đt chim 16,6%. Cưng đ nhim trng giun dao đng khong 1,4 127 trng/100g đt [61],[93]. Ti Qung Ninh: ngoi thành 1,6 trng giun mĩc/m/10g đt, gn nhà tiêu 04 trng giun m/10g đt, trung du 01 trng giun mĩc/m trên 12g đt, min núi 01 trng giun m/580g đt. Đi vi trng giun mĩc/m nưc ging là 55,5% mu nưc cĩ trng giun mĩc/m và 1 trng giun m/1,7 lít nưc [59]. Đi vi giun tĩc phân chưa tt cĩ 30% trng giun chưa b phá hy, 2,4% trng cĩ trên rui, 65% trng rau, 18% trng đt [93]. Theo nghiên cu ca Takemisu, Tajima khi xét nghim bàn tay tìm thy 11,3% hc sinh nam và 10,6% hc sinh n Nht Bn cĩ trng giun đũa ; xét nghim mĩng tay 11,8% hc sinh nam và 6,9% hc sinh n cĩ trng giun đũa [41]. Vy, cĩ nhiu cơ hi khác nhau do vơ ý, bàn tay b nhim mm bnh giun khi tip xúc vi bi đt và đưa vào cơ th ngưi. Mơi trưng sng Tây Nguyên cĩ rt nhiu trng và u trùng giun. Theo nghiên cu ca Nguyn Văn Dũng (2001) cho thy t l nhim mm bnh trng giun trong đt cĩ t 28,70% đn 40,56% [27]. Theo Trn Văn Tràng (2005), đt cnh ging 14,28%, đt cnh nhà 35,55%, đt ry vưn cĩ 33,33% [93]. Trong nưc cĩ t 18,68% đn 24,71% [27], ngoi thành 33,75% và ni thành 37,19% , nưc ging đào 7,5%, nưc sui 30,0%, nưc trong lu, thùng, b là 10%
34. 9 [93]. Trên rui t 25,80% đn 40,47% và trong rau t 25% đn 84% [27], cĩ t 11,4 trng/100g rau [93]. 1.2.2. Tình trng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m 1.2.2.1. Tình trng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m trên th gii Hình 1.1. Bn đ phân b giun truyn qua đt trên th gii theo (WHO website 2006: www.who.int) Vào năm 1987, trên th gii cĩ 900 1000 triu ngưi nhim giun đũa, 500 700 triu ngưi nhim giun tĩc, giun mĩc/m. Năm 1997, trên th gii ưc tính cĩ khong hơn 1 t ngưi nhim giun đũa, 800 900 triu ngưi nhim giun mĩc/m. Trong đĩ cĩ 685 triu ngưi Đơng Nam Á, 132 triu ngưi châu Phi, 104 triu ngưi Trung Nam M [166]. Theo đánh giá ca T chc Y t Th gii (2001), trên tồn cu cĩ 1,4 t ngưi nhim giun đũa; 1,3 t ngưi nhim giun mĩc/m [160]. Cũng theo T Chc Y t th gii (2006), ưc tính mi năm trên tồn th gii cĩ 2 t ngưi nhim giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m, cĩ khong 135.000 ngưi cht và 800 triu hc sinh b nhim [167].
35. 10 Nhim giun đũa: Giun đũa phân b rng khp trên th gii, nhưng khơng đng đu. Nhng nưc cĩ nn kinh t chm phát trin, trình đ văn hố cng đng thp, thưng cĩ t l nhim giun cao [156],[159]. Vì vy Michael gi bnh giun đũa là: "Vn đ b quên lãng nhng dân tc b lãng quên" [138]. T l nhim giun đũa mt s nưc Tây Phi 51,0% [59], mt s nưc Đơng Phi 29 44%, Cu Ba 20%, Pháp 8,2%, M 16,5%, châu Á cĩ t l nhim giun đũa cao 70% [161],[163],[164]. Nhim giun tĩc: Giun tĩc cĩ sinh thái gn ging giun đũa nên phân b bnh và t l bnh ca giun tĩc tương t giun đũa, mt s nưc nhit đi t l nhim ti 90% và mt s nưc vùng ơn đi t l nhim rt thp [3],[13],[52],[91]. Nhim giun mĩc/m (A. duodenale và Necator americanus ): Giun mĩc/m cĩ đc đim sinh thái hồn tồn ging nhau, ch khác nhau mt s chi tit nh v hình th nên gi chung chúng là giun mĩc. Bnh giun mĩc ph bin hu ht các nưc trên th gii, ch yu các nưc nhit đi t 45 đ vĩ bc đn 30 đ vĩ nam như: Châu Phi, Nam Á, Đơng Nam Á và mt s nưc châu Âu [3],[4]. A. duodenale phân b ch yu phía bc các nưc nhit đi và Tây Nam Á [163]. N. americanus ch yu phân b châu Phi, vùng cn Sahara, Đơng n Đ, Đơng Nam Á [70],[120]. Phân b ca giun mĩc ph thuc vào th nhưng, phong tc tp quán, ngh nghip và s phát trin kinh t. châu Âu, bnh thưng gp nhng khu cơng nghip hm m, cĩ t l nhim cao như: Tây Ban Nha 34%, Italia 40% [3]. Các nưc khu vc Đơng Nam châu Á, t l nhim ph thuc vào tng nưc, tng khu vc: Singapore t l nhim 0,3 6,1%, Lào t 231%, Campuchia t 3556%, Banhladesh 52,5% [59],[171].
36. 11 1.2.2.2. Tình hình nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m Vit Nam Vit Nam vùng Đơng Nam châu Á, cĩ khí hu nhit đi nĩng m, mt khác cĩ nn kinh t đang phát trin, cịn nhiu phong tc, tp quán lc hu, đã to điu kin cho bnh giun tn ti và phát trin. Bng 1.1. Phân vùng nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m Vit Nam (World Health Organization 2006) [170] Loi giun Khu vc S ngưi nhim T l (%) Min Bc 24,768,000 68,8% Giun đũa Min Trung 5,610,000 37,4% Min Nam 1,234,000 14,6% Tng 31,612,000 Min Bc 13,212,000 36,7% Giun tĩc Min Trung 1,365,000 9,1% Min Nam 493,000 1,7% Tng 15,070,000 Min Bc 8,244,000 22,9% Giun mĩc/m Min Trung 5,145,000 34,3% Min Nam 5,684,000 19,6% Tng 19,073,000 Tng s nhim 3 loi giun 65,755,000 Hin ti, theo T chc Y t Th gii (2006) Vit Nam cĩ trên 65 triu ngưi nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m; bnh ph bin khp 64 tnh thành trên tồn quc [170]. Nhim giun đũa: S phân b ca bnh giun đũa Vit Nam qua nhiu cơng trình nghiên cu, nhn thy ni bt lên nhng đc đim sau: + Bnh giun đũa là bnh ph bin, t l cao hơn hn các bnh giun sán khác, t l chung khong 80% [25],[90],[107],[129],[108][109].
37. 12 + Phân b rng khp nhưng t l khơng đng đu gia các khu vc khác nhau, đng bng t l nhim cao nht [25], [108],[109]. + T l nhim cao, nhưng cưng đ nhim khơng cao. Đa s các vùng điu tra, s trng trung bình/1 gam phân dưi 15.000 trng [25]. + Mi la tui đu nhim: la tui nhim cao nht là 59 tui [107],[108]. + Khơng cĩ s khác nhau v cưng đ, t l nhim gia nam và n [3]. + Nhim giun đũa phi hp nhim nhiu loi giun ph bin khác (89% nhim t 2 loi giun tr lên) [170]. Tình trng tái nhim rt nghiêm trng: sau điu tr 6 tháng t l tái nhim 68% [52]. Bin đng: t l nhim giun đũa cĩ Hình 1.2. S phân b nhim Hình 1.3. S phân b nhim Hình 1.4. S phân b nhim giun tĩc trên bn đ Vit giun mĩc/m trên bn đ Vit giun đũa trên bn đ Vit Nam Đk Lk vùng 40 Nam Đk Lk vùng 40 Nam Đk Lk vùng 40 Bn đ phân b nhim giun ca Vin St rét – KSTCT HN 2003 khuynh hưng tăng lên min núi và min Nam, do di dân t min xuơi đn các vùng kinh t mi, mang theo c tp quán dùng phân tươi bĩn rung.
