Luận văn Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái của muỗi Aedes aegypti và mối liên quan đến sốt Dengue/ sốt xuất huyết Dengue tại tỉnh Đắc Lắc (2004 - 2008)
80 trang
4970
Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Luận văn Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái của muỗi Aedes aegypti và mối liên quan đến sốt Dengue/ sốt xuất huyết Dengue tại tỉnh Đắc Lắc (2004 - 2008)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
Tài liệu đính kèm:
- luan_van_nghien_cuu_mot_so_dac_diem_sinh_thai_cua_muoi_aedes.pdf
Nội dung text: Luận văn Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái của muỗi Aedes aegypti và mối liên quan đến sốt Dengue/ sốt xuất huyết Dengue tại tỉnh Đắc Lắc (2004 - 2008)
- 1 B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O TRƯ NG Đ I H C TÂY NGUYÊN ĐỒN TH M HƯƠNG NGHIÊN C U M T S Đ C ĐI M SINH THÁI C A MU I AEDES AEGYPTI VÀ M I LIÊN QUAN Đ N S T DENGUE/ S T XU T HUY T DENGUE T I T NH Đ C L C, (2004 2008) LU N VĂN TH C SĨ Y H C BUƠN MA THU T – 2009
- 2 B GIÁO D C VÀ ĐÀO T O TRƯ NG Đ I H C TÂY NGUYÊN ĐỒN TH M HƯƠNG NGHIÊN C U M T S Đ C ĐI M SINH THÁI C A MU I AEDES AEGYPTI VÀ M I LIÊN QUAN Đ N S T DENGUE/ S T XU T HUY T DENGUE T I T NH Đ C L C, (2004 2008) Chuyên ngành : Ký sinh trùng Cơn trùng Mã s : 607265 LU N VĂN TH C SĨ Y H C NGƯ I HƯ NG D N KHOA H C: TS. NGUY N VĂN BÌNH GS TS. Đ NG TU N Đ T BUƠN MA THU T 2009
- 3 L I CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên c u c a riêng tơi. Các s li u và k t qu nghiên c u trong lu n văn là trung th c, đư c các đ ng tác gi cho phép s d ng và chưa t ng đư c cơng b trong b t kỳ m t cơng trình nào
- 4 L I C M ƠN Đ hồn thành đ tài này, tơi bày t lịng bi t ơn sâu s c đ n: Ban Giám hi u, phịng Sau đ i h c, b mơn Ký sinh trùng Cơn trùng, Trư ng Đ i h c Tây Nguyên và các th y cơ giáo đã t n tình gi ng d y, hư ng d n, giúp đ tơi trong qua trình h c t p, nghiên c u. Ban Giám đ c Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên, Phịng K ho ch t ng h p và Qu n lý Khoa h c, Khoa Cơn trùng Ki m d ch đã t o đi u ki n, giúp đ tơi trong th i gian h c t p và nghiên c u. Trung tâm Y t D phịng t nh Đ c L c đã t o đi u ki n thu n l i cho tơi trong th i gian đi u tra, thu th p s li u. Đ c bi t tơi bày t lịng bi t ơn sâu s c đ n TS Nguy n Văn Bình, GS TS Đ ng Tu n Đ t, TS Ph m Văn H u đã t n tình tr c ti p gi ng d y, hư ng d n và giúp đ tơi hồn thành lu n văn. Kính t ng nh ng ngư i thân trong gia đình, đ ng nghi p và b n bè đã đ ng viên, giúp đ tơi trong su t th i gian h c t p và nghiên c u. Buơn Ma Thu t, tháng 9 năm 2009 Đồn Th M Hương
- 5 M C L C Trang Đ T V N Đ 1 Chương 1 T NG QUAN TÀI LI U 3 1.1. L ch s b nh và đ c đi m sinh thái c a véc tơ truy n b nh 3 s t dengue/ s t xu t huy t dengue 1.1.1. Vài nét v l ch s b nh 3 1.1.2. Đ c đi m sinh thái c a véc tơ truy n b nh s t 4 dengue/ s t xu t huy t dengue 1.2. Tình hình S t dengue/ s t xu t huy t dengue và m i liên 7 quan v i các ch s mu i Ae. aegypti 1.2.1. Tình hình s t dengue/ s t xu t huy t dengue trên th 7 gi i và trong nư c 1.2.2. Đ c đi m v vi rút gây b nh và v t ch 11 1.2.3. M i liên quan c a các ch s mu i và b g y Aedes 12 aegypti v i S t dengue/ s t xu t huy t dengue Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U 17 2.1. Đ i tư ng nghiên c u 17 2.2. Th i gian và đ a đi m nghiên c u 17 2.3. Thi t k nghiên c u 18 2.4. Phương ti n và v t li u nghiên c u 18 2.4.1. Phương ti n, v t li u, k thu t đi u tra mu i và b 18 g y Ae. aegypti . 2.4.2. Phương ti n và v t li u nghiên c u b nh nhân 20 2.4.3. Phương ti n và v t li u phân l p vi rút Dengue 21 2.4.4. Phương ti n nghiên c u các y u t khí h u 21 2.5. Phương pháp x lý s li u 21 2.6. Gi i h n c a nghiên c u 23
- 6 Chương 3 K T QU NGHIÊN C U 24 3.1. Đ c đi m sinh thái c a mu i Aedes aegypti t i Đ c L c, 24 (2004 2008). 3.1.1. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti, theo khơng gian 24 và th i gian 3.1.2. M i liên quan c a ch s mu i và b g y Ae. aegypti 34 v i y u t khí h u 3.2. M i liên quan c a s t dengue/ s t xu t huy t dengue 45 các ch s mu i, b g y Ae. aegypti 3.2.1. Tình hình s t dengue/ s t xu t huy t dengue 45 t nh Đ c L c, (2004 2008) 3.2.2. M i liên quan c a ch s mu i, b g y Ae. aegypti 47 v i s m c S t dengue/ s t xu t huy t dengue Chương 4 BÀN LU N 50 4.1. Đ c đi m sinh thái c a mu i, b g y Ae. aegypti t i t nh 50 Đ c L c (2004 2008). 4.1.1. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti theo khơng gian 50 và th i gian 4.1.2. M i liên quan c a ch s mu i và b g y Ae. aegypti 54 v i y u t khí h u 4.2. M i liên quan c a s t dengue/ s t xu t huy t dengue v i 58 các ch s mu i, b g y Ae. aegypti 4.2.1. Tình hình s t dengue/ s t xu t huy t dengue 58 t i t nh Đ c L c, (2004 2008) 4.2.2. M i liên quan c a ch s mu i, b g y Ae. aegypti 59 v i S t dengue/ s t xu t huy t dengue K T LU N 62 KI N NGH 64
- 7 DANH M C CÁC B NG B ng Tên b ng Trang 1.1. Tình hình SXH tồn c u, (1956 1995) 7 1.2. S li u m c ch t do SD/SXHD trên tồn c u, (1999 2001) 8 1.3. S m c và ch t do SD/SXHD Đơng Nam Á, (1990 1997) 8 1.4. S m c và ch t SD/SXHD/100.000 dân Vi t Nam, 9 (1998 – 2004) 1.5. S m c và ch t do SD/SXHD t i các t nh Tây Nguyên, 10 (1998 2003) 3.1. Ch s m t đ mu i (con/nhà) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) 24 3.2. Ch s nhà cĩ mu i (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) 25 3.3. Ch s nhà cĩ b g y (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) 26 3.4 . Ch s d ng c cĩ b g y (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) 27 3.5. Ch s Breteau t i các đi m đi u tra theo năm, (2004 2008) 28 3.6. Di n bi n các ch s mu i, b g y và các y u t khí h u 34 theo tháng t i t nh Đ c L c, (2004 2008) 3.7. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s m t đ mu i, 35 phân tích đơn bi n 3.8. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s m t đ mu i, 36 phân tích đa bi n 3.9. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ mu i, 37 phân tích đơn bi n 3.10. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ mu i, 38 phân tích đa bi n 3.11. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ b g y, 39
- 8 phân tích đơn bi n 3.12. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ b g y, 40 phân tích đa bi n 3.13. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s d ng c 41 cĩ b g y, phân tích đơn bi n 3.14. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s d ng c 42 cĩ b g y, phân tích đa bi n 3.15. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s Breteau, 43 phân tích đơn bi n 3.16. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s Breteau, 44 phân tích đa bi n 3.17. Phân b s m c SD/SXHD theo năm, (2004 2008) 45 3.18. K t qu phân l p vi rút Dengue theo năm t i t nh Đ c L c, 46 (2004 2008) 3.19. Di n bi n s m c SD/SXHD, ch s mu i Ae. aegypti 47 theo tháng t nh Đ c L c, (2004 2008) 3.20. T s nguy cơ c a ch s mu i v i s m c SD/SXHD 47 3.21. Di n bi n s m c, các ch b g y theo tháng t i t nh Đ c L c, 48 (2004 2008) 3.22. T s nguy cơ c a ch s b g y v i s m c SD/SXHD 48
- 9 DANH M C CÁC HÌNH VÀ BI U Đ Hình/ Tên hình/ bi u đ Trang Bi u đ 2.1. B n đ hành chính t nh Đ c L c, năm 2006 18 3.1. Di n bi n ch s m t đ mu i trung bình (con/nhà) 30 t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) 3.2. Di n bi n CSNCM trung bình t i các đi m đi u tra 31 theo tháng, (2004 2008) 3.3. Di n bi n CSNBG trung bình t i các đi m đi u tra 32 theo tháng, (2004 2008) 3.4. Di n bi n CSDCBG (%) trung bình t i các đi m đi u tra 33 theo tháng, (2004 2008) 3.5. Di n bi n ch s Breteau trung bình t i các đi m đi u tra 34 theo tháng, (2004 2008) 3.6. Di n bi n t l m c SD/SXHD trên 100.000 dân t nh 46 Đ c L c theo năm, (2004 2008) 3.7 . Di n bi n t ng s m c SD/SXHD theo tháng 47 t nh Đ c L c, ( 2004 2008)
- 10 KÝ HI U VI T T T Ae : Aedes BI : Ch s Breteau BN : B nh nhân BMT : Buơn Ma Thu t CS : C ng s CSMĐM : Ch s m t đ mu i CSNCM : Ch s nhà cĩ mu i CSNBG : Ch s nhà cĩ b g y CSDCBG : Ch s d ng c ch a nư c cĩ b g y RR : T s nguy cơ (Risk Ratio) SD : S t Dengue SXHD : S t xu t huy t Dengue TP : Thành ph TTYTDP : Trung tâm y t d phịng VSDT : V sinh D ch t WHO : T ch c Y t Th gi i (World Health Organization)
- 11 Đ T V N Đ S t Dengue/ S t xu t huy t Dengue là b nh truy n nhi m c p tính do vi rút Dengue gây ra. B nh lây truy n qua trung gian là mu i Aedes , thu c phân gi ng Stegomyia, trong đĩ Aedes aegypti là véc tơ gây d ch quan tr ng nh t. Lâm sàng c a b nh đ c trưng b i s t, xu t huy t và thốt huy t tương d n đ n s c gi m th tích tu n hồn và r i lo n đơng máu, n u khơng đư c ch n đốn s m và đi u tr k p th i s d n đ n t vong [1], [25]. Theo T ch c Y t Th gi i, ư c tính hàng năm trên th gi i cĩ kho ng 2,5 3 t ngư i cĩ nguy cơ m c b nh. Trong 50 100 tri u trư ng h p m c s t Dengue, kho ng 500.000 trư ng h p s t xu t huy t Dengue ph i nh p vi n đi u tr , trong đĩ 90% là tr em dư i 15 tu i. T l t vong trung bình c a s t xu t huy t dengue là 5%. B nh lưu hành trên 100 nư c thu c các khu v c khí h u nhi t đ i, á nhi t đ i. Châu M cĩ s nư c m c cao nh t là 42 nư c, k đ n là Châu Phi 20 nư c, khu v c Tây Thái Bình Dương 29 nư c, Đơng Nam Á 7 nư c và Đ a Trung H i 4 nư c [25]. Vi t Nam là m t trong nh ng nư c cĩ b nh d ch lưu hành và đây cũng là v n đ y t quan tâm c a nư c ta. T năm 1960 đ n nay d ch cĩ xu hư ng lan r ng và phát tri n v i s m c và ch t m i năm m t tăng. B nh chi m t l cao trong các b nh truy n nhi m Vi t Nam, là m t trong nh ng nguyên nhân hàng đ u gây t vong cho tr và tình tr ng quá t i t i các b nh vi n trong mùa d ch. Tây Nguyên nh ng năm cĩ d ch l n là 1983, 1987, 1988, 1991, 1995, 1998 và 2004 v i s m c t 54,80 553,38/100.000 dân, s ch t t 0,08 1,34/100.000 dân. D ch khơng cĩ chu kỳ rõ r t, gi a các d ch l n này hàng năm b nh x y ra r i rác, d ch b nh ch khu trú và phát tri n m nh các th xã, th tr n đơng dân. [7],[28],[29],[30].
- 12 Đ n nay, v n chưa cĩ thu c đi u tr đ c hi u và v c xin phịng b nh s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue, nên vi c phịng ch ng b nh ch y u d a vào vi c phịng và di t mu i truy n b nh. Vai trị và kh năng truy n b nh c a m t s lồi mu i thu c gi ng Aedes mà ch y u là Aedes aegypti đã đư c bi t t lâu, song m i vùng, m i đ a phương v i nh ng phong t c t p quán và ho t đ ng c a ngư i dân, nh t là đi u ki n t nhiên khác nhau nh hư ng đ n véc tơ truy n b nh. Đ gĩp ph n trong nghiên c u đ c đi m d ch t h c s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue, nh t là d báo d ch b nh đ ch đ ng trong phịng ch ng, đ tài “ M t s đ c đi m sinh thái c a mu i Aedes aegypti và m i liên quan đ n s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue t i t nh Đ c L c, 2004 2008 ” đư c tri n khai v i hai m c tiêu: 1. Mơ t m t s đ c đi m sinh thái c a mu i Aedes aegypti t i t nh Đ c L c. 2. Xác đ nh m i liên quan c a các ch s mu i v i s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue t i t nh Đ c L c.