38. 13 + Mùa nhim: min Bc, t l trng giun đũa phát trin đn giai đon nhim cao nht vào tháng 5 và tháng 9 [3],[4]. Nhim giun tĩc: Phân b t l nhim giun tĩc cĩ s chnh lch rt nhiu gia min Bc và min Nam: min Bc t l t 5889%, min Trung t 1,7% 47% và min Nam t 0,51,2% [52],[108],[170]. S khác bit này cĩ th do min Nam khơng cĩ tp quán dùng phân tươi đ bĩn cây trng, mt khác min Nam cưng đ nng và s gi nng trung bình trong năm cao hơn min Bc, trng giun tĩc cĩ th d b phá hy hơn. Chu kỳ ca giun tĩc ging giun đũa, trng giun cĩ v dày, cĩ sc đ kháng ging giun đũa nên phân b bnh giun tĩc cĩ nhng đc đim gn tương t giun đũa, nghĩa là đâu cĩ bnh giun đũa đu cĩ bnh giun tĩc, tuy nhiên cĩ mt s đc đim khác vi giun đũa [170]. + T l và cưng đ nhim giun tĩc thp hơn giun đũa, t l nhim chung khong 52% [4],[52]. Cưng đ trng trung bình/1 gam phân dưi 1.000 trng [4],[52]. + La tui: Tr em dưi 1 tui hu như khơng nhim giun tĩc. Như vy bnh giun tĩc khơng nhim sm như bnh giun đũa, nguyên nhân cĩ th do giun tĩc cĩ mt đ khuych tán ngoi cnh thp hơn so vi giun đũa. Nhĩm tr 23 tui vn cĩ mc đ nhim thp, như vy chng t giun tĩc thưng nhim mun. la trên 3 tui bnh giun tĩc tuy tăng dn theo tui nhưng khơng cĩ hin tưng tăng vt và đt bin như giun đũa. T l nhim vn cao la tui trên 60 tui, điu này chng t tui th ca giun tĩc dài hơn nhiu so vi giun đũa nên bnh khĩ t ht và khơng cĩ hin tưng gim bnh t nhiên theo tui [75]. + T l tái nhim giun tĩc thp hơn so vi giun đũa sau 6 tháng điu tr [75]. Nhim giun mĩc/m: Theo WHO, Vit Nam đưc xp vào vùng lưu hành giun mĩc/m. Qua điu tra nhng năm gn đây thy rng phân b bnh giun mĩc/m Vit Nam cĩ nhng đc đim khái quát sau [62]:
39. 14 + T l nhim giun mĩc/m khá cao, đng hàng th 2 sau giun đũa: t 81 83%, Phm T Dương, 1957 [3]; t 32,1 53,3%, Vin SR KST CT Hà Ni, 1960 1970 và 30 40% Phm Văn Thân (1967 1972) [3] . Theo kt qu nghiên cu ca Hồng Th Kim và CS qua 500.000 mu phân cho thy Min Bc: Vùng đng bng 360%, vùng trung du 5864%, vùng núi 61% và ven bin 67%. Min Trung: Vùng đng bng 36%, min núi 66%, ven bin 69% và Tây nguyên 47%. Min Nam: Đng bng 52%, ven bin 68% [52],[91]. + Cưng đ nhim giun mĩc/m nhìn chung khơng cao, đa s các vùng điu tra, s trng trung bình/1 gam phân dưi 1000 trng [52],[91]. + S phân b t l nhim giun các vùng khác nhau là do điu kin t nhiên, điu kin v sinh và canh tác tng vùng khác nhau. + Ngh nghip nh hưng ln đn nhim giun mĩc/m: Nơng dân cĩ t l nhim cao hơn ngư dân (76% so vi 55%) [59]. Vùng ngưi trng rau màu cĩ t l nhim cao hơn vùng trng lúa (69% so vi 22%), nơng thơn cao hơn thành th, cơng nhân m than cao hơn các ngh khác [59]. + Nhim giun mĩc/m liên quan rõ rt vi tui: t l và cưng đ nhim tăng dn theo tui, tr em nhim thp hơn ngưi ln (44% so 64%), do ngưi ln phi lao đng nhiu, tip xúc nhiu vi phân và đt, [4]. + Liên quan vi gii tính: t l nhim n cao hơn nam, nhưng s khác bit này ch cĩ ngưi ln thuc đ tui lao đng, đc bit nhng ph n nhng vùng nơng thơn ph bin dùng phân ngưi tươi trong canh tác cĩ t l nhim và cưng đ nhim giun cao hơn nam so vi các vùng khơng dùng phân ngưi tươi bĩn cây trng [76]. + Nhim giun mĩc/m thưng phi hp vi các loi giun khác (50 70%). + T l và cưng đ tái nhim thp hơn giun đũa và giun tĩc. Sau 6 tháng điu tr t l tái nhim 4,4%. Bin đng ca bnh giun vn gi tính cht khu
40. 15 trú tng đa phương, song cĩ xu hưng gim nhiu vùng do thĩi quen đi giày hoc dép ngày càng nhiu hơn. + Mùa nhim: qua xét nghim đt tìm u trùng giun mĩc/m vào các tháng trong năm min Bc thy tháng 4 và tháng 7 cĩ kh năng nhim cao nht [3]. 1.3. Tác hi ca giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m đi vi cơ th ngưi 1.3.1. Tác hi ca giun đũa 1.3.1.1. Tác hi gây ra do u trùng giun đũa Trong giai đon chu du, u trùng giun đũa gây tn thương nhng cơ quan, t chc mà u trùng đi qua, biu hin rõ phi, gây hi chng Loeffler. Ti phi, u trùng gây tn thương ph nang làm chy máu, đng thi gây viêm, d ng biu hin lâm sàng là ho khan, đau ngc, xét nghim máu thy bch cu ái toan tăng [157]. Vit Nam, theo Đng Văn n, Đ Dương Thái, Phm Trí Tu đã nghiên cu hi chng này bng thc nghim trên ngưi t nguyn, cĩ nhn đnh sau [75]: Nu nhim u trùng giun đũa, hi chng nht đnh s xy ra t ngày th 7 đn ngày th 10. Mc đ hi chng ph thuc vào cơ đa bnh nhân, nhng ngưi cĩ cơ đa d ng thì triu chng rm r hơn. Thc nghim thy: Thương tn ging như ph qun ph viêm. Bch cu ái toan tăng t 1427% [75]. Bnh nhân ho nhiu, khơng st, đin tâm đ bình thưng. T ngày 18 tr đi triu chng bt đu gim và sau 2228 ngày hi chng mt hồn tồn [75]. Nguyên nhân ca nhng tn thương cũng thng nht như các tài liu c đin là do nhng tác đng cơ hc kích thích ca u trùng giun đũa, mt khác do tính cht gây đc và d ng [3].
41. 16 1.3.1.2 Tác hi gây ra do giun trưng thành Giun đũa trưng thành trc tip chim cht dinh dưng, gây ri lon chuyn hố và tác đng cơ hc gây nên nhng bin chng ngoi khoa nguy him. Nghiên cu trên tr em nhim giun đũa, vi s lưng trung bình 26 giun/em vi ch đ ăn hàng ngày t 3550g protein, kt qu cho thy: các em b mt đi 4g protein/ngày. Trong nhng trưng hp nhim nhiu giun cịn gây ri lon chuyn hố protein [2],[3],[59]. Tr em nhĩm nhim giun gây suy dinh dưng là 49%, nhĩm tr khơng b nhim giun là 32% [2],[72]. Trên nhng tr nhim giun đũa sau khi ty giun cĩ cân nng (theo tui) và chiu cao (theo tui) tăng khá rõ so vi nhĩm khơng đưc điu tr là 0,93 kg và 0,65 cm [3],[59]. Tripathy và cng s nghiên cu trên 12 tr em t 510 tui b nhim giun đũa, vi s lưng trung bình 48 con/em, kt qu cho thy: 7,2% nitrogen và 13,4% cht m b mt do giun, kt qu này phù hp vi nghiên cu ca Brown [3],[59]. Sivakumar và Reddy nghiên cu trên 11 tr em thy 6 em nhim giun đũa ch hp th đưc 80% liu vitamin A đưc ung, 5 em khơng nhim giun hp th đưc 99% lưng vitamin A. Sau khi ty giun cho các em, qua quá trình theo dõi cho thy kh năng hp th vitamin A tăng lên rõ rt. Kt qu này phù hp vi nghiên cu ca Tnumihardjo S.A và cng s. Đ nghiên cu kh năng chim vitamin A ca giun đũa, Mahalanabis tin hành nghiên cu trên 28 ngưi nhim giun đũa, thy nng đ vitamin A trong máu mc thp hơn so vi 10 ngưi chng (khơng nhim giun). Sau đĩ ty giun cho 14 ngưi, theo dõi thy nng đ vitamin A trong máu tăng rõ rt. Kt qu nghiên cu ca Carrera và cng s cho thy nhng ngưi nhim giun đũa kh năng tiêu hố Lactose b gim sút [3],[59]. Nghiên cu trên nhng tr nhim giun đũa, thy t l thiu máu ca nhng tr này là 12,3% 19,4% [3],[59]. Kt qu nghiên cu
42. 17 trên rut ln b nhim Ascaris suum dưi kính hin vi đin t cho thy: Cĩ hin tưng phì đi lp cơ niêm mc rut non, hin tưng sĩi mịn nhu mơ niêm mc rut, cĩ s xâm nhp ca t bào mastocyte, t bào bch cu ái toan và các t bào đa sn cho các t chc t bào rut [3],[59]. Các tn thương khơng xy ra trên tồn b b mt niêm mc rut, ch thy tng vùng niêm mc rut thay đi, hình thái cao, thp, phì đi, đc bit xut hin các đim như tn thương niêm mc rut [3],[59]. Tác đng cơ hc ca giun đũa gây ra nhng bin chng nguy him thưng do s di chuyn ca giun, hoc do búi giun cun vào nhau gây tc rut. S di chuyn ca giun do pH ca rut thay đi, hoc do thuc làm giun b kích thích, do ngưi b st cao, do ăn các cht kích thích (t, ti, ). Hình 1.5. Hoi t rut do giun đũa www.portalesmedicos.com Theo mt s tác gi, hin tưng di chuyn ca giun do nhiu giun hơn là trong trưng hp ch cĩ mt con giun hoc cĩ nhiu loi giun [3]. Theo Phan Trinh “Vài suy nghĩ mi v bnh lý nhit đi Vit Nam” cho thy 100% giun đũa bị ngưc dịng xy ra ngưi dân nơng thơn và ngưi dân thành th nghèo. Nguyên do thiu thc ăn trong ng tiêu hĩa.