- 13 Chương 1 T NG QUAN TÀI LI U 1.1. L ch s b nh và đ c đi m sinh thái c a véc tơ truy n b nh s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue 1.1.1 Vài nét v l ch s b nh S t Dengue/ s t xu t huy t Dengue (SD/SXHD) là b nh lây do mu i truy n. Lâm sàng SD/SXHD đư c bi t t trên 200 năm nay. Đ u tiên là 2 v d ch Cario và Batavia Indonesia năm 1779 và Philadenphia năm 1780. Năm 1906, Bancroft đã ch ng minh véc tơ truy n b nh là Aedes aegypti. T năm 1920 nhi u d ch l n khơng gây t vong x y ra Hy L p, Nam Phi, Châu Úc, Nh t, M . Năm 1944 1945, Sabin phân l p ra vi rút Hawai và New Guinea (type 1 và 2). Năm 1954 Florancis Quintos và c ng s mơ t b nh Philippines, là b nh thành ph , đa s trư ng h p m c là khu ngư i nghèo, b nh ch x y ra vài tháng trong 1 năm. Năm 1956, d ch l n x y ra Mannila, Philippines tr em m c nhi u, b t đ u b ng s t, cĩ h i ch ng xu t huy t và suy s p v tu n hồn, t l t vong kho ng 10%. Thái Lan d ch x y ra n ng Băng C c. Cũng năm này Hammon và Sather phân l p 2 type m i type 3 và 4. T 1953 1964 d ch phát tri n vùng Đơng Nam Á: Philippines, Thái Lan (năm 1958, ch t 8,3%); Malaysia (ch t 8,2%), Vi t Nam, Singapore, Mi n Đi n, CamPuchia, Lào, n Đ , Indonesia và các đ o ven Thái Bình Dương. T th p k 1980 đ n nay, d ch tăng d n lên khu v c Đơng Nam Á nhi t đ i, bao g m bán đ o Đơng Dương và n Đ Dương, Trung và Nam M , các đ o Thái Bình Dương và các đ o Caribê (đ c bi t là Cuba). Ngày nay
- 14 SD/SXHD là m t trong 10 nguyên nhân chính ph i nh p vi n và t vong tr em ph n l n các nư c nhi t đ i Đơng Nam Á và Tây Thái Bình dương [10]. 1.1.2. Đ c đi m sinh thái c a véc tơ truy n b nh s t Dengue/ s t xu t huy t Dengue 1.1.2.1. Sơ lư c v véc tơ truy n b nh Vi t Nam, nghiên c u v véc tơ truy n b nh SD/SXHD đã đư c ti n hành trong nhi u năm b i Russel và c ng s năm 1969; Vũ Th Phan và c ng s , năm 1970; Nguy n Trung Thành, Lê Diên H ng, năm 1971; Vũ Sinh Nam, năm 1990; Đ Quang Hà năm 1992. Các tác gi đ u kh ng đ nh Aedes aegypti là véc tơ chính gây b nh d ch SD/SXHD Vi t Nam. Mu i Aedes albopictus ch cĩ m t trong s r t ít các v d ch v i ch s m t đ r t th p. Như v y đ n nay Aedes aegypti v n là véc tơ chính truy n vi rút Dengue Vi t Nam trong các v d ch SD/SXHD [9], [18], [22], [24], [38], [42]. Mu i Aedes aegypti cĩ vịng đ i bi n thối hồn tồn v i u trùng s ng trong nư c, chu kỳ phát tri n g m 4 giai đo n: tr ng, b g y, quăng và mu i trư ng thành, trong đĩ mu i cái trư ng thành liên quan tr c ti p đ n vi c truy n b nh. Mu i đ tr ng riêng r thành, sát phía trên m c nư c c a các d ng c ch a nư c. Tr ng n sau khi ng p nư c t nhiên (do mưa) ho c nhân t o (do ngư i đ nư c vào đ d tr ). Khi b rơi vào tình tr ng khơ h n t nhiên, tr ng cĩ th duy trì đư c s s ng t i 6 tháng ho c lâu hơn. Các nghiên c u trên th c đ a và trong phịng thí nghi m cho th y mu i Aedes aegypti ch y u thích đ tr ng vào nơi n n t i cĩ màu đ c bi t yêu thích như đ và đen hơn màu sáng. B g y Aedes nhìn chung s ng nơi nư c s ch và khơng b ơ nhi m. Giai đo n trư c trư ng thành c a mu i vào kho ng 7 ngày trong đi u ki n nhi t đ i [26], trong đi u ki n phịng thí nghi m nhi t đ 25,2 25,5 oC và đ m 88% là 17,1 ± 0,56 ngày [20].
- 15 Mu i Aedes cái hút máu ch y u ban ngày v i 2 th i đi m ho t đ ng hút máu m nh nh t là sáng s m và ngay sau khi m t tr i l n. Chúng thích đ u ngh nh ng nơi t i trong nhà. Mu i trư ng thành cĩ th tìm th y 50 mét xung quanh , v i kho ng cách bay t i đa kho ng 200 mét t b g y/ lăng quăng [26]. S phân b c a Ae. aegypti ch u nh hư ng nhi u c a khí h u, khí h u và th i ti t thu n l i cho s sinh s n và phát c a véc tơ truy n b nh và d ch phát tri n là: Lư ng mưa trung bình t 200 300mm, nhi t đ khơng khí trung bình 20 30 0C và đ m 80 90% [12]. 1.1.2.2. Nh ng nghiên c u v đ c đi m sinh thái c a véc tơ truy n b nh M i đ a phương v i đ c đi m đ a lý và phong t c t p quán khác nhau nh hư ng đ n s sinh s n c a mu i Ae. aegypti [1]. Đã cĩ m t s cơng trình nghiên c u khoa h c v s bi n đ ng c a mu i và các ch s b g y Aedes aegypti theo khơng gian và th i gian. Song các nghiên c u này h u h t là mơ t di n bi n theo th i gian t i các đ a phương khác nhau, chưa tìm hi u sâu v sinh thái c a mu i, nh t là m i liên h v i các y u t c a mơi trư ng. Trư c tình tr ng thay đ i khí h u tồn c u vi c tìm hi u đ c đi m sinh thái c a mu i là r t quan tr ng trong cơng tác d báo tình tình d ch b nh SD/SXHD. Nghiên c u tình hình d ch Dengue Maracay, Venezuela t 1993 2001 và phân tích m i liên quan c a s m c b nh và các ch s (Breteau, b g y/nhà) v i các bi n s th i ti t cho th y: SD/SXHD liên quan ch t ch v i lư ng mưa và đ m. Đ nh cao c a s m c trùng v i đ nh cao c a mùa mưa. H s tương quan c a s m c SD v i lư ng mưa là 0,43 (P < 0,05), h s tương quan c a s m c SD v i đ m tương đ i là 0,40 (P < 0,05) và h s tương quan c a s m c SD/SXHD v i lư ng mưa là 0,26 (P < 0,05) [ 39]. Tr n Vũ Phong và Vũ Sinh Nam kh o sát 6357 v t ch a nư c t i m t s đi m mi n B c ghi nh n v s phân b , m t đ c a Aedes aegypti theo
- 16 khơng gian và th i gian rõ r t. Nghiên c u cho th y b g y sinh s n gia tăng cĩ ý nghĩa vào mùa mưa [42]. Nghiên c u bi n đ ng s lư ng c a mu i Aedes aegypti t i th xã Kon Tum, TP. Pleiku và TP. Buơn Ma Thu t trong th i gian 1994 1998 c a Đ ng Tu n Đ t, Phan Duy Thanh và Cs cho th y ch s mu i Aedes aegypti t i TP. PleiKu, cao trong t t c các tháng, cao nh t là các tháng 8 10. T i thành ph Buơn Ma Thu t, các ch s mu i Aedes aegypti th p, cao nh t vào tháng 5,6 [3]. T i TP. Buơn Ma Thu t, nghiên c u c a Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng và cs v d ch t SD/SXHD t i Buơn Ma Thu t năm 1998 cho th y mu i Aedes aegypti phát tri n quanh năm, nhưng s lư ng tăng vào nh ng tháng đ u mùa mưa tháng 5 6, đ c bi t tháng 6 [31]. Lý Th Vi Hương, Lê Th Kim Cúc tìm hi u thành ph n, bi n đ ng c a mu i Aedes Buơn Ma Thu t, t nh Đ c L c cho th y cĩ s liên quan gi a bi n đ ng s lư ng c a trung gian truy n b nh s t xu t huy t v i đi u ki n vi khí h u c a đ a phương [15]. Lý Th Vi Hương, Đ ng Tu n Đ t, cs tìm hi u v phân b c a Aedes aegypti trung gian truy n b nh SXHD Tây Nguyên cho th y vùng phân b mu i Aedes aegypti Tây Nguyên ch y u các khu đơng dân cư như th xã, th tr n. Các ch s mu i Aedes aegypti bi n đ ng theo th i gian, ch y u cao vào mùa mưa, nh ng năm cĩ d ch cao hơn nh ng năm khơng cĩ d ch và t s này tương quan thu n v i lư ng mưa [14]. Nhìn chung, các nghiên c u trong nư c nĩi chung và t i Tây Nguyên nĩi riêng c a nhi u tác gi Vũ Sinh Nam, Đ ng Tu n Đ t, Nguy n Ái Phương, Hồng Anh Vư ng t i vùng Tây Nguyên trong th i gian trư c v mu i Aedes aegypti và vai trị truy n b nh SD/SXHD cho th y lồi Aedes aegypti cĩ m t h u h t các đi m đi u tra, nhưng g p ch y u th tr n và
- 17 thành ph . Mu i phát tri n quanh năm v i đ nh cao vào mùa mưa vùng Tây Nguyên. T các nghiên c u này, cĩ th nĩi r ng rõ ràng các ch s vectơ này liên quan v i đi u ki n khí h u. 1.2. Tình hình SD/SXHD và m i liên quan v i các ch s mu i, b g y Ae. aegypti . 1.2.1. Tình hình m c b nh SD/SXHD trên th gi i và trong nư c G n 3 t ngư i trên hành tinh hi n đang s ng trong vùng cĩ vi rút lưu hành, ph n l n là nơi cĩ khí h u nhi t đ i và c n nhi t đ i. Th ng kê c a T ch c Y t Th gi i (WHO) t 1975 đ n 1995 v s phân b SD/SXHD trên tồn c u ghi nh n 102 nư c thu c 5 khu v c c a WHO ghi nh n cĩ b nh nhân (BN). Trong đĩ Châu M cĩ 42 nư c cĩ d ch SD/SXHD lưu hành và là khu v c cĩ SD/SXHD lưu hành thư ng xuyên, ti p đ n là khu v c Tây Thái Bình (29 nư c), Châu Phi (20 nư c), Đơng Nam Á (7 nư c) và Phía Đơng Đ a Trung H i (4 nư c) [24]. Khu v c Đơng Nam Châu Á và Tây Thái Bình Dương, 3 nư c cĩ d ch lưu hành n ng n là Thái Lan, Malaysia và Vi t Nam, g n đây nh ng vùng m i cũng báo cáo d ch SD/SXHD như Bu Tan và Đơng Ti Mo [6],[37],[42]. B nh SD/SXHD trư c kia đư c xem là b nh khu v c đơ th , nhưng ngày nay b nh x y ra khu v c nơng thơn, ven bi n và mi n núi. B ng 1.1. Tình hình SXH tồn c u, (1956 1995) [43] Giai đo n S năm S trư ng h p S trư ng h p trung bình hàng năm 1956 1980 25 1.547.760 61.910 1981 1985 5 1.304.305 260.861 1986 1990 5 1.776.140 355.228 1991 1995 5 1.704.050 340.810
- 18 B ng 1.2. S li u m c ch t do SD/SXHD trên tồn c u, (1999 2001) [2] Khu v c 1999 2000 2001 c a WHO M c ch t M c ch t M c ch t Tây Thái Khơng báo Khơng báo 64.006 112 45.603 167 Bình dương cáo cáo Đơng Nam 55.405 471 57.997 542 119.707 452 Á Châu M 322.256 98 400.514 92 406.206 44 B ng 1.3 . S m c và ch t do SD/SXHD Đơng Nam Á , (1990 1997) Năm T ng s m c T ng s ch t T l C/M(%) 1990 121.401 1.468 1,21 1991 78.742 1.031 1,31 1992 63.769 709 1,11 1993 98.589 750 0,76 1994 90.194 1083 1,20 1995 105.777 1142 1,08 1996 102.229 1923 1,88 1997 136.030 1307 0,76 “Ngu n: t WHO ” [25]
- 19 Vi t Nam, b nh SD/SXHD xu t hi n l n đ u tiên vào năm 1958 mi n B c và 1960 mi n Nam [11]. V d ch l n đ u tiên x y ra 5 t nh mi n Nam vào tháng 8/1963 và 19 t nh mi n B c vào năm 1969 [19]. D ch SD/SXHD đã lan r ng t i h u h t các t nh trong c nư c. T năm 1970 1974 d ch x y ra l t m t s đi m trong n i thành Hà N i v i s BN t vài ch c t i hàng trăm trư ng h p vào đi u tr t i các b nh vi n. Trong th i gian đĩ d ch cũng lan ra các thành ph , th xã, th tr n và các vùng nơng thơn [17]. T năm 1975 1983 d ch xu t hi n h u như hàng năm v i s BN ngày càng tăng [11]. Nh ng v d ch S t xu t huy t n ng đã xu t hi n h u như trong c nư c vào nh ng năm 1975, 1977, 1978, 1980, 1983, 1987, 1991, 1998. T năm 1956 đ n 1995, t ng s ngư i m c SXHD Vi t Nam lên t i 1.518.808 trong đĩ 14.133 trư ng h p t vong [2] B ng 1.4. S m c và ch t s t Dengue, s t xu t huy t Dengue/100.000 dân Vi t Nam, (1998 – 2004) [6]. Năm S m c T l /100.000 S ch t T l /100.000 1998 234917 399,50 377 0,50 1999 35.868 46,99 66 0,09 2000 24.060 43,52 52 0,22 2001 42.878 61,45 82 0,19 2002 32.147 40,32 51 0,06 2003 49.691 61,42 72 0,09 2004 77637 94,67 114 0,14 Các t nh Tây Nguyên (Đ c L c, Gia Lai, Kon Tum), t năm 1983 1988, các năm cĩ d ch SD/SXHD là 1983, 1987, 1988 v i s m c t 94,55
- 20 129,67/100.000 dân, s ch t t 0,89 1,34/100.000 dân. Gi a các d ch l n này hàng năm b nh x y ra r i rác, nơi t p trung nhi u nh t là thành ph Buơn Ma Thu t, r i đ n th xã Pleiku, nơi t p trung đơng dân nh t [27]. T 1989 2000, b nh x y ra hàng năm và nh ng năm cĩ d ch l n là: 1991, 1995, 1997, 1998. D ch khơng cĩ quy lu t thành chu kỳ rõ r t, l n nh t là năm 1998, d ch x y ra v i s m c 553,38/100.000 dân, t l ch t /m c: 0,07. T nh Đ c L c là t nh cĩ s m c cao nh t, ch tính trong 8 năm t 1991 1998 s m c là 155,80/100.000 dân, ch t 0,18/100.000 dân, t l ch t/ m c là 0,11. Năm 1998 d ch phát tri n ra nhi u huy n, th nhưng cũng t p trung nh ng nơi đơng dân cư như thành ph , th xã, th tr n. B ng 1.5. S m c và ch t do s t Dengue/S t xu t huy t Dengue t i các t nh Tây Nguyên t năm 1998 2003 [27] Năm S m c M c/100.000 S ch t ch t/100.000 % ch t/m c 1998 14.652 553,38 10 0,38 0,07 1999 888 29,75 0 0,00 0,00 2000 479 15,79 1 0,03 0,21 2001 1.089 29,75 2 0,06 0,18 2002 1655 52,76 2 0,06 0,12 2003 908 26,36 2 0,06 0,22 T nh Đ c L c là m t trong b n t nh thu c khu v c Tây Nguyên, v i m t đ dân s 134,05 ngư i/km 2, đ cao trung bình kho ng 500 800m, nhìn chung th i ti t chia làm 2 mùa khá rõ r t, mùa mưa t tháng 5 đ n tháng 10 Mùa khơ t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau, các tháng cĩ lư ng mưa l n nh t là tháng 7,8,9, lư ng mưa chi m 80 90% lư ng mưa năm. Nhi t đ trung bình giao đ ng t 22 23 0C, nh ng vùng cĩ đ cao th p như Buơn Ma Thu t nhi t