43. 18 S di chuyn cĩ th gây ra nhng bin chng: giun chui ng mt, viêm rut tha, tc ng ty [59]. Trong s 898 tr em cĩ biu hin ngoi khoa v gan mt: thì cĩ 75,2% giun chui ng mt, 1,2% gây viêm tu. Tng kt 435 ca tc rut ti bnh vin Vit Đc thy 5,97% do giun. Đa s trưng hp tc rut gp tr em 500 trng/1 gam phân mi cĩ nhng triu chng, chng t cĩ tn thương cơ th bnh hc rõ ràng. Nhng trưng hp trên 20.000 trng/1 gam phân cĩ hi chng l nghiêm trng. Nu ngưi bnh b nhim nng và kéo dài cĩ th cĩ hin tưng thiu máu, hoc sa trc tràng [3],[59].
44. 19 Hình 1.6. Sa trc tràng do giun tĩc www.telmeds.org Giun tĩc trc tip hút máu, đng thi nơi ký sinh thưng thy hoi t niêm mc, r máu. Mi ngày mt con giun tĩc hút 0,005 ml máu [3],[59]. Nghiên cu tr em nhim giun tĩc, Phm Tho Hương thy t l thiu máu tr em là 7,7% và Nghiên cu ca Richard.A thy t l thiu máu 38,3% [59]. 1.3.3. Tác hi ca giun mĩc/m 1.3.3.1. Tác hi do u trùng giun mĩc/m Khi u trùng xuyên qua da, ti ch cĩ s tăng tit men Hyaluronidase gây nên nhng hin tưng mn đ, nga. Hin tưng viêm da, dân gian thưng Hình 1.7. u trùng giun mĩc/m gây viêm da (http/www aocd.org cutaneous larva migran) gi là bnh "đt ăn chân". Bnh thưng din bin t 35 ngày ri ht, cĩ th kéo dài đn 2 tun [3],[59]. Nhng trưng hp nng gây viêm da l loét do
45. 20 bi nhim, triu chng này him thy xy ra nhng ngưi sng trong vùng dch t ca giun mĩc/m, bnh thưng xy ra nhng ngưi khách đn t nhng vùng khơng cĩ bnh giun mĩc/m [59]. Giai đon u trùng qua phi gây nên hi chng Loeffler nhưng thưng nh hơn so vi u trùng giun đũa, hi chng này ch tn ti thi gian ngn ri t khi [3]. 1.3.3.2. Tác hi do giun trưng thành Thiu máu Giun mĩc/m trưng thành dùng răng ngom vào niêm mc rut đ hút máu, đng thi gây chy máu ti nơi giun bám vào, gây mt mt khi lưng máu đáng k. Như vy hu qu nghiêm trng nht ca giun mĩc/m là thiu máu [134],[145],[151]. Thiu máu do giun mĩc/m chim 30% trong các bnh thiu máu nĩi chung, thiu máu xy ra t t vì quá trình gây bnh là tnh tin, thuc loi thiu máu nhưc sc: hng cu nh, hng cu khơng đu [25],[28],[68],[105]. Nu s lưng giun mĩc/m trên 50 con, thiu máu khĩ hi phc. S mt máu dn đn gim th tích ca hng cu, thiu st và gây ri lon v tun hồn. Nghiên cu kh năng hút máu ca giun mĩc/m khi ký sinh ngưi, kt qu ca các tác gi đu thy Ancylostoma duodenale hút s lưng máu nhiu hơn Necator americanus. Theo Adams và Caberea, A.duodenale hút 0,16 0,34 ml máu/1 ngày/1 con; N. americanus hút 0,03 0,05 ml máu/1 ngày/1 con [3]. Theo Nishi thc nghim vi rut cơ lp thy A.duodenale hút 0,14 0,26 ml/24 gi/1 con. N.americanus hút 0,02 0,05 ml/ngày/1 con. Roche cĩ nhn xét lưng máu b mt cĩ th thay đi tùy theo s lưng giun mĩc/m. Nhng ngưi mang khong 500 giun mĩc/m, mi ngày cĩ th mt t 40 80 ml máu. Lưng máu mt này là mt yu t nh hưng đn tình trng thiu máu ca ngưi bnh [59]. Giun mĩc/m cịn tit cht đc vào cơ th ngưi. Nhng nghiên cu v cht đc ca giun mĩc/m, khi chit xut cht đc này tiêm cho chut lang hoc súc vt thí nghim s b nhim đc trưng din dn
46. 21 ti hin tưng gy sút, thiu máu và cht sau 23 tun l (Deschiens và Poirier 1948). Như vy cht đc ca giun mĩc/m gây hin tưng tan huyt trong thc nghim (Loeb và Smith, Alessandrini). Alessandrini cũng đã chng minh đưc nhng tuyn đu ca giun mĩc/m ch yu tit ra các cht làm tan huyt. Nhng cht đc tit ra bi giun mĩc/m cịn cĩ kh năng làm hu hoi và thối hố nhng thc ăn thuc protit, lipit [59]. Thiu máu do giun mĩc/m, khơng nhng làm gim hemoglobin, gim st, mà cịn gim protein, gim vitamin A, B1, B2, C. Kt qu nghiên cu bng đng v phĩng x cho thy: nhng bnh nhân nhim giun mĩc/m va cĩ hin tưng gim protein, va mt máu và va cĩ ri lon hp thu [3]. Như vy, thiu máu trong bnh giun mĩc/m do 3 nguyên nhân: + Do giun mĩc/m hút máu, trung bình giun mĩc/m s dng 0,2 ml máu/ngày/con. + Do giun mĩc/m tit ra cht đc c ch cơ quan to huyt. + Do giun mĩc/m tit cht đơng máu, chính vì vy ti nơi giun mĩc/m hút máu vn tip tc chy máu sau khi giun mĩc/m ri b sang v trí khác. Nu cưng đ nhim 2000 trng/1 gam phân tương đương vi 80 giun, lưng st mt đi rut và phân là 1,3 mg đi vi N. americanus và 2,7 mg đi vi A. duodenale [3],[125]. mt s nưc như Nigeria, nơi cĩ ch đ ăn vi lưng st đưa vào cơ th cao (21 30 mg/ngày) [59], nu ch b nhim giun mĩc/m đơn thun vi s lưng ít, s khơng cĩ biu hin ca vic thiu st. Ngưc li tình hình này s nghiêm trng hơn nu khơng cĩ lưng st bù qua thc ăn [124],[134]. mt s nưc chm phát trin ngưi ta ch ăn mt lưng nh v tht, cá, thm chí dân nghèo hu như khơng cĩ đm đng vt hàng tháng, ch đ ăn ch cĩ rau qu, ngũ cc, thì kh năng cung cp ch khong 510 mg st mi ngày, vi lưng đĩ ch đáp ng nhu cu st cho sinh lý bình thưng. Ngưi b nhim giun mĩc/m cĩ th hi phc thiu máu nhanh hay chm ph thuc
47. 22 vào: loi giun mĩc/m, s lưng giun, thi gian nhim bnh, lưng d tr st ca cơ th, ch đ st qua thc ăn đưa vào, s hp thu và nhu cu sinh lý. Theo nghiên cu ca Stolt Zjus R.J. trong s nhng bnh nhân thiu máu do giun mĩc/m thì cĩ 73% thiu máu nng và ơng cho rng: điu tr giun mĩc/m là cn thit đ khng ch thiu máu hc sinh, nơi cĩ dch t giun mĩc/m nên điu tr ty giun kt hp vi ung viên thuc st [59]. Hồng Bi Hồn xét nghim 22 ngưi b bnh giun mĩc/m thy: 3 ngưi cĩ hng cu > 2 triu, 16 ngưi hng cu < 2 triu, 3 ngưi hng cu < 1 triu (t 700.000 800.000). Theo tác gi, hai triu chng d nhn thy bnh nhân nhim giun mĩc/m là mch nhanh, khám tim cĩ ting thi tâm thu van đng mch phi [75]. Tr em 615 tui cĩ nhim giun mĩc/m, t l thiu máu là 50% so vi tr khơng nhim giun là 4,4%. Ph n trên 14 tui cĩ nhim giun mĩc/m, t l thiu máu là 63% so vi ngưi khơng nhim giun mĩc/m là 31%. ph n cĩ thai và ph n cho con bú: nu b nhim giun mĩc/m, t l huyt sc t gim rõ rt (chim 48% và 43%) so vi khơng b nhim giun mĩc/m (ch cĩ 18,8% và 17,9%) [59]. Theo nghiên cu ca Nguyn Văn Đ [28] trên 478 ngưi b nhim giun mĩc/m (tui 170) thy: hng cu gim 74,6%; Hematocrit gim 3,4%, st huyt thanh gim 12,3%; bch cu ái toan tăng 76,1% và t l Hemoglobin (Hb) gim ngưi nhim giun nh là 51,3%, Hb trung bình là 9,7 g/dl, ngưi nhim giun mĩc/m nng là 91% và Hb trung bình là 8,8 g/dl. 1.4. Điu tr bnh giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m 1.4.1. Điu tr đc hiu Nguyên tc điu tr: + Điu tr thuc ty giun đc hiu phi kt hp ci to mơi trưng đ tránh tái nhim và gim dn t l mc bnh giun [123],[135]. + S dng thuc ty giun đúng thi gian (6 tháng/ln), đúng liu lưng nhm ty đưc giun và an tồn cho sc khe và chng tái nhim.
48. 23 + Trong khi chn thuc ty giun, phi ưu tiên thuc ít đc, giá thành r, cĩ tác dng vi nhiu lồi giun đưng rut và thuc cĩ th sn xut trong nưc nhưng phi đm bo hiu qu. Các thuc điu tr đc hiu bnh giun truyn qua đt Nhĩm benzimidazol : Tiêu biu trong điu tr nhim giun truyn qua đt ca nhĩm này là Mebendazol và Albendazol [2],[91], [92]. + Mebendazol (Vermox, Fugacar, Permax ): là thuc dng viên nén (100mg hoc 500mg), viên nén v ngt trái cây (500mg) và xirơ 20mg/ml (l 30ml). Liu dùng: 500mg, liu duy nht hoc 200mg/ngày, ung trong 3 ngày cho ngưi ln và tr em trên 24 tháng; khơng dùng cho ph n cĩ thai trong 3 tháng đu thai kỳ. Mebendazol rt hiu qu vi giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m, đc bit là cĩ giá tr trong điu tr nhim giun phi hp và hiu qu hơn Albendazol trong điu tr giun tĩc. Theo Philip J.C. (2006), t l sch trng giun mĩc/m 70,0 95,0% khi s dng liu 100mg/ 1 ngày trong 3 ngày [131],[132],[146]. Vit Nam, theo kt qu nghiên cu ca Lương Văn Đnh, Nguyn Võ Hinh (2005), cho thy hiu lc ca mebendazol đi vi giun đũa là 99,81%, giun tĩc là 89,84% và giun mĩc/m là 90,48% [37]. Nghiên cu ca Nguyn Th Vit Hịa (2004), hiu qu điu tr ca mebendazol đi vi giun đũa 87,5%, giun tĩc 51,0% và giun mĩc/m 70,2% [40]. + Albendazol (Zentel, Alzental ): thuc dng viên nén 200mg hoc 400mg và hn dch 2% l 20ml, 4% l 10ml hay 50ml, liu dùng 400mg liu duy nht. Trong trưng hp nhim nng cĩ th dùng liu 400mg/1viên/ ngày trong 2 3 ngày cho ngưi ln và tr em trên 24 tháng, khơng nên dùng cho ph n cĩ thai. Albendazol khơng tan trong nưc, hp thu kém và cĩ tác dng tt vi giun đưng tiêu hĩa [119],[131],[132],[143],[144].
49. 24 1.4.2. Điu tr thiu máu do giun mĩc/m Thiu máu do giun mĩc/m là loi thiu máu thiu st. Thiu máu đáp ng nhanh vi các ch phm st dùng đưng ung, ngay c nhng bnh nhân thiu máu nng. Sau khi điu tr bng st, s đáp ng ca hng cu lưi cĩ th thy ngay khong sau 8 ngày, bnh nhân bt đu cm thy tt hơn và s ci thin v tình trng lâm sàng, mc hemoglobin tăng thưng thy tun th 3. Hemoglobin tăng lên trung bình 10g/l mi tun cho đn khi tr v bình thưng [146],[151],[165]. S ci thin v thiu máu xut hin ngay c khi khơng ung thuc ty giun. Do vy, khi ung thuc ty giun mĩc/m nên kt hp ung viên st. S thiu máu thiu st thưng phi hp thiu acid folic, hay gp ph n cĩ thai; cĩ th d phịng bng cách s dng viên thuc cĩ cha 60mg st và 200mg acid folic như là mt s b sung thêm v dinh dưng. 1.5. Phịng chng bnh giun đũa, giun tĩc và giun mĩc/m 1.5.1. Nguyên tc phịng chng bnh C 3 loi giun đũa, giun tĩc, và giun mĩc/m là nhng giun nhim t đt (geohelminth) nên phịng chng các loi giun này da trên các nguyên tc sau [3],[59],[123],[135]: Tin hành trên quy mơ rng: vì đây là bnh ph bin, cĩ tính cht xã hi, khơng th tin hành đơn l mt vài ngưi mà phi là cơng vic ca c cng đng, các ngành, các t chc, hp tác quc t và lng ghép vi các hot đng như: chương trình dinh dưng quc gia, bo v sc kho bà m tr em, cung cp nưc sch, song song vi v sinh mơi trưng, Tin hành cĩ trng tâm, trng đim vì bnh giun phân b theo vùng. Nu quá trình phịng và chng chưa cĩ đ ngân sách cho tồn quc thì nên tp trung các vùng cĩ t l nhim bnh giun cao (trên 50% ngưi nhim) hoc tp trung cho đi tưng cĩ nguy cơ nhim giun cao đĩ là ph n, tr em, Tin hành thưng xuyên và liên tc sau mt thi gian dài, ít nht 5 năm. Do t l tái nhim giun cao (con ngưi liên tc b tái nhim mm bnh
50. 25 giun ngoi cnh do chính con ngưi thi ra, mt khác các bnh giun truyn qua đt to min dch khơng cao, cũng như khơng đưc bn vng). 1.5.2. Chin lưc và gii pháp Cũng như bt kỳ mt bnh truyn nhim nào, mun khng ch đưc bnh phi phá v đưc ít nht mt trong ba mt xích ca quá trình lây nhim đĩ là: ngun truyn nhim yu t trung gian truyn nhim khi cm th. 1.5.2.1. Đi vi ngun truyn nhim [3],[75]. Phá v mt xích này là điu tr cho ngưi mc bnh nhm: + Ngăn cn s lưng mm bnh ngưi bnh đào thi ra ngoi cnh. + Làm gim cưng đ nhim giun. + Gim t l lan truyn bnh thì t l tái nhim cũng s đưc gim. Đây là chin lưc quan trng trưc mt trong phịng chng bnh giun truyn qua đt. Thuc điu tr: Tuỳ theo ngân sách mà chúng ta cĩ th chn 1 trong 2 loi thuc đã đưc trình bày phn điu tr song liu lưng mi loi thuc cũng đưc T chc Y t th gii khuyn cáo như sau: Albendazol dùng liu duy nht 400mg [105],[149],[152],[158], Mebendazol : liu duy nht 500mg [105],[107],[164]. Bng 1.2. Phân loi cng đng cho chn đốn và điu tr các loi giun truyn qua đt [92],[105],[107] Loi cng đng T l tích lu % cưng đ nhim nng T l cao I Bt kỳ ≥ 10% Cưng đ cao T l cao II ≥ 50% < 10% Cưng đ thp T l thp III < 50% < 10% Cưng đ thp