- 21 đ trung bình 23,7 0C. V i đi u ki n khí h u r t thu n l i cho b nh d ch S t xu t huy t x y ra. Năm 1999 đư c s đ u tư kinh phí, ch đ o giám sát tr c ti p và phịng ch ng b nh ch đ ng c a D án Phịng ch ng SD/SXHD khu v c Tây Nguyên, b nh gi m nhi u, song v n cịn m t s v d ch x y ra, đ c bi t các v d ch năm 2004 gây nh hư ng đ n đ i s ng c a ngư i dân nơi đây và cũng là nguyên nhân gây quá t i t i các b nh vi n trong mùa d ch. 1.2.2. Đ c đi m v vi rút gây b nh và v t ch 1.2.2.1. Đ c đi m v vi rút gây b nh Vi rút Dengue thu c h Flavivirridae , gi ng Flavivius , bao g m 4 típ DEN 1, DEN 2, DEN 3 và DEN 4. ch a vi rút Dengue là ngư i và kh mang vi rút Dengue. Vi rút truy n qua ngư i lành do mu i đ t. Mu i truy n b nh ch y u là Ae. eegypti và th y u là Ae. albopictus [25]. Mu i véc tơ b nhi m vi rút khi đ t ngư i đang trong giai đo n nhi m vi rút huy t. V i SD/ SXHD, giai đo n này cĩ th x y ra 1 2 ngày trư c khi kh i phát s t và kéo dài kho ng 5 ngày sau khi b t đ u cĩ s t. Sau giai đo n b nh 10 12 ngày, vi rút phát tri n, xâm nh p t d dày sang các t ch c khác và tuy n nư c b t c a mu i. Mu i này s truy n vi rút Dengue sang ngư i m n c m v i vi rút theo tuy n nư c b t c a chúng qua v t đ t [25]. 1.2.2.2. Đ c đi m v v t ch ngư i, m t trong b n típ vi rút đ u cĩ th gây ra SXHD. M t s ch ng gây b nh v i bi u hi n r t nh ngư i l n và tr em và như v y nh ng trư ng h p này thư ng khơng đư c phát hi n, tr thành ngư i lưu hành vi rút th m l ng trong c ng đ ng. Nhi m dengue th phát là m t y u t nguy cơ d n đ n SXHD, k c các kháng th th đ ng tr sơ sinh. Ch ng vi rút cũng là m t y u t nguy cơ đ x y ra SXHD, nhưng khơng ph i t t c các ch ng vi rút trong t nhiên đ u cĩ kh năng gây thành d ch hay gây b nh v i tình tr ng n ng. Y u t k đ n
- 22 sau cùng là tu i b nh nhân và di truy n c a v t ch cũng cĩ th d n đ n SXHD. M c dù SXHD cĩ th x y ra ngư i l n dư i 15 tu i, và k t qu c a các nghiên c u mơ t cho th y r ng m t s nhĩm ngư i d b h i ch ng thốt d ch hơn nhĩm ngư i khác [25] 1.2.3. M i liên quan c a các ch s mu i và b g y Ae. aegypti v i SD/SXHD M i liên quan c a các ch s mu i, b g y v i s m c SD/SXHD đã đư c nhi u tác gi quan sát và nêu ra. Thư ng mùa mưa, s m c SD/SXHD nhi u hơn và cũng th i gian này, ch s mu i và b g y cũng tăng cao. Đi u này g n như tr thành lý thuy t kinh đi n c a SD/SXHD nĩi riêng cũng như các b nh lây truy n qua trung gian mu i đ t. Nghiên c u c a Barrera R, Delgado N, Jiménez M và Silvio Valero v m i liên quan SD/SXHD v i các y u t t nhiên, ch s mu i và ch s b g y ghi nh n b nh x y ra quanh năm Maracay, Venezuela. T 1993, đ nh cao c a d ch thay đ i r t nhi u trong mùa m. B nh d ch cĩ chu kỳ 3 năm, th p nh t vào năm 1996 và 1999, r i bùng phát d ch l n vào năm sau đĩ là 1997 và 2000. V d ch l n vào năm 2001 là do serotype 3 và cĩ liên quan đ n s thay đ i nhi t đ . Nghiên c u cũng ghi nh n đ nh cao c a s m c SD/SXHD g n trùng v i đ nh cao c a mùa mưa và m i tương quan này cĩ ý nghĩa th ng kê. C th h s tương quan c a s m c SD/SXHD v i lư ng mưa là 0,43/ 0,26 (P<0,05) [39]. Su GL kh o sát s liên quan v m i liên quan c a y u t th i ti t là lư ng mưa và nhi t đ v i s m c SD t i Phillippines, k t qu d li u t năm 1996 – 2005 cho th y s tương quan ch t ch c a lư ng mưa v i s m c Dengue (r 2=0,38, p< 0,05), cịn s liên quan c a nhi t đ v i s m c khơng cĩ ý nghĩa th ng kê [40].
- 23 H Bá Khiêm, Tr n Khánh Tiên và Đ Quang Hà nghiên c u tình hình s t xu t huy t Dengue và bi n pháp phịng ch ng cho th y SXH phát tri n theo mùa rõ r t, tính t n s m c trung bình hàng tháng trong 5 năm (1991 1995) cho th y b nh x y ra quanh năm, nhưng d ch thư ng bùng phát m nh vào mùa mưa t tháng 6 10, đ nh cao c a d ch thư ng tháng 7,8,9, Giám sát bi n đ ng m t đ mu i Aedes aegypti cho th y s tăng các ca b nh trong mùa mưa phù h p v i s gia tăng m t đ mu i Aedes aegypti [17] M t s nghiên c u khác t i các t nh thành mi n B c, Vi t Nam v d ch s t xu t huy t t i Vi t Nam 1975 1983 cho th y mi n B c b nh mang tính ch t mùa rõ r t, thư ng xu t hi n t tháng 4 11, cao đi m tháng 8,9,10 [8]. Trương Uyên Ninh và CS giám sát b nh SD/SXHD t i m t s t nh thành mi n b c Vi t Nam 1990 1996 cho k t qu : B nh SD/SXHD cĩ t tháng 2 đ n tháng 11 hàng năm. Cao nh t là vào tháng 6,7,8, lúc này đ m cao, nhi t đ cao t o đi u ki n thu n l i cho mu i Aedes aegypti phát tri n [21]. T i Nam Hà, nghiên c u c a Tr n Đ c Phu và cs v m t s đ c đi m d ch t b nh SD/SXHD t năm 1991 đ n 2000 cho th y d ch mang tính ch t mùa rõ r t b t đ u t tháng 4 đ n tháng 11, t p trung ch y u vào các tháng nĩng và mưa nhi u ( 7,8, 9, 10) [23]. T i các đi m nghiên c u Tây Nguyên, nhi u tác gi đã nghiên c u v d ch t h c SD/SXHD như Đ ng Tu n Đ t, Nguy n Ái Phương, Phan Duy Thanh, Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng cho th y tình hình b nh SD/SXHD phát tri n t p trung các tháng 7 10, tương ng các tháng cĩ lư ng mưa l n trong năm, cũng là mùa sinh s n c a mu i Ae. aegypti . D ch b nh SD/SXH dengue x y ra hàng năm, d ch liên quan ch t ch v i mùa mưa, là đi u ki n khí h u thu n l i cho qu n th mu i Ae. aegypti , véc tơ truy n b nh SD/SXHD [4], [5], [32], [33].
- 24 S lây truy n SD/SXHD b nh hư ng b i nhi u y u t tác đ ng như tu i th c a mu i, tình tr ng mi n d ch c a qu n th dân cư. T i Singapore s lan truy n b nh SD/SXHD v n x y ra ngay c khi ch s nhà cĩ mu i dư i 2% [25]. Nghiên c u v huy t thanh h c c a James S. Koopman, D. Rebecca Prevots và cs ti n hành kh o sát 3408 nhà thu c 70 đi m khác nhau t i Mexico vào năm 1986 cho th y r ng nhi t đ trung bình trong mùa mưa là y u t tiên đốn nhi m Dengue cĩ giá tr nh t, nhi t đ 30 0C thì nguy cơ cao g p 4 l n so v i 17 0C. V đi u này, các tác gi cho r ng nhi t đ cao làm gia tăng hi u qu truy n b nh vì th i gian nhân lên c a vi rút trong mu i ng n l i [36]. Các nghiên c u trên cho th y cĩ m i liên quan gi a s m c b nh SD/SXHD v i các ch s mu i Aedes aegypti và b g y cũng như liên quan đ n đi u ki n khí h u. Tuy nhiên, các nghiên c u v m i liên quan này ch d ng l i m c mơ t m i liên quan ch chưa đưa ra mơ hình t i ưu đ cĩ th d a vài ch s giám sát véc tơ cũng như đi u ki n th i ti t đ d báo d ch b nh SD/SXHD cho t nh Đ c L c nĩi riêng và vùng Tây Nguyên nĩi chung. Trên th gi i đã cĩ nhi u nghiên c u v các y u t liên quan đ n SD/SXHD, hy v ng cĩ th tìm m t mơ hình tiên đốn d ch b nh này. Mơ hình ph c t p đã đư c phát tri n b i Focks và cs, năm 1993 đ tiên đốn các thơng s c a chu kỳ lan truy n SD/SXHD. Mơ hình bao g m các thơng s mơ ph ng v thĩi quen s ng c a mu i, s m c SD/SXHD, ư c tính m t đ mu i và t l hi n hành cũng như t l m c m i trong m t c ng đ ng cùng v i các y u t vi khí h u. Mơ hình này đã mơ t r t t t s thay đ i đ ng l c c a qu n th mu i Bang Kok và New Orleans cũng như mơ hình theo mùa v s lan truy n trong v d ch Honduras (Focks và cs năm 1993 và 1995). Mơ hình này trình bày m t xu hư ng đ y đ v sinh h c trong h th ng c nh báo s m và yêu c u m t s thơng tin đ c hi u v thơng s như s sinh s n c a mu i,
- 25 m t đ dân trong vùng, ki u huy t thanh c a vi rút Dengue và v t ch là các lồi cĩ xương s ng. Mơ hình theo dõi như v y cĩ th mang l i nhi u l i ích v kinh t , th i gian các nư c đang phát tri n. Cho đ n nay v n chưa cĩ nhi u n l c trong tiên đốn các v d ch x y ra khơng theo mùa [45]. M t mơ hình khác gi i thích theo s thay đ i c a nhi t đ b m t nư c bi n như ch s dao đ ng phía Nam trong hi n tư ng El Ninơ và s m c SD/SXHD đư c nêu ra dùng đ tiên đốn d ch Indonesia và Vi t Nam cho đ n nay v n chưa đư c k t lu n [45]. Hai nghiên c u c g ng gi i thi u h th ng c nh báo s m nhưng rõ ràng h th ng này ch phù h p v i đ chính xác khi chúng tích h p c y u t th i ti t và y u t khác bao g m th i gian d ch lan truy n t vùng này đ n vùng khác cũng như tính mi n d ch c a c ng đ ng (Gubler và cs, 2001) [45]. D li u giám sát SD/SXHD đư c s d ng đ phát tri n h th ng c nh báo s m, trong m t s trư ng h p h th ng này tích h p c thơng tin v khí h u. H th ng c nh báo s m SD/SXHD là h th ng khá cơ b n d a trên h th ng c nh báo s m c a b nh s t rét. đây, s so sánh đơn gi n s quan sát hàng tháng và ngư ng c nh báo d ch (trung bình ± 2 đ l nh chu n) cung c p thơng tin v kh i phát c a m t v d ch (Cullen và cs, 1984). H th ng c nh báo s m SD/SXHD s d ng d li u Băng Kok và 4 vùng chính c a Thái Lan trong vi c ph i h p v i d li u mơi trư ng đ xác đ nh vùng d cĩ nguy cơ x y ra d ch. D báo d a trên cơ s c a phân tích theo th i gian s m c trong quá kh m c dù mơ t chính xác các v d ch trư c đây nhưng khơng th mơ t chu kỳ c a các v d ch (Myers và cs, 2000) [45]. Schreiber năm 2001 s d ng cơ s d li u l n t Puerto Rico, Schreiber đã phát tri n mơ hình đ tiên đốn s m c SD/SXHD liên quan đ n nhi t đ hàng ngày, lư ng mưa và ngu n nư c đ tiên đốn. Mơ hình ghi nh n s m c SD/SXHD tăng hay gi m sau khi cĩ bi n đ ng tăng hay gi m v
- 26 y u t khí h u kho ng 3 tu n. Mơ hình này h a h n v tính h p lý và tiên đốn chính xác v s m c SD/SXHD vùng d ch lưu hành nhưng l i thi u đ chính xác trong nh ng năm d ch bùng phát. Thêm vào đĩ, nghiên c u khơng ch ra đư c cách đánh giá v bi n s khơng đưa vào mơ hình [45]. Brunkard JM, Cifuentes E và Rothenberg SJ nghiên c u v m i liên k t c a khí h u v i b nh nhân dengue cho th y khi nhi t đ tăng 1 0C thì s m c dengue 1 tu n sau tăng 2,6% và khi lư ng mưa hàng tu n tăng 1 mm thì s m c dengue tăng 1,9% [35]. Bang MJ, Larasati RP, Corwin AL và cs nghiên c u Palembang, Indonesia khơng ghi nh n rõ ràng v nguy cơ gia tăng s m c dengue v i gia tăng HI [34]. James S. Koopman, D. Rebecca Prevots và cs ti n hành kh o sát 3408 nhà thu c 70 đi m khác nhau t i Mexico vào năm 1986 cho th y ch s nhà cĩ b g y liên quan cĩ ý nghĩa v i t l b nh trong c ng đ ng [36]. Theo WHO các ch s : Ch s nhà cĩ b g y l n hơn 5% và ch s Breteau (BI) l n hơn 20 là d u hi u cho bi t vùng cĩ nguy cơ x y ra d ch [26] Tr n Vũ Phong và Vũ Sinh Nam kh o sát 6357 v t ch a nư c 4 qu n t i Hà N i t 1994 đ n 1997 cho th y b g y sinh s n gia tăng vào mùa mưa. Nghiên c u tìm hi u m i liên quan c a BN SD/SXHD và ch s Breteau, ghi nh n h s tương quan r =0,288/ 0,140 [41].
- 27 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U 2.1. Đ i tư ng nghiên c u Mu i cái Aedes aegypti trư ng thành, b g y Aedes aegypti giám sát theo thư ng quy c a B Y t [1]. BN đư c ch n đốn là SD/ SXHD theo tiêu chu n ch n đốn SD/SXHD c a B Y t [1]. Vi rút Dengue đư c phân l p t huy t thanh b nh nhân SD/SXHD t i Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên. 2.2. Th i gian và đ a đi m nghiên c u Th i gian: 2004 2008 H i c u: 2004 2007 Ti n c u: 2008. Đ a đi m: Đi u tra mu i và b g y t i: Thành Ph Buơn Ma Thu t: 2 đi m (Phư ng Tân Ti n và Tân L i) Các huy n Cư Mgar, Krơng Ana, Krơng P c, Ea Kar, Lăk, Krơng Buk và Ea Hleo, m i huy n m t đi m t i th tr n. Giám sát b nh nhân SD/SXHD trên tồn t nh Đ c L c. Trong th i gian nghiên c u bao g m 13 đơn v hành chính c p huy n. Huy n Cư Kuin tách ra t huy n Krơng Ana năm 2007. Đ th ng nh t s li u trong th i gian nghiên c u, chúng tơi bao g m s li u c a huy n Cư Kuin sau khi tách ra trong huy n Krơng Ana.
- 28 Hình 2.1. B n đ hành chính t nh Đ c L c, năm 2006 2.3. Thi t k nghiên c u Mơ t 2.4. Phương ti n và v t li u nghiên c u 2.4.1. Phương ti n, v t li u, k thu t đi u tra mu i và b g y Ae. aegypti D ng c đi u tra: Đèn pin, v t, bơng th m nư c, ng th y tinh b t mu i, bút chì, gi y ghi nhãn. Giám sát mu i trư ng thành b ng phương pháp soi b t mu i đ u ngh trong nhà, dùng đ đánh giá qu n th mu i. Ngư i đi u tra chia thành hai nhĩm, m i nhĩm hai ngư i soi b t mu i cái đ u ngh trên qu n áo, chăn màn, các đ v t trong nhà vào bu i sáng, m i nhà soi b t mu i trong 15 phút. Sau khi b t mu i, ti n hành đi u tra b g y/ lăng quăng b ng quan sát, ghi nh n tồn b d ng c ch a nư c trong và quanh nhà.
- 29 S nhà đi u tra cho m t đi m là 50, đi u tra m t l n/tháng Đ nh lo i mu i, b g y Ae. aegypti d a theo tài li u hư ng d n c a Vũ Đ c Hương Vi n S t rét Ký sinh trùng Cơn trùng Trung ương [16] và hư ng d n giám sát c a WHO [26]. Các ch s mu i, b g y Ae. aegypti thu th p đư c tính như sau: * Các ch s theo dõi mu i Aedes aegyti [1] Ch s m t đ mu i Aedes aegyti (CSMĐM) là s mu i cái Aedes aegyti trung bình trong m t gia đình đi u tra S mu i cái Aedes aegyti b t đư c CSMĐM (con/nhà) = S nhà đi u tra Ch s nhà cĩ mu i (CSNCM) Aedes aegyti là t l ph n trăm nhà cĩ mu i cái Aedes aegyti trư ng thành S nhà cĩ mu i cái Aedes aegyti CSNCM (%) = x 100 S nhà đi u tra * Các ch s theo dõi b g y Aedes aegyti [1] Ch s nhà (CSNBG) là t l ph n trăm nhà cĩ b g y Aedes S nhà cĩ b g y Aedes CSNBG (%) = x 100 S nhà đi u tra Ch s d ng c ch a nư c cĩ b g y (CSDCBG) là t l ph n trăm d ng c ch a nư c (DCCN) cĩ b g y Aedes trên t ng s d ng c ch a nư c đi u tra. S DCCN cĩ b g y Aedes CSDCBG (%) = x 100 T ng s DCCN đi u tra
- 30 Ch s Breteau (BI) là s d ng c ch a nư c (DCCN) cĩ b g y Aedes trong 100 nhà đi u tra. S DCCN cĩ b g y Aedes BI = x 100 S nhà đi u tra 2.4.2. Phương ti n và v t li u nghiên c u b nh nhân Ghi nh n thơng tin v BN SD/SXHD hàng tháng t h th ng giám sát, th ng kê và báo cáo b nh truy n nhi m gây d ch c a h th ng t D phịng t nh Đ c L c, theo qui đ nh s 4880/2002/QĐ BYT, ngày 06 tháng 12 năm 2002 c a B Y t . Thơng tin đi u tra BN SD/SXHD t các cu c đi u tra và giám sát th c đ a c a Vi n VSDT Tây Nguyên và TTYTDP t nh Đ c L c. 2.4.2.1. Tiêu chu n ch n đốn s t Dengue [1] Lâm sàng S t: cao đ t ng t, liên t c t 2 đ n 7 ngày. Nh c đ u, m t m i, chán ăn, đau cơ, đau kh p, nh c 2 h m t. Da sung huy t, phát ban, n i h ch nhi u nơi. Xu t huy t dư i da ho c ch y máu cam, nghi m pháp dây th t dương tính C n lâm sàng Haematocrit bình thư ng S lư ng ti u c u bình thư ng ho c hơi gi m S lư ng b ch c u thư ng gi m. 2.4.2.2. Tiêu chu n ch n đốn S t xu t huy t Dengue [1]: Lâm sàng S t cao đ t ng t, liên t c t 2 đ n 7 ngày.
- 31 Bi u hi n xu t huy t: D u hi u dây th t dương tính, xu t huy t t nhiên da ho c niêm m c, ho c v t b m tím quanh nơi tiêm chích, ho c ch y máu cam, ti u ra máu, nơn ra máu, đ i ti n ra máu, kinh nguy t kéo dài ho c xu t hi n kinh s m hơn kỳ h n. Gan to Cĩ bi u hi n thốt huy t tương do tăng tính th m thành m ch; tràn d ch màng ph i, màng b ng trư ng h p n ng cĩ th suy tu n hồn c p bi u hi n b i các tri u ch ng: v t vã, b t r t, l nh đ u chi, m ch nhanh nh , huy t áp h ho c k p, ti u ít. C n lâm sàng: Haematocrit tăng ≥ 20% giá tr bình thư ng S lư ng ti u c u gi m ≤ 100.000 t bào/mm 3 S lư ng b ch c u gi m 2.4.3. Phương ti n và v t li u phân l p vi rút Dengue K thu t phân l p vi rút Dengue trên t bào mu i Ae. albopictus dịng C6/36, mơi trư ng phát tri n MEM cĩ 10% huy t thanh bê, theo thư ng qui c a Vi n Pasteur Thành ph H Chí Minh. 2.4.4. Phương ti n nghiên c u các y u t khí h u Thu th p s li u v y u t khí h u như: nhi t đ (đ C), đ m (%), lư ng mưa (mm), s gi n ng (gi ) theo s li u c a C c th ng kê t nh Đ c L c. S li u này đư c th c hi n theo thư ng quy c a T ng C c Th ng kê Qu c gia, đư c xu t b n và cơng b hàng năm trong các tài li u “niên giám th ng kê”. 2.5. Phương pháp x lý s li u Mơ t các ch s mu i Aedes aegypti và b g y theo các thu t tốn thư ng đư c s d ng trong d ch t h c mơ t .
- 32 Đánh giá m i liên quan các ch s mu i Aedes aegypti v i đi u ki n t nhiên (nhi t đ , s gi n ng, đ m, lư ng mưa) và m i liên quan các ch s mu i, b g y Aedes aegypti v i s m c b nh SD/SXHD b ng phân tích h i quy và tính t s nguy cơ (RR = Risk Ratio). Mơ hình h i quy đơn bi n th hi n m i liên h gi a 2 bi n x và y là: yi=α + β x i + ε i ho c log(yi ) = α + βxi + ε i Trong trư ng h p bi n ph thu c liên h v i 2 ho c nhi u bi n đ c l p thì phương trình tuy n tính đa bi n là: yi = α + β1x 1i + β 2x 2i + + β k xki + ε i ho c log( yi ) = α + β1x 1i + β 2x 2i + + β k xki + ε i Trong đĩ: α : là giá tr ch n (intercept), t c giá tr x i = 0. β : là đ d c. εi : bi n s tuân theo lu t phân ph i chu n v i trung bình b ng 0 và phương sai σ2. Cách ư c tính RR và kho ng tin c y 95% d a vào β và sai s chu n (standard error hay SE) như sau: Tính 95% c a β Gi i h n dư i (L) = β 1,96.SE Gi i h n trên (U) = β + 1,96.SE Hốn chuy n sang RR RR = exp( β) Gi i h n dư i 95% c a RR = exp(L) Gi i h n trên 95% c a RR = exp(U) Trong phân tích h i quy đa bi n s cĩ nhi u mơ hình, thì trong trư ng h p này, tiêu chu n th ng kê đ ch n mơ hình t i ưu d a vào tiêu chu n
- 33 thơng tin Akaike (Akaike Information Criterion: AIC) ho c phương sai ph n dư (Residual deviance: RD). Trong phân tích m i liên quan c a các ch s mu i, b g y v i y u t t nhiên: Bi n s đ c l p là các y u t th i ti t Bi n ph thu c là ch s mu i và ch s b g y Trong phân tích m i liên quan c a s m c SD/SXHD và các ch s mu i, b g y: Bi n s đ c l p là các ch s mu i và ch s b g y Bi n ph thu c là s m c SD/SXHD Đơn v đ tính kho ng tin c y 95% c a RR là m t đ l ch chu n c a bi n s đ c l p. S li u đư c x lý trên máy vi tính d a trên ngơn ng for Windows, s d ng trong phân tích s li u và t o bi u đ , phiên b n R 2.6.1, năm 2007 ( project.org/ ). 2.6. Gi i h n c a nghiên c u S li u v s m c b nh ch ghi nh n theo h th ng y t nhà nư c nên khơng bao g m các trư ng h p b nh đ n khám và ch a b nh t i cơ s y t tư nhân, mua thu c v nhà đi u tr Đi m giám sát mu i và b g y cịn b đ ng vì th c hi n theo k ho ch chung c a D án phịng ch ng s t xu t huy t. H n ch chung v “phân tích sinh thái trong d ch t h c” khi phân tích m i liên quan c a s m c các b nh truy n nhi m gây d ch v i y u t khí h u và m i liên quan c a s m c v i các ch s mu i, b g y cũng như trong nghiên c u h i c u.