51. 26 Chin lưc điu tr hàng lot (loi cng đng I) Tiêu chun áp dng: Khi t l nhim tích lu cao (bt c t l nào) và cưng đ nhim nng ( ≥ 10% nhim cưng đ nng) hoc nhng vùng dch t giun mĩc cĩ t >2030% và cĩ biu hin thiu máu hoc khi hơn 50% cng đng cĩ dương tính vi mt loi giun truyn qua đt thì WHO nhc nh phi điu tr hàng lot. Cách điu tr: Tồn b cng đng đưc điu tr khơng phân bit gii, tui, tình trng nhim hoc các đc tính xã hi khác. Vic điu tr ti thiu phi t chc đưc ít nht 1 ln/năm. Hiu qu ca phương pháp này là cao, nu như tồn b dân chúng đưc điu tr cùng mt lúc. Ph n cĩ thai, tr em cĩ t l nhim giun cao cn đưc điu tr 23 ln/năm. Nơi t chc điu tr: Ti cng đng. Chin lưc điu tr nhĩm cĩ mc tiêu (loi cng đng II) Tiêu chun áp dng: T l nhim cao (t l tích lu ≥ 50%) và cưng đ thp (<10% nhim cưng đ nng). Nhĩm đưc điu tr là nhĩm cĩ nguy cơ nhim cao như ph n và tr em trưc và đang tui đi hc. Cách điu tr: Tồn b đi tưng nhĩm cĩ nguy cơ cao b nhim nng đu đưc điu tr. Nơi điu tr là ti cng đng, đnh kỳ điu tr: ít nht là mt năm 1 ln. Chin lưc điu tr cá th (loi cng đng III) Tiêu chun áp dng: T l nhim thp (t l tích lu <50%) và cưng đ nhim thp (<10% cưng đ nhim nng). Cách điu tr: Điu tr cho nhng ngưi dương tính (cĩ trng giun) đưc chn đốn bi nhng đơn v y t. Cơ s điu tr: ti cơ s y t, tuỳ tng trưng hp nhim loi giun mà s dng loi thuc cho phù hp.
52. 27 1.5.2.2. Đi vi yu t trung gian truyn nhim [3],[4],[59]. Mc tiêu: Phá v mt xích này là tiêu dit trng và u trùng giun giai đon phát trin ngoi cnh. Gii pháp này khơng cĩ hiu qu ngay lp tc đi vi tác hi ca bnh giun, nhưng cĩ li ích lâu dài cho vic phịng chng bnh vì: + Gim hoc ngăn cn s lan truyn trng và u trùng giun. + Phịng tái nhim. Cách tin hành: + Vn đng, khuyn khích nhân dân xây dng và s dng nhà tiêu hp v sinh: nhà tiêu t hoi, nhà tiêu thm di nưc, nhà tiêu đào cĩ ng thơng hơi. Ti Đk Lk, nhà tiêu phù hp cho cng đng ngưi dân tc ít ngưi là nhà tiêu đào cĩ ng thơng hơi. + Vn đng và khuyn khích nhân dân qun lý phân, rác, nưc thi. + Vn đng nhân dân khơng s dng phân ngưi chưa k bĩn cây trng. 1.5.2.3. Đi vi khi cm th Đây là bin pháp cơ bn, khơng nhng trưc mt mà cịn lâu dài phịng chng các bnh giun truyn qua đt, tuy nhiên đĩ là vn đ khĩ khăn và lâu dài đ ngưi dân thay đi các phong tc tp quán liên quan đn v sinh mơi trưng, gia đình và cá nhân [3],[4],[59]. Các bin pháp đ phá v mt xích này: + Giáo dc cho mi ngưi nhn thc đúng v tác hi, yu t nguy cơ mc bnh, tránh tái nhim. + Đng viên các h gia đình s dng nhà tiêu hp v sinh, thc hin np sng văn minh (ra tay sch bng xà phịng trưc khi ăn, sau đi cu; khơng ung nưc chưa đưc đun sơi, khơng ăn rau sng chưa ra sch, v sinh các dng c ch bin thc ăn, khơng đi chân đt, s dng bo h lao đng ).
53. 28 1.5.3. Mt s kt qu trong phịng chng giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/m 1.5.3.1. nưc ngồi Nhng c gng nhm khng ch bnh giun truyn qua đt, đc bit là bnh giun mĩc/m trên mt quy mơ ln, đã đưc Rockefeller t chc và khi xưng năm 1913 và tip tc vào nhng năm 1920 – 1930. Đn nay cĩ 52 nưc khác nhau trên th gii áp dng. Chin dch này bt đu hơn 50 năm v trưc đn nay vn cịn giá tr và rút ra đưc nhng bài hc sau [92]: V sinh đơn thun s khng ch đưc nhim giun, nhưng kt qu rt chm. Điu tr hàng lot đơn l s tht bi, nu v sinh mơi trưng kém, phịng tái nhim khơng đưc tin hành đng lot và liên tc. Ci to mơi trưng qua s lp đt nhng thit b v sinh hin đi cĩ giá thành đt (tr khi cĩ s chp nhn nhng n lc ca cng đng) mà kt qu phịng chng giun tin trin rt chm. S khng ch nhanh cĩ kt qu tt khi tin hành điu tr hàng lot cho cng đng nhim nng và kt hp vi nhng bin pháp v sinh mơi trưng. Nht Bn [92] Chương trình khng ch bnh giun đã thành cơng vi nhng kt qu: + T l nhim giun đũa t 6070% (1949) xung cịn 0,05% (1982). + T l nhim giun mĩc 23,2% (1942) xung cịn 0,01% (1984). S dĩ Nht Bn thành cơng do h đã áp dng bin pháp phịng chng sau: + Kim tra mu phân hàng lot. + Điu tr bng thuc ty giun hàng lot cho mi đi tưng. + Tăng cưng giáo dc sc kho cng đng thưng xuyên bng cách lng ghép chương trình phịng chng bnh giun sán vi chương trình k hoch hĩa gia đình và dinh dưng. Ngưi dân Nht nhn thc đưc rng phịng chng giun truyn qua đt đơn gin, d thc thi, sc khe ngưi dân ngày mt tt hơn. Phương pháp lng ghép này đã đưc gii thiu Đơng
54. 29 Nam châu Á, châu M la tinh và châu Phi. Đn tháng 4 năm 1996 đã cĩ trên 25 nưc thc hin và cĩ kt qu tt. Philippine [92] , Sau 3 năm (1979 1982) hot đng chương trình phịng chng giun truyn qua đt 2 làng thu đưc kt qu sau: + Làng Victoria (áp dng bin pháp điu tr hàng lot). T l nhim giun đũa gim t 75% cịn 8%, t l nhim giun tĩc gim t 75% cịn 32%, t l nhim giun mĩc/m gim t 15% cịn 4%. + Làng Mindoro (áp dng bin pháp điu tr chn lc cho tr em). T l nhim giun đũa gim t 68% cịn 11%, t l nhim giun tĩc gim t 76% cịn 24%, t l nhim giun mĩc/m gim t 30% cịn 6%. Qua đây cho thy chin lưc điu tr hàng hot và chin lưc điu tr nhĩm mc tiêu cho kt qu làm gim tình trng nhim giun tương đương nhau. Chương trình phát thuc giun thơng qua trưng hc [92] Ch trương ca Hip hi vì s phát trin tr em (Partnership for Child Development) đã đưa ra nhn xét rng: Ch điu tr cho tr em tui đi hc cĩ th gim cưng đ nhim, s ngưi cịn li trong cng đng khơng cn điu tr. Chng t ch riêng điu tr cho tr em tui đi hc đã làm gim s lan truyn bnh (Bundy và ctv, 1990; Asaolu và ctv, 1991) bi vì: Hc sinh cĩ mt ti trưng nhiu ngày trong năm, cĩ nghĩa là nhiu em đưc điu tr cùng mt lúc. H thng nhà trưng cung cp cơ s h tng sn cĩ cho vic điu tr. S lưng nhà trưng nhiu hơn trm y t, s lưng giáo viên nhiu hơn cán b y t nên cĩ kh năng tin hành điu tr ngay trưng hc rt hiu qu. Thơng qua nhà trưng, cĩ th lng ghép điu tr giun vi các hot đng phịng chng Suy dinh dưng và thiu vitamin. Trưng hc cũng là nơi thc hin giáo dc sc khe vi mc đích c gng thay đi tp quán đ gim, thm chí ngăn chn s lan truyn bnh d dàng hơn [92].