- 34 Chương 3 K T QU NGHIÊN C U 3.1. Đ c đi m sinh thái c a mu i Aedes aegypti t i Đ c L c, (2004 2008) 3.1.1. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti, theo khơng gian và th i gian 3.1.1.1. Phân b CSMĐM t i các đi m đi u tra theo năm B ng 3.1 . Ch s m t đ mu i (con/nhà) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) CSMĐM trung bình/ năm Đ a phương 2004 2005 2006 2007 2008 Buơn Ma Thu t 0,59 0,41 0,32 0,27 0,15 Cư Mgar 0,65 0,35 0,40 0,22 0,06 Krơng Ana 0,11 0,03 0,08 0,08 0,06 Krơng P c 0,08 0,19 0,16 0,12 0,11 Ea Kar 0,10 0,07 0,05 0,06 0,01 Lăk 0,19 0,10 0,08 0,07 0,04 Krơng Buk 0,16 0,12 0,07 0,03 0,02 Ea Hleo 0,05 0,04 0,02 0,02 0,01 Nh n xét : CSMĐM trung bình t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 0,35 ± 0,21 so v i s trung bình c a các đi m đi u tra huy n là 0,11 ± 0,15. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). Mơ hình h i qui cho th y s thay CSMĐM t i các đi m đi u tra cĩ chi u hư ng gi m m i năm 27%, tuy nhiên xu hư ng gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 35 3.1.1.2. Phân b CSNCM t i các đi m đi u tra theo năm B ng 3.2. Ch s nhà cĩ mu i (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) CSNCM trung bình/ năm Đ a phương 2004 2005 2006 2007 2008 Buơn Ma Thu t 28,4 22,4 20,6 19,7 10,5 Cư Mgar 39,3 18,8 20,2 12,9 3,8 Krơng Ana 7,2 1,5 4,0 5,3 3,0 Krơng P c 4,0 9,3 8,7 6,7 5,8 Ea Kar 8,4 4,2 3,3 3,6 0,8 Lăk 18,0 9,1 5,0 4,4 2,5 Krơng Buk 8,4 7,0 5,6 2,8 1,2 Ea Hleo 4,4 3,2 1,3 1,3 0,8 Nh n xét : Mu i Ae. aegypti lưu hành hàng năm và cĩ m t t t c các đi m đi u tra. CSNCM trung bình t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 20,2 ± 8,9 % so v i s trung bình c a các đi m đi u tra huy n là 6,9 ± 9,5%. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S thay đ i c a CSNCM t i các đi m theo năm cĩ chi u hư ng gi m, Buơn Ma thu t gi m 18% và trung bình t i các huy n là 30%. Tuy nhiên xu hư ng gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 36 3.1.1.3. Phân b CSNBG t i các đi m đi u tra theo năm B ng 3.3. Ch s nhà cĩ b g y (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) CSNBG trung bình/ năm Đ a phương 2004 2005 2006 2007 2008 Buơn Ma Thu t 18,2 15,7 13,1 19,3 8,4 Cư Mgar 5,8 7,5 9,0 9,6 3,0 Krơng Ana 5,7 2,7 2,5 4,7 1,1 Krơng P c 3,3 8,2 8,5 11,5 6,8 Ea Kar 4,2 4,2 4,8 4,0 1,2 Lăk 6,1 2,9 1,3 0,2 0,0 Krơng Buk 6,9 5,8 4,0 3,3 1,2 Ea Hleo 3,8 4,7 2,3 2,0 1,8 Nh n xét : T 2004 đ n 2008, CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u c a TP. BMT là 14,8 ± 7,1 % so v i trung bình các đi m c a huy n là 4,4 ± 4,5 %. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u TP. Buơn Ma Thu t và các huy n thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm l n lư t là 10% và 14%. Tuy nhiên xu hư ng gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 37 3.1.1.4. Phân b CSDCBG t i các đi m đi u tra theo năm B ng 3.4. Ch s d ng c cĩ b g y (%) t i các đi m đi u tra, (2004 2008) CSDCBG trung bình/ năm Đ a phương 2004 2005 2006 2007 2008 Buơn Ma Thu t 14,5 11,4 9,7 9,04 4,4 Cư Mgar 4,0 2,8 3,5 3,1 0,8 Krơng Ana 6,5 3,3 2,7 5,1 1,5 Krơng P c 3,9 8,6 6,6 10,6 5,5 Ea Kar 4,0 6,7 5,9 5,0 1,5 Lăk 4,1 1,6 1,5 0,1 0,0 Krơng Buk 6,6 5,2 3,6 4,2 1,3 Ea Hleo 1,5 1,6 2,1 0,8 0,7 Nh n xét : CSDCBG trung bình năm t i 2 đi m c a TP. BMT là 9,8 ± 4,9% so v i s trung bình các đi m c a huy n là 3,6 ± 4,3%. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S li u b ng 3.2 cũng cho th y CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u TP. Buơn Ma Thu t thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 21% và các huy n cũng thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 17%. Tuy nhiên xu hư ng gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 38 3.1.1.5. Phân b ch s BI t i các đi m đi u tra theo năm B ng 3.5. Ch s Breteau t i các đi m đi u tra theo năm, (2004 2008) Ch s BI trung bình/ năm Đ a phương 2004 2005 2006 2007 2008 Buơn Ma Thu t 23,0 21,6 18,9 22,4 11,0 Cư Mgar 9,5 10,2 12,7 14,6 3,8 Krơng Ana 7,2 3,5 2,8 6,0 1,5 Krơng P c 5,5 12,7 10,8 18,9 9,8 Ea Kar 5,3 4,7 6,5 5,1 1,5 Lăk 8,3 3,3 2,0 0,2 0,0 Krơng Buk 7,3 6,0 4,0 4,3 1,3 Ea Hleo 5,2 6,2 3,2 2,7 2,0 Nh n xét : BI trung bình năm t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 19,3 ± 8,1 so v i s trung bình c a các đi m huy n là 5,9 ± 6,6. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S thay đ i c a BI t i các đi m theo năm cĩ chi u hư ng gi m, t i TP. Buơn Ma Thu t xu hư ng gi m 11,3% và trung bình các huy n là 12,4%. Tuy nhiên m c đ gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 39 3.1.1.6. Phân b CSMĐM trung bình (con/nhà) t i các đi m đi u tra theo tháng CSMĐM (con/nh à) 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112 Tháng Tồn t nh TP. BMT Các huy n Bi u đ 3.1. Di n bi n ch s m t đ mu i trung bình (con/nhà) t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) Nh n xét : CSMĐM trung bình tháng t i các đi m nghiên c u t nh Đ c L c trong th i gian nghiên c u là 0,23. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 (0,25 ± 0,009) cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau (0,20 ± 0,03). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001).
- 40 3.1.1.7. Phân b CSNCM trung bình (%) t i các đi m đi u tra theo tháng CSNCM (%) 27 24 21 18 15 12 9 6 3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112 Tháng Tồn t nh TP. BMT Các huy n Bi u đ 3.2. Di n bi n CSNCM trung bình t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) Nh n xét : T i các đi m nghiên c u c a t nh Đ c L c, CSNCM trung bình tháng là 13,6%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 (13,5% ±1,19 ) cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau (11,8% ± 0,57). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001).
- 41 3.1.1.8. Phân b CSNBG trung bình (%) t i các đi m đi u tra theo tháng. CSNBG (%) 20 16 12 8 4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Tháng Tồn t nh TP. BMT Các huy n Bi u đ 3.3. Di n bi n CSNBG trung bình t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) Nh n xét : Nhìn chung, CSNBG trung bình tháng t i các đi m nghiên c u là 9,6%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 là 10,8% ± 0,48 cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau là 8,5% ± 1,6. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). CSNBG trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng m nh, rõ nét so v i các đi m huy n.
- 42 3.1.1.9. Phân b CSDCBG trung bình (%) t i các đi m đi u tra theo tháng. CSDCBG (%) 15 12 9 6 3 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112 Tháng Tồn t nh TP. BMT Các huy n Bi u đ 3.4. Di n bi n CSDCBG (%) trung bình t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) Nh n xét : Nhìn chung, CSDCBG trung bình tháng t i các đi m nghiên c u t nh Đ c L c là 6,7%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 là 7,5% ± 0,69, cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau là 5,8% ± 0,61. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). Di n bi n CSDCBG trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng nhi u hơn so v i các đi m huy n.
- 43 3.1.1.10. Phân b ch s BI trung bình t i các đi m đi u tra theo tháng BI 28 24 20 16 12 8 4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112 Tháng Tồn t nh TP. BMT Các huy n Bi u đ 3.5. Di n bi n ch s Breteau trung bình t i các đi m đi u tra theo tháng, (2004 2008) Nh n xét : BI trung bình tháng t i các đi m nghiên c u c a t nh Đ c L c là 12,6. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 là 14,5 ± 1,11 cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau 10,7 ± 1,6. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). Di n bi n BI trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng khĩ d báo hơn so v i các đi m huy n.
- 44 3.1.2. Liên quan c a ch s mu i và b g y Ae. aegypti v i y u t khí h u B ng 3.6. Di n bi n các ch s mu i, b g y và các y u t khí h u theo tháng t i t nh Đ c L c, (2004 2008) Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 CSMĐM 0,19 0,19 0,22 0,23 0,25 0,24 0,25 0,26 0,26 0,24 0,25 0,17 trung bình (con/nhà) CSNCM 11,4 10,9 12,5 11,9 14,4 16,0 15,3 15,5 17,2 13,8 12,2 12,2 Trung bình (%) CSNBG 6,1 7,9 10,4 9,0 10,2 11,2 10,8 10,4 10,6 11,4 10,0 7,7 trung bình (%) CSDCBG (%) 5,0 5,8 6,8 6,2 6,3 7,7 8,0 7,5 7,9 8,3 5,9 5,5 Trung bình BI 8,4 10,0 12,6 11,6 12,6 14,5 15,5 15,3 13,9 15,3 11,9 9,6 Trung bình Nhi t đ 21,2 22,7 24,3 26,0 25,7 25,2 24,4 24,0 24,1 23,7 22,8 21,3 Trung bình ( 0C) Gi n ng 239 256 270 257 215 203 166 144 148 169 177 160 Trung bình (gi ) Lư ng mưa 3 1 47 78 195 165 236 371 434 135 72 23 Trung bình (mm) Đ m 79 74 73 74 81 84 87 88 89 86 85 84 Trung bình (%)
- 45 3.1.2.1. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s m t đ mu i B ng 3.7. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s m t đ mu i, phân tích đơn bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đơn bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,13 1,14 1,13 1,15 0 (1,5 C) (0,89 1,43) (0,89 1,46) (0,89 1,430 (0,89 1,47) Gi n ng 0,92 0,92 0,92 0,91 (50 gi ) (0,75 1,14) (0,70 1,20) (0,74 1,13) (0,69 1,19) Lư ng mưa 1,14 1,16 1,15 1,17 (150 mm) (0,92 1,41) (0,93 1,45) (0,93 1,42) (0,94 1,47) Đ m 1,04 1,17 1,05 1,20 (6 %) (0,82 1,32) (0,84 1,64) (0,83 1,34) (0,86 1,68) Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSMĐM, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ , lư ng mưa và đ m làm tăng CSMĐM Ngư c l i y u t s gi n ng trong tháng làm gi m CSMĐM. Tuy nhiên, nh ng tác đ ng này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 46 B ng 3.8. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s m t đ mu i, phân tích đa bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,11 1,10 1,12 1,11 0 (1,5 C) (0,83 – 1,49) (0,82 – 1,48) (0,83 – 1,49) (0,80 – 1,48) Gi n ng 0,81 1,01 1,12 1,01 (50 gi ) (0,54 – 1,23) (0,66 – 1,54) (0,84 – 1,49) (0,66 – 1,54) Lư ng mưa 1,12 1,08 1,12 1,08 (150 mm) (0,81 – 1,55) (0,76 – 1,53) (0,81 – 1,55) (0,76 – 1,53) Đ m 0,80 1,10 0,81 1,12 (6 %) (0,49 – 1,30) (0,61 – 1,97) (0,50 – 1,33) (0,62 – 2,01) Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSMĐM và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n c 4 y u t khí h u là nhi t đ , s gi n ng, lư ng mưa và đ m cĩ liên quan v i CSMĐM, khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 47 3.1.2.2. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ mu i B ng 3.9. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ mu i, phân tích đơn bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đơn bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,07 1,08 1,07 1,09 0 (1,5 C) (1,04 1,10) (1,05 1,11) (1,04 1,11) (1,02 1,16) Gi n ng 0,91 0,90 0,90 0,88 (50 gi ) (0,82 0,99) (0,81 0,99) (0,84 0,96) (0,83 0,95) Lư ng mưa 1,15 1,17 1,16 1,18 (150 mm) (1,05 1,27) (1,07 1,28) (1,09 1,24) (1,12 1,25) Đ m 1,07 1,21 1,08 1,24 (6 %) (1,04 1,11) (1,06 1,39) (1,00 1,17) (1,14 1,35) Nh n xét : Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNCM, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSNCM v i RR = 1,09 (1,02 – 1,16). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSNCM tăng 9% ( p < 0,01). Lư ng mưa làm tăng CSNCM v i RR = 1,18 (1,12 – 1,25). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ CSNCM tăng 18% ( p < 0,001). Đ m làm tăng CSNCM v i RR = 1,24 (1,14 – 1,35). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ CSNCM tăng 24% ( p < 0,00001). S gi n ng làm gi m CSNCM v i RR = 0,88 (0,83 – 0,95). Khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ CSNCM gi m 12% (p < 0,00001).
- 48 B ng 3.10. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ mu i, phân tích đa bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,04 1,03 1,05 1,04 0 (1,5 C) (1,01 1,08) (0,99 – 1,07) (1,01 – 1,09) 1,00 – 1,08 Gi n ng 0,84 1,02 0,84 1,02 (50 gi ) (0,79 0,88) (0,96 – 1,07) (0,80 – 0,88) (0,96 – 1,07) Lư ng mưa 1,16 1,11 1,16 1,11 (150 mm) (1,11 1,20 ) (1,06 – 1,16) (1,11 1.20) (1,06 – 1,16) Đ m 0,82 1,12 0,83 1,14 (6 %) (0,77 – 0,87) (1,03 – 1,20) (0,78 – 0,89) (1,06 – 1,23) Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNCM và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSNCM v i RR = 1,04 (1,00 – 1,08). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, cĩ kh năng làm tăng CSNCM lên 4% ( p < 0,05). Lư ng mưa làm tăng CSNCM v i RR = 1,11 (1,06 – 1,16). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng CSNCM lên 11% ( p < 0,00005). Đ m làm tăng CSNCM v i RR = 1,14 (1,06 – 1,23). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng CSNCM lên 14% ( p < 0,001).
- 49 3.1.2.3. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i CSNBG B ng 3.11. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ b g y, phân tích đơn bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đơn bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,11 1,14 1,11 1,15 0 (1,5 C) (1,06 1,15) (1,09 1,19) (1,07 1,15) (1,10 1,19) Gi n ng 0,90 0,94 0,90 0,93 (50 gi ) (0,87 0,93) (0,90 0,98) (0,86 0,92) (0,89 0,97) Lư ng mưa 1,18 1,16 1,19 1,17 (150 mm) (1,14 1,22) (1,12 1,20) (1,15 1,23) (1,13 1,22) Đ m 1,14 1,18 1,15 1,19 (6 %) (1,10 1,19) (1,11 1,24) (1,11 1,20) (1,13 1,26) Nh n xét : Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNBG, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian, ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSNBG v i RR = 1,15 (1,10 – 1,19). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSNBG tăng 15% ( p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng CSNBG v i RR = 1,17 (1,13 – 1,22). Khi lư ng mưa trung bình tăng 150 mm, nguy cơ CSNBG tăng 17% ( p < 0,00001). Đ m làm tăng CSNBG v i RR = 1,19 (1,13 – 1,26). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ CSNBG tăng 19% (p < 0,00001). S gi n ng làm gi m CSNBG v i RR = 0,93 (0,89 – 0,97). Khi s gi n ng trung bình tăng 50 gi , nguy cơ CSNBG gi m 7% ( p < 0,00001).
- 50 B ng 3.12. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s nhà cĩ b g y, phân tích đa bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,09 1,09 1,10 1,09 0 (1,5 C) (1,04 – 1,14) (1,04 – 1,14) (1,05 – 1,15) (1,04 – 1,14) Gi n ng 0,93 1,05 0,93 1,05 (50 gi ) (0,87 – 0,99) (0,98 – 1,12) (0,87 – 0,99) (0,98 1.12) Lư ng mưa 1,11 1,10 1,12 1,11 (150 mm) (1,06 – 1.17) (1,05 – 1,16) (1,06 – 1,17) (1,05 – 1,17) Đ m 1,00 1,11 1,01 1,12 (6 %) (0,98 – 1,08) (1,01 – 1,22) (0,93 – 1,09) (1,02 – 1,23) Nh n xét : Phân tích đa bi n m i liên quan c a b n y u t khí h u nh hư ng đ n CSNBG, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSNBG v i RR = 1,09 (1,04 – 1,14). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C cĩ kh năng làm tăng CSNBG 9% ( p < 0,0005). Lư ng mưa làm tăng CSNBG v i RR = 1,11 (1,05 – 1,17). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng CSNBG 11% (p < 0,0005). Đ m làm tăng CSNBG v i RR = 1,12 (1,02 – 1,23). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng CSNBG 12% ( p < 0,05).
- 51 3.1.2.4. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i CSDCBG B ng 3.13. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s d ng c cĩ b g y, phân tích đơn bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đơn bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,10 1,13 1,10 1,14 0 (1,5 C) (1,05 – 1,15) (1,08 – 1,19) (1,06 – 1,15) (1,09 – 1,19) Gi n ng 0,88 0,90 0,87 0,90 (50 gi ) (0,84 – 0,91) (0,86 – 0,95) (0,84 – 0,91) (0,86 – 0,95) Lư ng mưa 1,19 1,18 1,19 1,18 (150 mm) (1,14 – 1,23) (1,13 – 1,22) (1,15 – 1,24) (1,14 – 1,23) Đ m 1,15 1,22 1,16 1,22 (6 %) (1,10 – 1,20) (1,14 – 1,29) (1,10 – 1,21) (1,15 – 1,30) Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSDCBG, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSDCBG v i RR = 1,14 (1,09 – 1,19). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSDCBG tăng 14% ( p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng CSDCBG v i RR = 1,18 (1,14 – 1,23). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ CSNBG tăng 18% ( p < 0,00001). Đ m làm tăng CSDCBG v i RR = 1,22 (1,15 – 1,30). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 22%, nguy cơ CSNBG tăng 12% ( p < 0,00001). S gi n ng làm gi m CSDCBG v i RR = 0,90 (0,86 – 0,95). Khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ CSNBG gi m 10% ( p < 0,00001).
- 52 B ng 3.14. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s d ng c cĩ b g y, phân tích đa bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,10 1,09 1,10 1,09 0 (1,5 C) (1,04 1,16) (1,03 – 1,15) (1,04 – 1,16) (1,03 – 1,15) Gi n ng 0,87 1,01 0,87 1,01 (50 gi ) (0,81 – 0,93) (0,94 – 1,09) (0,81 – 0,94) (0,93 – 1,09) Lư ng mưa 1,11 1,09 1,12 1,10 (150 mm) (1,05 – 1,18) (1,03 – 1,16) (1,05 – 1,18) (1,03 – 1,17 ) Đ m 0,94 1,12 0,94 1,12 (6 %) (0,86 – 1,02) (1,01 – 1,24) (0,87 – 1,03) (1,01 – 1,25) Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSDCBG, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng CSDCBG v i RR = 1,09 (1,03 – 1,15). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C cĩ kh năng làm CSDCBG tăng 9% ( p < 0,005). Lư ng mưa làm tăng CSDCBG v i RR = 1,10 (1,03 – 1,17). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm CSNBG tăng 10% (p < 0,005). Đ m làm tăng CSDCBG v i RR = 1,12 (1,01 – 1,25). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm CSDCBG tăng 12% ( p < 0,05).
- 53 3.1.2.5. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s Breteau B ng 3.15. T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s Breteau, phân tích đơn bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đơn bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,11 1,15 1,11 1,15 0 (1,5 C) (1,07 1,14) (1,11 1,19) (1,08 1,15) (1,11 1,20) Gi n ng 0,87 0,89 0,86 0,88 (50 gi ) (0,84 0,89) (0,86 0,92) (0,84 0,89) (0,85 0,92) Lư ng mưa 1,21 1,19 1,22 1,21 (150 mm) (1,18 1,25) (1,16 1,23) (1,19 1,26) (1,17 1,24) Đ m 1,19 1,25 1,20 1,27 (6 %) (1,15 1,23) (1,19 1,31) (1,16 1,24) (1,21 1,34) Nh n xét : Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i BI, sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Nhi t đ làm tăng BI v i RR = 1,15 (1,11 – 1,20). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ BI tăng 15% (p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng BI v i RR = 1,21 (1,17 – 1,24). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ BI tăng 21% (p < 0,00001). Đ m làm tăng BI v i RR = 1,27 (1,21 – 1,34). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ BI tăng 27%(p < 0,00001). S gi n ng làm gi m BI v i RR = 0,88 (0,85 – 0,92). Khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ BI gi m 12% (p < 0,00001).
- 54 B ng 3.16 . T s nguy cơ c a y u t khí h u v i ch s Breteau, phân tích đa bi n T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Nhi t đ 1,10 1,10 1,11 1,10 0 (1,5 C) (1,06 – 1,15) (1,05 – 1,14) (1,07 – 1,15 (1,06 – 1,15) Gi n ng 0,90 1,01 0,90 1,01 (50 gi ) (0,86 – 0,95) (0,96 – 1,07) (0,86 – 0,96) (0,95 – 1,07) Lư ng mưa 1,12 1,10 1,12 1,10 (150 mm) (1,07 – 1,17) (1,05 – 1,15) (1,07 – 1,17) (1,06 – 1,16) Đ m 1,01 1,15 1,02 1,16 (6 %) (0,94 – 1,08) (1,06 – 1,25) (0,95 – 1,09) (1,07 – 1,26) Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i ch s Breteau và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian, ghi nh n: Nhi t đ làm tăng BI v i RR = 1,10 (1,06 – 1,15). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C cĩ kh năng làm tăng BI lên 10% (p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng BI v i RR = 1,10 (1,06 – 1,16). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng BI lên 10% (p < 0,00005). Đ m làm tăng BI v i RR = 1,16 (1,07 – 1,26). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng BI lên 16% (p < 0,0005).
- 55 3.2. M i liên quan c a SD/SXHD v i các ch s mu i, b g y Ae. aegypti 3.2.1. Tình hình SD/SXHD t i t nh Đ c L c, 2004 2008 3.2.1.1. Phân b b nh nhân SD/SXHD theo năm t i Đ c L c B ng 3.17. Phân b s m c SD/SXHD theo năm, (2004 2008) Năm Ch s 2004 2005 2006 2007 2008 S m c 2501 297 128 157 419 T l m c 148,0 17,3 7,4 8,9 23,6 /100.000 dân T l m c/10 0.000 dân 160 120 80 40 Năm 0 2004 2005 2006 2007 2008 Bi u đ 3.6 . Di n bi n t l m c SD/SXHD trên 100.000 dân t nh Đ c L c theo năm, (2004 2008) Nh n xét : T l m c trên 100.000 dân/ năm t nh Đ c L c, t năm 2005 2008, là 14,3. Năm 2004, s m c cao hơn kho ng 10 l n so v i nh ng năm ti p theo.
- 56 B ng 3.18. K t qu phân l p vi rút Dengue theo năm t i t nh Đ c L c, (2004 2008) Năm S b nh ph m S dương tính T l % dương tính 2004 128 45 35,2 2005 213 4 1,9 2006 9 1 11,11 2007 41 7 17,07 2008 23 12 52,17 Nh n xét: K t qu b ng 3.19 cho th y vi rút Dengue lưu hành hàng năm t i t nh Đ c L c v i t l dương tính cao nh t vào năm 2005 và th p nh t vào năm 2008. 3.2.1.2. Phân b b nh nhân SD/SXHD t i Đ c L c theo tháng 1200 900 600 300 0 Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9101112 Bi u đ 3.7 . Di n bi n t ng s m c SD/SXHD theo tháng t nh Đ c L c, ( 2004 – 2008)
- 57 Nh n xét : S m c SD/SXHD t i t nh Đ c L c ghi nh n quanh năm. S m c vào nh ng tháng mùa mưa (tháng 6 – 11) là 103 ± 53,36 cao hơn s m c trong mùa khơ (tháng 12 đ n tháng 5 năm sau) 13,73 ± 13,37. S khác bi t v s m c theo mùa cĩ ý nghĩa th ng kê v i p < 0,00001 3.2.2. M i liên quan c a ch s mu i, b g y Ae. aegypti v i s m c SD/SXHD 3.2.2.1. M i liên quan c a s m c v i ch s mu i B ng 3.19 . Di n bi n s m c SD/SXHD, ch s mu i Ae. aegypti theo tháng t nh Đ c L c, (2004 2008) Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 T ng s M c 27 20 22 43 183 302 448 593 1007 459 281 117 S M c 5,4 4,0 4,4 8,6 36,6 60,4 89,6 118,6 201,4 91,8 56,2 23,4 trung bình CSMĐM 0,19 0,19 0,22 0,23 0,25 0,24 0,25 0,26 0,26 0,24 0,25 0,17 trung bình (con/nhà) CSNCM 11,4 10,9 12,5 11,9 14,4 16,0 15,3 15,5 17,2 13,8 12,2 12,2 Trung bình (%) B ng 3.20. T s nguy cơ c a ch s mu i v i s m c SD/SXHD T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n M t đ mu i 1,51 1,31 1,27 0,92 0,15 (con/nhà) (1,31 – 1,74) (1,15 – 1,50) (1,12 – 1,45) (0,79 – 1,07) Ch s nhà 1,62 1,34 1,64 0,92 cĩ mu i (%) (1,34 – 1,96) (1,14 – 1,57) (1,29 – 2,07) (0,75 – 1,13)
- 58 Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 2 ch s mu i v i s m c SD/SXHD ghi nh n CSMĐM và CSNCM liên quan và làm tăng s m c SD/SXHD. Tuy nhiên sau đi u ch nh cho s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n m i liên quan này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. 3.2.2.2. M i liên quan c a s m c v i ch s b g y B ng 3.21. Di n bi n s m c, các ch b g y theo tháng t i t nh Đ c L c, (2004 2008) Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 T ng s M c 27 20 22 43 183 302 448 593 1007 459 281 117 S M c 5,4 4,0 4,4 8,6 36,6 60,4 89,6 118,6 201,4 91,8 56,2 23,4 trung bình CSNBG 6,1 8,0 10,4 9,0 10,2 11,2 10,8 10,4 10,6 11,4 10,0 7,7 trung bình (%) CSDCBG (%) 5,0 5,8 6,8 6,2 6,3 7,5 8,0 7,5 7,9 8,3 5,9 5,5 Trung bình BI 8,4 10,0 12,6 11,6 12,6 14,5 15,5 15,3 13,9 15,3 11,9 9,6 Trung bình B ng 3.22. T s nguy cơ c a ch s b g y v i s m c SD/SXHD T s nguy cơ (kho ng tin c y 95%) Đi u ch nh Đi u ch nh Đi u ch nh Bi n s Phân tích theo theo theo th i gian đa bi n th i gian huy n và huy n Breteau (8) 0,73 1,42 0,99 1,23 (0,38 – 1,40) (1,29 – 1,56) (0,49 – 1,99) (1,08 – 1,40) Nhà cĩ b 1,93 1,39 1,05 1,01 g y (6%) (1,12 – 3,35) (1,28 – 1,50) (0,61 – 1,80) (0,91 – 1,11) Ch s v t 1,48 1,01 1,80 1,02 ch a (5%) (1,10 – 1,98) (0,96 – 1,06) (1,37 – 2,36) (0,97 – 1,08)
- 59 Nh n xét : Phân tích đa bi n s liên quan c a 3 ch s b g y v i s m c SD/SXHD và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n: Ch cĩ ch s Breteau cĩ liên quan và làm tăng s m c SD/SXHD v i RR = 1,23 (1,08 – 1,40). Khi ch s Breteau tăng 8 cĩ nguy cơ làm tăng s m c Dengue lên 23% ( p < 0,005).
- 60 Chương 4 BÀN LU N 4.1. Đ c đi m sinh thái c a mu i và b g y Aedes aegypti t i t nh Đ c L c 4.1.1. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti , theo khơng gian và th i gian 4.1.1.1 Phân b mu i và b g y Ae. aegypti, theo khơng gian (huy n) và th i gian (năm) S li u b ng 3.1 cho th y CSMĐM trung bình t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 0,35 ± 0,21 (con/nhà) so v i s trung bình c a các đi m đi u tra huy n là 0,11 ± 0,15 (con/nhà). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S thay đ i c a CSMĐM t i các đi m TP. Buơn Ma Thu t và các huy n theo năm cĩ chi u hư ng gi m 27%. Tuy nhiên m c đ gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. CSNCM trung bình t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 20,2 ± 8,9% so v i s trung bình c a các đi m tra huy n là 6,9 ± 9,5% . S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001) (s li u b ng 3.2). S thay đ i c a CSNCM t i các đi m theo năm cĩ chi u hư ng gi m, t i TP. Buơn Ma thu t gi m 18% và trung bình t i các huy n là 30%. Tuy nhiên xu hư ng gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u c a TP. BMT là 14,8 ± 7,1 % so v i trung bình các đi m c a huy n là 4,4 ± 4,5 %. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S li u b ng 3.3 cũng cho th y CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u TP. Buơn Ma Thu t thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 10% và các huy n cũng thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 14%. Tuy nhiên xu hư ng gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê.