55. 30 1.5.3.2. Vit Nam Cho đn nay cĩ rt nhiu cơng trình nghiên cu phịng chng bnh giun truyn qua đt, nhưng thưng tin hành nghiên cu trên din nh vi thi gian rt ngn và ch áp dng đơn l các bin pháp. Mc dù vy đã thu đưc nhng kt qu sau: Sau 3 năm điu tr hàng lot ti mt đim (Nguyn Phan Long) thì t l nhim giun mĩc/m gim t 51% cịn 22% [75]. Sau 1 năm điu tr hàng lot kt hp v sinh mơi trưng tt thì t l nhim giun đũa gim t 90,4% cịn 64%. Nu v sinh mơi trưng khơng tt t l nhim giun đũa gim rt thp t 93,1% xung 88,1% (Nguyn Phan Long) [75]. Theo nghiên cu ca Hồng Th Kim cho thy: sau 3 năm áp dng bin pháp điu tr chn lc ca cho nhĩm tui tr em mt xã thuc th xã Hà Đơng t l nhim giun đũa gim t 87,2% cịn 77,1%, giun tĩc gim t 82,1% cịn 66,8% và giun mĩc/m gim t 21,1% cịn 6,1% [52]. Bnh giun Vit Nam vn là mt vn đ xã hi cn đưc gii quyt. Năm 1998, B Y t đã cĩ quyt đnh đưa cơng tác phịng chng giun thành mt D án Y t cp B t 1998 2005 vi 2 mc tiêu [91],[92]: + Gim cưng đ nhim, hn ch tác hi ca bnh đn sc kho tr em và nhân dân. + Gim t l nhim trong nhân dân. 1.6. Mt s đc đim đa lý, hành chính, dân cư, kinh t tnh Đk Lk 1.6.1. V trí đa lý: Tnh ĐkLk nm gia cao nguyên Nam Trung B, cĩ các trc đưng giao thơng quan trng ni lin vi nhiu tnh, thành ph và mt s tuyn đưng khác ni lin vi vùng Đơng Bc Căm Pu Chia, Cùng vi các điu kin thun li v đt, rng, tài nguyên khống sn, đây chính là mt li th quan trng v phát trin kinh t, xã hi, khoa hc cơng ngh, mơi trưng, an ninh quc phịng và giao lưu hàng hĩa, gia ĐkLk vi các th
56. 31 trưng trong nưc và quc t, cho phép tnh xây dng và phát trin mt nn kinh t m [16]. 1.6.2. Hành chính: Hin ĐkLk cĩ 14 đơn v hành chính, gm cĩ mt thành ph và 13 huyn (vi 212 xã, phưng và th trn) và din tích là 13.085 km² [16]. 1.6.3. Dân cư : Tng dân s cui năm 2006 ưc cĩ 1.737.376 ngưi, trong đĩ: Nam cĩ 872.055 ngưi và N cĩ 865.321 ngưi. ĐkLk cĩ 44 dân tc, trong đĩ ngưi Ê đê và ngưi M’Nơng là nhng dân tc bn đa chính. Cĩ th nĩi ĐkLk là đa bàn cư trú ch yu và lâu đi t hàng ngàn năm nay ca ngưi Êđê, gĩp phn hình thành nên bn sc dân tc riêng cho tnh ĐkLk, làm phong phú, đa dng thêm nn văn hĩa đa dân tc ca Vit Nam [16],[89]. Mt trong nhng đc đim ni bt ca ngưi Êđê là ch đ mu h đin hình, đưc phn ánh rõ nét trong các lĩnh vc gia đình, hơn nhân, ch đ cư trú, ch đ tha k tài sn, ch đ s hu đt đai theo lut tc. Văn hĩa mu h đã chi phi mnh m, sâu sc đn đi sng ca tng thành viên, đng thi là yu t cơ bn to nên s gn bĩ ca các thành viên trong cng đng vi nhng đc trưng v thit ch xã hi, quan h dịng h, vai trị trong gia đình, hơn nhân gia đình, tha k tài sn, kin trúc nhà , Lut tc, l hi, Thit ch xã hi ca dân tc Ê đê: Đơn v xã hi ca dân tc Êđê là buơn, mi buơn truyn thng thưng cư trú t 30 50 nĩc nhà, dân s trung bình mi buơn t 300 đn 400 ngưi. Ngưi đng đu làng (ch buơn) là ngưi am hiu rng rãi phong tc tp quán ca cng đng, ăn nĩi thơng tho, cĩ lý, cĩ tình, cĩ nhiu kinh nghim v sn xut nơng nghip, th cm, m ngh, bit gii quyt tt các mâu thun ni b, đưc s tín nhim ca c cng đng. Ngưi ch buơn cịn phi hiu bit v các nghi l cúng t, các loi thn linh và cĩ kin thc xã hi tồn din. Nhim v ca ngưi ch buơn: lãnh đo sn xut đúng thi v; qun lý cơng vic và sinh hot chung ca buơn; khéo léo quan h ngoi giao vi các buơn khác đ gi gìn s bình yên ca buơn làng
57. 32 mình; bo v, gìn gi tp tc, gii quyt các mâu thun trong và ngồi buơn thơng qua vic hịa gii, x kin. Ch buơn ch trì các cuc nghi l, l hi ln ca buơn, ca dịng h, gia đình (như các l: cúng bn nưc, ăn cơm mi, cu mùa, b m, ). Ngưi ch buơn làm vic trên tinh thn dân ch, trưc khi quyt đnh mt vn đ gì chung, quan trng đu bàn bc thơng qua các già làng, đơi khi cịn hi ý kin các thành viên trong cng đng, sau đĩ mi cơng b quyt đnh cui cùng và chu trách nhim trưc buơn làng. Quyt đnh ca ch buơn đu đưc mi ngưi tuân th thc hin mt cách nghiêm túc. Do đĩ cơng tác truyn thơng GDSK mun đt kt qu tt phi cĩ s đĩng gĩp nhiu ca ngưi ch buơn. Quan h trong gia đình ca ngưi Ê đê: Dưi s tác đng ca phân cơng lao đng theo gii, vai trị và thân phn ca ngưi ph n và ngưi đàn ơng Êđê là khác nhau trong gia đình cũng như ngồi xã hi. Nu trong gia đình, ngưi ph n đĩng vai trị chính và ni bt như là ch gia đình (ana go), thì ngưc li vai trị ca h ngồi xã hi ch là th yu. Khi nhìn dưi gĩc đ xã hi, vai trị gii trong xã hi truyn thng ca ngưi Êđê đưc th hin khá rõ như sau: ngưi ph n là ch gia đình, là ngưi duy trì nịi ging, cĩ hai vai trị ch yu đĩ là: tái sn xut (sinh con, nuơi dy con) và sn xut mà ch yu là gn lin vi phm vi gia đình. Ngưc li, ngưi đàn ơng Êđê cũng đĩng hai vai trị chính, đĩ là sn xut đ nuơi sng v, con, to ra ca ci vt cht cho gia đình và tham gia vào các hot đng chung ca cng đng, lãnh đo cng đng. Do vy v tình trng hơn nhân cho thy hồn cnh nhng h gia đình thiu vng ngưi chng va b thiu ht sc lao đng đàn ơng va là yu t quan trng làm trm trng thêm mc đ nghèo đĩi ca nhng h gia đình ph n gố chng. L hi: Thi tit Tây Nguyên nĩi chung, ĐkLk nĩi riêng đu chia thành hai mùa rõ rt: Mùa mưa t tháng 4 đn tháng 11 dương lch, mùa khơ t tháng 12 đn đu tháng 4 năm sau. Lao đng sn xut ca đng bào nơi đây
58. 33 ch tp trung vào mùa mưa. Sau đĩ là đn v nơng nhàn, ngưi lao đng ngh ngơi, bưc vào "mùa ăn năm, ung tháng". Mi nghi l, l hi khơng liên quan đn vic sn xut, đu tp trung vào mùa khơ, kéo dài t khi gt lúa sm (cúng hn lúa, mng cơm mi) cho đn tn mùa dn ry tháng 4 năm sau. Lúc này, lúa bp đã cht đy kho, cái no, cái đ dư tha đã thy rõ, đây là lúc ngh ngơi, vui chơi, gp g, cm t tri đt, giao đãi bn bè, báo hiu cha m, đĩn mng mt năm mi, Do đĩ, l cũng đơng vui như hi, tr thành mùa nghi l, l hi ca mi gia đình buơn làng và c vùng. Đây cũng là thi gian thưng xy ra dch bnh, đc bit là các bnh đưng tiêu hĩa và giun sán. Ung thuc ty giun vào đu tháng 3 và tháng 9 hng năm là phù hp. Tình trng ngh nghip: Hu ht ph n Êđê ch làm vic thuc lĩnh vc nơng nghip, chim 98,9%, cĩ 1,1% ph n làm ngh buơn bán. Điu này là h qu tt yu ca nn sn xut t cung t cp, cơ s h tng cịn thp kém, kinh t chưa phát trin, các ngành ngh tiu th cơng nghip chưa phát trin nên khơng cĩ s phân cơng lao đng ca xã hi. Điu này cĩ th gii thích đưc ti sao t l nhim bnh giun vn cao trong cng đng ngưi Ê đê. Trình đ hc vn ca các cp v chng : Sng trong xã hi mu h, ngưi Êđê quan nim rng: “ con gái là đ làm ging ” là ngưi duy trì và phát trin nịi ging ca gia đình, dịng h, là ngưi sng vi cha m sut đi và chăm sĩc cha m khi h v già, là ngưi qun lý tài sn và điu hành cơng vic ni tr trong gia đình. Do đĩ ngưi ph n Êđê vi cơng vic làm nơng là chính, h khơng đưc hc hành, h phi gn cht đi mình trong phm vi thơn xĩm, c gi mnh đt cha ơng, phong tc tp quán, chu đng và hy sinh. Ngưi ph n Ê đê khơng th cĩ điu kin đ nâng cao kin thc xã hi, hn ch trong vic tip thu nhng tin b khoa hc cơng ngh đ áp dng vào thc tin cuc sng. S thit thịi ca ph n Êđê th hin v t l n gii khơng đưc đi hc các xã đu cao hơn nam gii, trong khi đĩ h phi đm nhn vic dy d con cái, nu khơng cĩ s thay đi thì tình trng này s tái din