- 61 CSDCBG trung bình năm t i 2 đi m c a TP. BMT là 9,8 ± 4,9% so v i s trung bình các đi m c a huy n là 3,6 ± 4,3%. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). S li u b ng 3.4 cũng cho th y CSNBG trung bình t i 2 đi m nghiên c u TP. Buơn Ma Thu t thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 21% và các huy n cũng thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm 17%. Tuy nhiên xu hư ng gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. BI trung bình năm t i 2 đi m đi u tra c a TP. BMT là 19,3 ± 8,1 so v i s trung bình c a các đi m tra huy n là 5,9 ± 6,6. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001) (b ng 3.5). S thay đ i c a BI t i các đi m theo năm cĩ chi u hư ng gi m, t i TP. Buơn Ma Thu t xu hư ng gi m 11,3% và trung bình các huy n là 12,4%. Tuy nhiên m c đ gi m này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. Như v y mu i và b g y Ae. aegypti cĩ m t t t c các đi m đi u tra, tương t các nghiên c u c a Đ ng Tu n Đ t, Phan Duy Thanh [4], Đ ng Tu n Đ t, Lý Th Vi Hương [14], Đào Kim Nghi p [20] , song k t qu nghiên c u trên cho th y TP. BMT các ch s mu i b g y cao hơn các huy n. Di n bi n c a 2 ch s mu i và 3 b g y Ae. aegypti theo năm tương t nhau. Xu hư ng gi m theo th i gian là năm nhưng m c đ gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. Đi u này cĩ th gi i thích b i chu kỳ c a SD/SXHD như nhi u nghiên c u nĩi đ n là b nh lưu hành liên t c và chu kỳ khơng rõ r t. Sau 3, 5 năm ho c lâu hơn thì bùng phát thành d ch l n hơn như Tây Nguyên nh ng năm cĩ d ch l n là 1983, 1987, 1995, 1998 và 2004. Nhìn chung tồn qu c cũng như các nghiên c u v s m c SD/SXHD cũng cĩ nh ng năm bùng phát l n xen k th i kỳ b nh cĩ s m c và t vong khơng cao [7], [28], [29], [30].
- 62 4.1.1.2. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti, theo tháng CSMĐM trung bình tháng t i các đi m nghiên c u t nh Đ c L c trong th i gian nghiên c u là 0,23 (con/nhà). Ch s trung bình t tháng 5 – 10 (0,25) cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau (0,20). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). CSNCM trung bình tháng là 13,6%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 (13,5%) cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau (11,8%). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê ( p < 0,00001). CSNBG trung bình tháng t i các đi m nghiên c u t nh Đ c L c là 9,6%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 là 10,8% cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau là 8,5%. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). CSNBG trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng ph c t p hơn so v i các đi m huy n. CSDCBG trung bình tháng t i các đi m nghiên c u t nh Đ c L c là 6,7%. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 là 7,5%, cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau là 5,8%. S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). Di n bi n CSDCBG trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng nhi u hơn so v i các đi m huy n. BI trung bình tháng t i các đi m nghiên c u c a t nh Đ c L c là 12,6. Ch s trung bình t tháng 5 – 10 (14,5) cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau (10,7). S khác bi t cĩ ý nghĩa th ng kê (p < 0,00001). Di n bi n BI trung bình t i các đi m nghiên c u TP. BMT dao đ ng theo tháng khĩ d báo hơn so v i các đi m huy n. Như v y, nghiên c u cho th y phân b rõ r t theo mùa c a các ch s mu i và b g y Ae. aegypti Đ c L c như nhi u nghiên c u khác trong và ngồi nư c đã đ c p đ n và cĩ th nĩi đây là m t trong nh ng đ c đi m
- 63 d ch t h c c a b nh truy n nhi m nĩi chung và SD/SXHD nĩi riêng là b nh phân b cĩ tính th i gian. Đ Quang Hà, Tr n Văn Ti n nghiên c u D ch s t xu t huy t t i Vi t Nam 1975 1983 cho th y mi n B c b nh mang tính ch t mùa rõ r t, thư ng xu t hi n t tháng 4 11, cao đi m tháng 8,9,10 [8]. Trương Uyên Ninh và CS giám sát b nh SD/SXHD t i m t s t nh thành mi n b c Vi t Nam 1990 1996 cho k t qu : B nh SD/SXHD cĩ t tháng 2 đ n tháng 11 hàng năm. Cao nh t là vào tháng 6,7,8, lúc này đ m cao, nhi t đ cao t o đi u ki n thu n l i cho mu i Ae. aegypti phát tri n [21]. T i Nam Hà, nghiên c u c a Tr n Đ c Phu và cs v m t s đ c đi m d ch t b nh SD/SXHD t năm 1991 đ n 2000 cho th y d ch mang tính ch t mùa rõ r t b t đ u t tháng 4 đ n tháng 11, t p trung ch y u vào các tháng nĩng và mưa nhi u (7,8, 9, 10) [23]. Tr n Vũ Phong và Vũ Sinh Nam kh o sát 6357 v t ch a nư c t i m t s đi m mi n B c ghi nh n v s phân b , m t đ c a Ae. aegypti theo khơng gian và th i gian rõ r t. Nghiên c u cho th y b g y sinh s n gia tăng cĩ ý nghĩa vào mùa mưa [41]. Nghiên c u bi n đ ng s lư ng c a mu i Ae. aegypti t i th xã Kon Tum, TP. Pleiku và TP. Buơn Ma Thu t trong th i gian 1994 1998 c a Đ ng Tu n Đ t, Phan Duy Thanh và cs cho th y ch s mu i Ae. aegypti t i TP. PleiKu, cao trong t t c các tháng, cao nh t là các tháng 8 10. T i thành ph Buơn Ma Thu t, các ch s mu i Ae. aegypti th p, cao nh t vào tháng 5,6 [3]. T i TP. Buơn Ma Thu t, nghiên c u c a Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng và cs v d ch t SD/SXHD t i Buơn Ma Thu t năm 1998 cho th y mu i Aedes aegypti phát tri n quanh năm, nhưng s lư ng tăng vào nh ng tháng đ u mùa mưa tháng 5 6, đ c bi t tháng 6 [31].
- 64 4.1.2. M i liên quan c a ch s mu i và b g y Ae. aegypti v i y u t khí h u S li u v các ch s mu i, b g y Ae. aegypti và các y u t t nhiên như nhi t đ trung bình hàng tháng, s gi n ng trung bình trong tháng, lư ng mưa trung bình trong tháng và đ m tương đ i trong tháng đã đư c mơ t trong b ng 3.6. Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSMĐM (b ng 3.7), sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ , lư ng mưa và đ m làm tăng CSMĐM và ngư c l i y u t s gi n ng trong tháng làm gi m CSMĐM. Tuy nhiên, nh ng tác đ ng này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. Hơn n a, sau khi phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSMĐM (b ng 3.8) sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n c 4 y u t khí h u là nhi t đ , s gi n ng, lư ng mưa và đ m liên quan v i CSMĐM khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. M i liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNCM (b ng 3.9) qua phân tích đơn bi n và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ làm tăng CSNCM v i RR = 1,09 (1,02 – 1,16), khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSNCM tăng 9% ( p < 0,01). Lư ng mưa làm tăng CSNCM v i RR = 1,18 (1,12 – 1,25), khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ CSNCM tăng 18% ( p < 0,001). Đ m làm tăng CSNCM v i RR = 1,24 (1,14 – 1,35), khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ CSNCM tăng 24% ( p < 0,00001). Cịn s gi n ng làm gi m CSNCM v i RR = 0,88 (0,83 – 0,95), khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ CSNCM gi m 12% (p < 0,00001). Trong phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNCM (b ng 3.10) sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ làm tăng CSNCM v i RR = 1,04 (1,00 – 1,08), Khi nhi t đ tăng 1,5 0C cĩ
- 65 kh năng làm tăng CSNCM lên 4% ( p < 0,05). Lư ng mưa làm tăng CSNCM v i RR = 1,11 (1,06 – 1,16), Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng CSNCM lên 11% ( p < 0,00005) và đ m làm tăng CSNCM v i RR = 1,14 (1,06 – 1,23), khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng CSNCM lên 14 % ( p < 0,001). Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSNBG (b ng 3.11), sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n cĩ 3 y u t th i ti t cĩ liên quan và làm tăng ch s mu i và b g y là nhi t đ làm tăng CSNBG v i RR = 1,15 (1,10 – 1,19). Khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSNBG tăng 15% (p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng CSNBG v i RR = 1,17 (1,13 – 1,22). Khi lư ng mưa trung bình tăng 150 mm, nguy cơ CSNBG tăng 17% (p < 0,00001). Đ m làm tăng CSNBG v i RR = 1,19 (1,13 – 1,26). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ CSNBG tăng 19% (p < 0,00001). Ngư c l i s gi n ng làm gi m CSNBG v i RR = 0,93 (0,89 – 0,97). Khi s gi n ng trung bình tăng 50 gi , nguy cơ CSNBG gi m 10% ( p < 0,00001). Tuy nhiên khi phân tích đa bi n m i liên quan c a c b n y u t khí h u nh hư ng đ n CSNBG (b ng 3.12), sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n ch cịn 3 y u t liên quan là nhi t đ làm tăng CSNBG v i RR = 1,09 (1,04 – 1,14). Khi nhi t đ tăng 1,50C cĩ kh năng làm tăng CSNBG tăng 9% ( p < 0,0005). Lư ng mưa làm tăng CSNBG v i RR = 1,11 (1,05 – 1,17). Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng CSNBG tăng 11% ( p < 0,0005) và đ m làm tăng CSNBG v i RR = 1,12 (1,02 – 1,23). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng CSNBG tăng 12% (p < 0,05). Y u t gi n ng liên quan cĩ ý
- 66 nghĩa th ng kê khi phân tích đơn bi n nhưng khơng cĩ ý nghĩa trong phân tích đa bi n. M i liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSDCBG (b ng 3.13) trong phân tích đơn bi n cĩ đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ làm tăng CSDCBG v i RR = 1,14 (1,09 – 1,19), khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ CSDCBG tăng 14% ( p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng CSDCBG v i RR = 1,18 (1,14 – 1,23), khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ CSNBG tăng 18% ( p < 0,00001). Đ m làm tăng CSDCBG v i RR = 1,22 (1,15 – 1,30), khi đ m trung bình hàng tháng tăng 22%, nguy cơ CSNBG tăng 12% ( p < 0,00001) và s gi n ng làm gi m CSDCBG v i RR = 0,90 (0,86 – 0,95), khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ CSNBG gi m 10% ( p < 0,00001). Tuy nhiên, phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i CSDCBG (b ng 3.14), sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n ch cĩ 3 y u t là nhi t đ làm tăng CSDCBG v i RR = 1,09 (1,03 – 1,15), khi nhi t đ tăng 1,5% cĩ kh năng làm CSDCBG tăng 9% ( p < 0,005). Lư ng mưa làm tăng CSDCBG v i RR = 1,10 (1,03 – 1,17), khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm CSNBG tăng 10% ( p < 0,005) cịn đ m làm tăng CSDCBG v i RR = 1,12 (1,01 – 1,25), khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm CSDCBG tăng 12% ( p < 0,05). Phân tích đơn bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i BI (b ng 3.15) sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ làm tăng BI v i RR = 1,15 (1,11 – 1,20), khi nhi t đ tăng 1,5 0C, nguy cơ BI tăng 15 % (p< 0,00001). Lư ng mưa làm tăng BI v i RR = 1,21 (1,17 – 1,24), khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, nguy cơ BI tăng 21% (p < 0,00001). Đ m làm tăng BI v i RR = 1,27 (1,21 –
- 67 1,34), khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, nguy cơ BI tăng 27% (p < 0,00001) cịn s gi n ng làm gi m BI v i RR = 0,88 (0,85 – 0,92), khi s gi n ng trung bình hàng tháng tăng 50 gi , nguy cơ BI gi m 12 % (p < 0,00001). Tuy nhiên, phân tích đa bi n s liên quan c a 4 y u t khí h u v i ch s Breteau (b ng 3.16) sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n nhi t đ làm tăng BI v i RR = 1,10 (1,06 – 1,15), khi nhi t đ tăng 1,5 0C cĩ kh năng làm tăng BI lên 10% (p < 0,00001). Lư ng mưa làm tăng BI v i RR = 1,10 (1,06 – 1,16), khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150 mm, cĩ kh năng làm tăng BI lên 10% (p < 0,00005) cịn đ m làm tăng BI v i RR = 1,16 (1,07 – 1,26). Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ kh năng làm tăng BI lên 16 % (p < 0,0005). Mu i Ae. aegypti ch u nh hư ng nhi u c a khí h u, khí h u và th i ti t thu n l i cho s sinh s n và phát c a véc tơ truy n b nh và d ch phát tri n là: Lư ng mưa trung bình t 200 300mm, nhi t đ khơng khí trung bình 20 30 0C và đ m 80 90% [12]. Nhìn chung trên th gi i, trong nư c chưa cĩ nhi u nghiên c u tương tương t đ c p đ n các m i liên quan này, nghiên c u ch y u trong phịng thí nghi m, Đào Kim Nghi p cho th y trong đi u ki n phịng thí nghi m nhi t đ 25,2 25,5 oC và đ m 88% th i gian trư c trư ng thành c a mu i Ae. aegypti là 17,1 ± 0,56 ngày [20], Vũ Sinh Nam th i gian phát tri n này là 13,3 ngày, trong đi u ki n nhi t đ 28 0C và đ m 85% [18]. V i ch s quan tâm là s m c SD/SXHD thì t p trung phân tích m i liên quan tr c ti p ho c gián ti p c a SD/SXHD đ n lư ng mưa cũng như tăng nhi t đ và đ m (Gubler et al., 2001), nh hư ng lên sinh h c c a trung gian truy n b nh và tác nhân gây b nh. Hales và cs (1999) g i ý m i liên quan dương tính c a t su t m c m i SD/SXHD hàng tháng v i nhi t đ và lư ng mưa trung bình hàng