59. 34 các th h k sau . Kin thc ca ngưi ph n Ê đê cũng như ngưi đàn ơng Ê đê v phịng chng bnh giun là hn ch, do vy cn phi t chc TT GDSK v phịng chng giun nhiu ln, vi ni dung đơn gin kt hp hình nh trc quan sinh đng. Trưc đây vai trị ngưi v và ngưi chng trong phát trin kinh t h gia đình ca thit ch mu h: Sn xut nơng nghip, ngun thu nhp ch yu là các sn phm t nơng nghip như lúa nưc, lúa ry, cà phê, mt s h gia đình cĩ thu nhp t chăn nuơi và đi làm thuê. Như vy, ngun thu nhp ca đng bào bn đa ch yu là các sn phm t nơng nghip nhưng vi trình đ thâm canh thp, chưa áp dng các bin pháp khoa hc k thut đ tăng năng sut cây trng, nên thu nhp thp, đi sng bà con dân tc ngày càng khĩ khăn hơn. Ch cĩ khong 35% h đng bào dân tc đã áp dng các bin pháp k thut mi, tiên tin đ nâng cao năng sut cây trng, vt nuơi. Ngày nay, phân cơng lao đng trong cơng vic chăm sĩc cà phê thì thy xu hưng t l c hai cùng tham gia lao đng khá rõ ràng, phân cơng lao đng đang cĩ xu hưng tin b, t l c nam và n cùng tham gia cơng vic đang cĩ xu hưng tăng dn, chng t vai trị ca nam và n đng bào bn đa đang dn bình đng trong lĩnh vc lao đng và phát trin kinh t h gia đình th hin rt rõ. Ngồi thi gian trong ngày t 8 12 gi tham gia lao đng sn xut, ngưi ph n Êđê cịn phi đm đương cơng vic trong sinh hot gia đình, như nuơi dy con cái, git giũ, kim ci, đi ch, nu ăn, đi rng hái măng, hái nm vv Tình trng đĩi nghèo: Nhìn chung s h nghèo, đĩi Đk Lk cịn cao như: xã Ea H năm 2002 cĩ 3,9% h đĩi, 18,3% h nghèo; xã Ea Toh năm 2002 cĩ 7,6% h đĩi, 20,2% h nghèo; xã Dliê Yă năm 2002 cĩ 4,8% h đĩi, 34,8% h nghèo [16],[89]. Nguyên nhân ca tình trng này là do đng bào canh tác đc canh cây cà phê, giá thp, năng sut khơng cao do khơng đưc đu tư, thâm canh, khơng áp dng các tin b khoa hc cơng ngh, nên thu nhp thp
60. 35 đã làm gia tăng nhanh t l h đĩi nghèo. Ph n Êđê tip cn thơng tin qua các phương tin truyn thơng cịn thp, nhng vùng sâu, vùng xa tuy đã cĩ ph sĩng truyn hình nhưng mt s gia đình vn khơng bt đưc tín hiu truyn hình. Mt s gia đình chưa cĩ điu kin đ mua nhng phương tin đt tin trong khi cuc sng cịn rt khĩ khăn ba đĩi, ba no. Chng hn, xem ti vi t l ph n khơng bao gi xem ti vi chim ti 67,0%. Vic nghe đài cho thy nhiu h đưc cp phát đài, nhưng s nghe thưng xuyên chim t l rt thp ngưi ph n Ê đê. T l h gia đình khơng cĩ đài chim 54,9%. Đc sách báo qu là mt vn đ khĩ khăn, ch cĩ mt s ch em đưc tham gia cơng tác ngồi xã hi, h mi cĩ kh năng đc sách, báo. T l ch em khơng bao gi đc sách, báo chim 83,5%. Vic nghe đài thưng xuyên là 11,0%; nghe đài thưng xuyên và xem ti vi thưng xuyên chim 15,4% [16],[89]. Qua thc t trên cho thy cơng tác TTGDSK qua phương tin truyn thơng đi chúng s kém hiu qu cng đng ngưi Ê đê vùng sâu, vùng xa . Qua tìm hiu bn sc ca dân tc Ê đê Đk Lk cho thy: Nn văn hố ngưi dân Ê đê cĩ nhng yu t kìm hãm hoc khuyn khích s phát trin kinh t cũng đng thi là nhng lý do khin ngưi ta d tr nên giàu cĩ hoc nghèo đĩi. Nhng tc l như cưi xin, ma chay, các sinh hot cng đng, cĩ th làm bn cùng hố mt gia đình nào đĩ, hay đy h ngày càng lún sâu vào cnh n nn nu đĩ là nhng h tc xã hi. Ngày nay, đưc Đng và Nhà nưc trin khai nhiu chương trình Tây Nguyên cĩ tác đng làm thay đi thit ch mu h ca ngưi Êđê. Chương trình mc tiêu Quc gia xố đĩi gim nghèo (Chương trình 133), Chương trình phát trin kinh t xã hi các xã đc bit khĩ khăn vùng sâu, vùng xa (Chương trình 134), đc bit là Chương trình đnh canh đnh cư và tác đng ca kinh t th trưng đã làm thay đi thit ch mu h ca ngưi
61. 36 Êđê, t nhng ngơi Nhà dài ( Đi gia đình mu h ) đã dn dn đưc thay th bng loi hình gia đình mi là gia đình nh ( Tiu gia đình mu h ) [16],[89]. Tiu gia đình là hình thc tin b hơn và là bưc phát trin to ln trong quan h gia đình ngưi Êđê như : + Vai trị và v trí gia v và chng cĩ phn bình đng hơn, đã kích thích kh năng lao đng sáng to ca tng cá nhân trong gia đình, to điu kin tích lu tài sn và phát trin kinh t h. + Vic cư trú sau hơn nhân cũng đã thay đi do đnh canh đnh cư đưc chính quyn cp đt nên ngưi chng khơng ph thuc vào ngưi v, h cĩ tính đc lp cao hơn hoc như hin nay do đt đai hn hp nên bên v hoc bên chng bên nào cĩ đt thì v sn xut. + Lĩnh vc quan h gia đình và hơn nhân ca ngưi Êđê cũng phn nào thay đi do s phát trin ni ti ca mi tc ngưi trưc s thay đi ca các điu kin kinh t xã hi trong điu kin lch s và do s tác đng ca các yu t bên ngồi như nhng ch trương, bin pháp ca các cp chính quyn đa phương nên các hình thc hơn nhân da theo tp tc “ni nịi” đã dn dn b xố b, mt khác cũng khơng đưc lp tr ưa thích. + Khong cách v gii trong giáo dc đang đưc thu hp đi vi th h tr. S ci thin giáo dc trong gii n xy ra trong th h tr s khin cho ph n thốt ra khi nơng nghip, trình đ hc vn cao, h cĩ cơ hi kim thu nhp t khu vc phi nơng nghip và tham gia cơng tác xã hi. + H thng tha k đang phát trin t thit ch mu h nghiêm ngt sang h thng bình đng hơn. S thiên v v gii trong quyn tha k tài sn đã cĩ s thay đi, con trai và con gái đã đưc tha k tài sn các h gia đình "chuyn đi". + S phát trin ca kinh t hàng hố tin t và s giao lưu văn hố ca các dân tc trong vùng đã xố dn nn kinh t t cung, t cp. Tính cht mu h cĩ đc đim khác trưc nhưng ngưi Êđê vn tơn trng phong tc tp quán ca xã hi truyn thng như qui đnh con vn mang h m.
62. 37 1.6.4. Kinh t: Phát trin kinh t ch đo ca ĐkLk da vào sn xut và xut khu nơng sn, lâm sn (chim khong 60% GDP). Bên cnh đĩ tnh cĩ tim năng v du lch sinh thái. ĐkLk là tnh cĩ din tích trng cà phê ln nht Vit Nam vi trên 174.740 ha. Sn lưng hàng năm trên dưi 435.000 tn cà phê nhân. Ngồi ra, tnh cũng là nơi trng bơng (bơng vi), ca cao, cao su, điu cĩ din tích ln Vit Nam. Đk Lk cũng là nơi phát trin các loi cây ăn trái khác, đc bit như cây bơ, su riêng, chơm chơm, xồi Hin ti, cà phê và bơ ca Đk Lk đã đưc mang thương hiu ca mình. 1.7. Cơng tác phịng chng bnh giun và bo v mơi trưng Đk Lk T sau năm 1975 đn nay, nhân dân ĐkLk cũng như dân tc Ê đê đưc s quan tâm ca Đng và Nhà nưc, cĩ rt nhiu chương trình và đ tài nghiên cu đã thc hin nhm ci thin cuc sng và nâng cao sc khe ngưi dân. 1.7.1. Mt s nghiên cu mơ t yu t nguy cơ nh hưng đn nhim giun Đk Lk Nghiên cu ca Vũ Đc Vng (1992) cho thy t l hc sinh dân tc nhim giun 80,63%, bnh tai mũi hng 27,94%, bnh sâu răng 27,08%, bnh ngồi da 23,56%, bnh viêm đưng hơ hp 18,8% [111]. Nghiên cu ca Đào Xuân Vinh (2000), nhn xét tình trng ơ nhim mt s ngun nưc: nưc ging khơng đt chim 83,05%, nưc sui khơng đt 90,14% và nưc h khơng đt 76,36% [110]. Theo nghiên cu ca Nguyn Th Thanh Qu (1992), ngưi dân tc Ê đê ch cĩ 3 ba ăn trong ngày, s ngưi ăn bc tay là 20,3%, t l ung nưc lã 72,8% và 100% ung rưu cn pha vi nưc lã [71]. Nghiên cu ca Trn Văn Tràng (2006) cho thy tình trng ơ nhim mm bnh giun truyn qua đt mơi trưng ngoi cnh ca thành ph Buơn Ma Thut rt nng: trng giun trong đt cĩ 38,25%, trung bình cĩ 4,45 trng giun/10g đt, ch yu là trng giun đũa 42,48%, u trùng giun mĩc/m
63. 38 22,87%, trng giun mĩc/m 33,98%. Trong nưc ging 7,5%, nưc sui 30%, nưc ao h 37,5%, nưc trong lu b 10% và cng rãnh 76,66%. Mm bnh trng giun trong rau răm 80%, rau xà lách 76,66%, rau đng 72,5%, rau ci 70%, rau ngị cn tây 70% [93]. Nghiên cu ca Vũ Văn Vng (2008) cho thy tình trng kinh t gia đình ca ngưi dân tc Ê đê khá 2,29%, trung bình 82,81%, h nghèo 14,90% và khơng cĩ h đĩi. Tình trng nhim giun cao (năm 2004) 99,07%, t l suy dinh dưng tr dưi 60 tháng tui là 35,89% [116]. Tình trng dinh dưng ca ngưi đng bào dân tc Tây Nguyên, theo kt qu nghiên cu ca Đng Oanh (2000), t l suy dinh dưng tr dưi 60 tháng tui 48,58%, trong đĩ suy dinh dưng đ II và III là 20,87%. T l ph n b thiu năng dinh dưng trưng din cĩ ch s BMI <18,5 là 29,1%. Theo tiêu chun ca Vin dinh dưng lưng Kcalo ch đt 86,91% (2300 Kcal/ngưi/ngày). Thc ăn ca ngưi dân tc ch yu Glucid cịn protid và lipid ch đt 0,28g/đu ngưi. Hàm lưng st rt thp 9,18mg (bình thưng nhu cu hàng ngày 1520mg/ngày). T l ph n thiu máu rt cao 87,50% [64]. Theo nghiên cu ca Vũ Đc Vng (2000) cho bit mơ hình nhà tiêu đào cĩ ng thơng hơi là phù hp vì: mc nưc ngm Tây Nguyên cĩ đ sâu khong 1530 mét. Đt đ Bazan khơng b st l, cơng trình cĩ th s dng đưc nhiu năm vi đ sâu ca h cha phân t 59 m, gn như khơng cĩ mùi hơi, nhà tiêu đưc đúc sn mt tm bê tơng đy trên ming nhà tiêu, cĩ th di chuyn sang v trí khác khi h phân đã đy [114]. Ngơ Th Tâm (2005), nghiên cu t l nhim giun đũa, giun tĩc, giun mĩc/ m và mt s yu t nguy cơ cng đng dân tc huyn Lk. T l nhim giun dân tc Ê đê khá cao 76,36%, trong đĩ giun đũa 42,08%, giun tĩc 39,22% và giun mĩc/m 29,35%, nhim ch yu mt loi giun 79,6%, hai loi giun 17,86% và ba loi giun là 2,6% [78].
64. 39 1.7.2. Mt s đ tài nghiên cu th nghim can thip phịng chng giun Đk Lk S lưng đ tài nghiên cu can thip v phịng chng bnh giun ti cng đng ngưi dân tc Ê đê Đk Lk vn cịn ít, ch yu các th nghim can thip đơn thun như truyn thơng giáo dc sc khe hoc là điu tr: V th nghim truyn thơng giáo dc sc khe v sinh mơi trưng ti mt buơn dân tc Ê đê ca Vũ Văn Vng [116] Buơn Trp xã Ea Hding huyn Cư Mgar cho bit trưc nghiên cu t l nhim giun là 99,07% (107/108) và sau nghiên cu 66,86% (115/172). Th nghim can thip bng điu tr chn lc đơn thun cng đng dân tc Ê đê xã Ea Knuek ca Nguyn Xuân Thao và cng s [83], sau 2 năm cho bit t l nhim giun đũa t 37,7% gim xung 7,2%, giun mĩc/m t l nhim 34,7% gim xung 9,8%. Mt nghiên cu can thip điu tr đc hiu đơn thun khác ca Phan Văn Trng [98] sau 4 tháng tình trng nhim giun mĩc/m t 66,7% gim xung 24,7%. Chương trình b sung vitamin A và ty giun đã thc hin ti Đk Lk cho tr em dưi 60 tháng tui vào tháng 12 năm 2007 đt 96% và tháng 6 năm 2008 đt 98,2%. T tháng 11 năm 2005 lun án này đã tin hành nghiên cu v truyn thơng giáo dc sc khe và điu tr nhim giun cho cng đng ngưi dân tc Ê đê như sau: + Xã Hịa Xuân là mt trong 21 xã phưng ca thành ph Buơn Ma Thut đưc áp dng bin pháp can thip điu tr kt hp vi truyn thơng giáo dc sc khe, đây là mt mơ hình nghiên cu chưa đưc tin hành cho cng đng dân tc Ê đê nĩi riêng và cng đng dân tc Kinh nĩi chung Đk Lk. + Xã Ea Tiêu là xã làm chng đ theo dõi kt qu nghiên cu. Nhng kt qu nghiên cu s đưc trình bày phn kt qu nghiên cu.