- 68 tháng Nam Thái Bình Dương. Nghiên c u c a Hay và cs năm 2000 phân tích theo th i gian s m c SXHD hàng tháng Băng Kok v i nhi t đ và lư ng mưa hàng tháng ghi nh n tính chu kỳ theo năm c a SD/SXHD khơng gi ng như chu kỳ c a nhi t đ và lư ng mưa [45]. 4.2. M i liên quan c a SD/SXHD v i các ch s mu i, b g y Ae. aegypti 4.2.1. Tình hình SD/SXHD t i t nh Đ c L c, 2004 2008 Qua K t qu phân l p vi rút Dengue t i t nh Đ c L c (b ng 3.18) ch ng minh s hi n di n c a vi rút này liên t c hàng năm và là cơ s cho vi c ch n đốn s t dengue/ s t xu t dengue Đ c L c. T l m c trên 100.000 dân/ năm t nh Đ c L c, t năm 2005 – 2008, là 14,3. Năm 2004, s m c tăng v t lên kho ng 10 l n so v i nh ng năm ti p theo (bi u đ 3.6). M c dù xét v khía c nh th ng kê thì mơ hình h i quy Poissson c a s m c theo năm thì s m c gi m m i năm 53%. Tuy nhiên, th i quan là ng n so v i chu kỳ d ch SD/SXHD bùng phát l n thì vi c gi m này ch cĩ giá tr v m t tốn h c, khơng cĩ ý nghĩa v khía c nh d ch t h c. S m c SD/SXHD t i t nh Đ c L c ghi nh n quanh năm. S m c vào nh ng tháng mùa mưa (tháng 6 – 11) cao hơn s m c trong mùa khơ (tháng 12 đ n tháng 5 năm sau. S khác bi t v s m c theo mùa cĩ ý nghĩa th ng kê v i p < 0,00001. So sánh th i gian s m c SD/SXHDS tăng v i các ch s mu i và b g y cho th y s m c tăng mu n hơn m t tháng. H Bá Khiêm, Tr n Khánh Tiên và Đ Quang Hà nghiên c u tình hình s t xu t huy t Dengue và bi n pháp phịng ch ng cho th y SXH phát tri n theo mùa rõ r t, tính t n s m c trung bình hàng tháng trong 5 năm (1991 1995) cho th y b nh x y ra quanh năm, nhưng d ch thư ng bùng phát m nh vào mùa mưa t tháng 6 10, đ nh cao c a d ch thư ng tháng 7,8,9, Giám sát bi n đ ng m t đ mu i Aedes aegypti cho th y s tăng các
- 69 ca b nh trong mùa mưa phù h p v i s gia tăng m t đ mu i Aedes aegypti [16]. M t s nghiên c u khác t i các t nh thành mi n B c, Vi t Nam v d ch s t xu t huy t t i Vi t Nam 1975 1983 cho th y mi n B c b nh mang tính ch t mùa rõ r t, thư ng xu t hi n t tháng 4 11, cao đi m tháng 8,9,10 [8]. Trương Uyên Ninh và CS giám sát b nh SD/SXHD t i m t s t nh thành mi n b c Vi t Nam 1990 1996 cho k t qu : B nh SD/SXHD cĩ t tháng 2 đ n tháng 11 hàng năm. Cao nh t là vào tháng 6,7,8, lúc này đ m cao, nhi t đ cao t o đi u ki n thu n l i cho mu i Aedes aegypti phát tri n [18]. T i Nam Hà, nghiên c u c a Tr n Đ c Phu và cs v m t s đ c đi m d ch t b nh SD/SXHD t năm 1991 đ n 2000 cho th y d ch mang tính ch t mùa rõ r t b t đ u t tháng 4 đ n tháng 11, t p trung ch y u vào các tháng nĩng và mưa nhi u ( 7,8, 9, 10) [23]. T i các đi m nghiên c u Tây Nguyên, nhi u tác gi đã nghiên c u v d ch t h c SD/SXHD như Đ ng Tu n Đ t, Nguy n Ái Phương, Phan Duy Thanh, Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng cho th y tình hình b nh SD/SXHD phát tri n t p trung các tháng 7 10 [4], [5], [32], [33]. 4.2.2. M i tương quan c a ch s mu i, b g y Ae. aegypti v i s m c SD/SXHD Di n bi n theo năm c a các ch s mu i và b g y tương t nh n xét v các ch s b g y ta th y các ch s này liên quan v i h s tương quan khá ch t ch v i nhau. M i tương quan c a BI và CSNBG v i h s tương quan r = 0,96, p < 0,00001, M i tương quan c a BI và CSDCBG v i h s tương quan r = 0,83, p < 0,00001. M i tương quan c a CSMĐM và CSNCM v i h s tương quan r = 0,83, p < 0,00001. M c dù thư ng qui giám sát SD/SXHD quy đ nh s d ng 5 ch s nhưng chúng ta th y đĩ là t s c a s nhà ho c s d ng c cĩ mu i hay b g y Aedes v i t ng s nhà
- 70 ho c s d ng c đi u tra mà theo các tài li u c a WHO ch t p trung ch y u vào vi c giám sát các ch s b g y [46]. Theo WHO khi ch s nhà cĩ b g y l n hơn 5% và ch s Breteau l n hơn 20 là d u hi u cho bi t vùng cĩ nguy cơ gây d ch [26]. Tr n Vũ Phong và Vũ Sinh Nam kh o sát 6357 v t ch a nư c 4 qu n t i Hà N i t 1994 đ n 1997 cho th y m i liên quan c a BN SD/SXHD và ch s Breteau, ghi nh n h s tương quan r =0,288/ 0,140 [41]. James S. Koopman, D. Rebecca Prevots và cs ti n hành kh o sát 3408 nhà thu c 70 đi m khác nhau t i Mexico vào năm 1986 cho th y ch s nhà cĩ b g y liên quan cĩ ý nghĩa v i t l b nh trong c ng đ ng [36]. K t qu c a nghiên c u c a Bang MJ, Larasati RP, Corwin AL và cs nghiên c u Palembang, Indonesia cũng cho k t qu tương t là khơng ghi nh n v nguy cơ tăng s BN SD/SXHD v i vi c gia tăng CSNBG [34]. Phân tích đa bi n s liên quan c a c 3 ch s b g y v i s m c SD/SXHD và sau đi u ch nh s khác nhau theo th i gian và khơng gian (b ng 3.17) ghi nh n ch cĩ ch s Breteau cĩ liên quan và làm tăng s m c SD/SXHD v i RR = 1,23 (1,08 – 1,40), khi ch s Breteau tăng 8% cĩ nguy cơ làm tăng s m c Dengue lên 23% (p < 0,005). Cịn trong phân tích đa bi n s liên quan c a 2 ch s mu i v i s m c SD/SXHD (b ng 3.18) ghi nh n CSMĐM và CSNCM liên quan và làm tăng s m c SD/SXHD. Tuy nhiên sau đi u ch nh cho s khác nhau theo th i gian và khơng gian ghi nh n m i liên quan này khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. K t qu này tuy khơng m i nhưng m t l n n a s li u c ng c ki n th c v vai trị c a ch s Breteau trong vi c giám sát và phịng ch ng SD/SXHD đ d đốn s m c SD/SXHD. Đi u này cĩ th gi i thích qua cơ ch lan truy n b nh SD/SXHD là s m c là h u qu c a tăng s lư ng trung gian truy n b nh. Trong phân tích m i liên quan c a s m c v i các ch s mu i và b g y Ae. aegypti thì mơ hình h i quy Poisson ch gi i thích đư c m t ph n
- 71 nh t đ nh vì chúng ta bi t r ng cịn cĩ r t nhi u y u t khác nh hư ng tr c ti p hay gián ti p đ n s m c SD/SXHD như tính mi n d ch c a c ng đ ng v i SD/SXHD, thĩi quen s ng hay s sinh s n c a mu i và b g y, y u t khí h u, m t đ dân s , xã h i h c như k t qu nghiên c u c a Gubler và CS đã nêu lên [45].
- 72 K T LU N 1. Đ c đi m sinh thái c a mu i và b g y Aedes aegypti t i t nh Đ c L c 1.1. Phân b mu i và b g y Ae. aegypti , theo khơng gian và th i gian Ch s m t đ mu i trung bình t i Đ c L c là 0,23 (con/nhà). T i Buơn Ma Thu t là 0,35 (con/ nhà) ± 0,21 cao hơn huy n là 0,11 (con/ nhà) ± 0,15, cĩ ý nghĩa th ng kê. Ch s nhà cĩ mu i trung bình t i Đ c L c 13,6%. T i Buơn Ma Thu t là 20,2% ± 8,9 cao hơn huy n là 6,9 % ± 9,5, cĩ ý nghĩa th ng kê. Ch s nhà cĩ b g y trung bình t i Đ c L c là 9,6%. T i Buơn Ma Thu t 14,8% ± 7,1 cao hơn huy n là 4,4% ± 4,5, cĩ ý nghĩa th ng kê. Ch s d ng c cĩ b g y trung bình t i Đ c L c là 6,7%. T i Buơn Ma Thu t là 9,8% ± 4,9 cao hơn huy n là 3,6% ± 4,3, cĩ ý nghĩa th ng kê. Ch s Breteau trung bình t i Đ c L c là 12,6. T i Buơn Ma Thu t là 19,3 ± 8,1 cao hơn huy n là 5,9 ± 6,6, cĩ ý nghĩa th ng kê. T i Đ c L c mu i Ae. aegypti lưu hành hàng năm và cĩ m t t t c các đi m đi u tra. Các ch s mu i và b g y thay đ i theo xu hư ng gi m m i năm. Tuy nhiên xu hư ng gi m khơng cĩ ý nghĩa th ng kê. Các ch s mu i và b g y t tháng 5 đ n tháng 10 cao hơn t tháng 11 đ n tháng 4 năm sau, cĩ ý nghĩa th ng kê. 1.2. M i liên quan c a ch s mu i và b g y Ae. aegypti v i y u t khí h u Khi nhi t đ trung bình tháng tăng 1,5 0C cĩ nguy cơ làm tăng các ch s : Ch s nhà cĩ mu i lên 4%; ch s nhà cĩ b g y 9%; ch s d ng c cĩ b g y 9%; và ch s Breteau 10%.
- 73 Khi lư ng mưa trung bình hàng tháng tăng 150mm cĩ nguy cơ làm tăng các ch s : Ch s nhà cĩ mu i 11%; ch s nhà cĩ b g y 11%; ch s d ng c cĩ b g y 10% và ch s Breteau 10%. Khi đ m trung bình hàng tháng tăng 6%, cĩ nguy cơ làm tăng các ch s : Ch s nhà cĩ mu i 14%; ch s nhà cĩ b g y lên 12%; ch s d ng c cĩ b g y 12% và ch s Breteau 16%. 2. M i liên quan c a các ch s mu i Aedes aegypti v i s t Dengue/s t xu t huy t Dengue . 2.1. Đ c đi m s t Dengue/s t xu t huy t Dengue t i t nh Đ c L c T 2004 – 2008, s m c trung bình m i năm Đ c L c là 700 trư ng h p, t l m c trung bình trên 100.000 dân là 41%. B nh nhân ghi nh n quanh năm. S m c t tháng 6 đ n tháng 11 cao hơn s m c t tháng 12 đ n tháng 5 năm sau. 2.2. M i liên quan c a các ch s mu i Aedes aegypti v i s t Dengue/s t xu t huy t Dengue Ch s Breteau cĩ liên quan và làm tăng s m c SD/SXHD v i RR = 1,23 (1,08 – 1,40). Khi ch s Breteau tăng 8 cĩ nguy cơ làm tăng s m c Dengue lên 23% ( p < 0,005).
- 74 KI N NGH C n ch đ ng giám sát tr ng đi m t i các khu đơng dân cư đ c bi t là Thành ph Buơn Ma Thu t. Tăng cư ng cơng tác truy n thơng giáo d c s c kh e, huy đ ng s h tr c a c ng đ ng trong vi c phịng ch ng véc tơ truy n b nh nh t là vào mùa d ch b nh (t tháng 4 đ n tháng 11). Áp d ng các y u t nhi t đ , lư ng mưa và đ m trung bình hàng tháng đ d đốn các ch s mu i và b g y cĩ liên quan là ch s nhà b g y, ch s d ng c b g y, ch s Breteau và ch s nhà cĩ mu i. Áp d ng ch s Breteau trong giám sát SD/SXHD đ d đốn s b nh nhân m c.
- 75 TÀI LI U THAM KH O Ti ng Vi t Nam 1. B Y t (2006), Giám sát, ch n đốn và đi u tr b nh s t dengue/ s t xu t huy t dengue , Nhà xu t b n Y h c, Hà N i. 2. B Y t (2004), K ho ch kh n c p ch ng d ch S t xu t huy t , Hà N i, ngày 28 tháng 6. 3. Đ ng Tu n Đ t, Phan Duy Thanh và Cs (1997), “Bi n đ ng s lư ng c a mu i Aedes aegypti véc tơ truy n b nh SD/SXHD t i th xã Kon Tum, Pleiku và Buơn Ma Thu t 1994 1996”, t p san VSDP Tây Nguyên , (6) , tr.46 50. 4. Đ ng Tu n Đ t, Phan Duy Thanh và CS (1997), “M t vài đ c đi m sinh h c, sinh thái c a mu i Aedes aegypti và vai trị truy n b nh SD/SXHD t i Đ c L c”, T p chí Y h c th c hành , (386), tr. 293 297. 5. Đ ng Tu n Đ t, Ph m Cơng Ti n và CS (1996), “mu i truy n b nh SD/SXHD và hi u qu c a bi n pháp phịng ch ng Tây Nguyên”, t p chí Y h c th c hành, (12), tr.216 221. 6. Trương Đình Đ nh (2005), Nghiên c u k t qu phịng ch ng s t xu t huy t d a vào c ng đ ng t i xã Xuân Ninh, huy n Qu ng Ninh, t nh Qu ng Bình, lu n án chuyên khoa c p II, chuyên ngành qu n lý Y t trư ng Đ i h c Y khoa Hu . 7. Huỳnh Th Đoan Dung (1999), D ch t h c v d ch s t xu t huy t TP Buơn Ma Thu t năm 1998” , lu n văn t t nghi p bác sĩ Y khoa Tây Nguyên, khĩa 1993 1999. 8. Đ Quang Hà, Tr n Văn Ti n (1984) “D ch s t xu t huy t t i Vi t Nam 1975 1983. T p chí y h c Vi t Nam , (3), tr.28 40.
- 76 9. Đ Quang Hà và CS (1991), “Tình hình Dengue xu t huy t t i mi n Nam t 1975 1990 và sách lư c phịng ch ng”, thơng tin b nh nhi t đ i, 1993, (12), tr.42 49. 10. Đ Quang Hà (1993), “Nh ng hi u bi t hi n nay v virus Dengue và d ch Dengue xu t huy t”, Vi n Pasteur Thành Ph H Chí minh 1993, tr. 1 41. 11. Đ Quang Hà, Vũ Th Qu Hương và CS (1997) ‘D ch s t xu t Dengue t i Mi n Nam Vi t Nam t 1985 1996”, Th i s y dư c h c 2/1998, (1 ), tr. 30 35 12. Đ Quang Hà (2003), Virut Dengue và d ch S t xu t huy t , Nhà xu t b n khoa h c và k thu t, 2003, tr.25. 13. Lê Th Thu Hà, Thái Anh Tú (1996), M t s nh n xét d ch t và lâm sàng s t xu t huy t dengue đi u tr t i khoa nhi b nh viên t nh Đ c L c 1993 1995 , lu n văn t t nghi p bác sĩ y khoa Tây Nguyên năm 1996. 14. Lý Th Vi Hương, Đ ng Tu n Đ t (1991) “Bư c đ u tìm hi u v phân b c a Aedes aegypti trung gian truy n b nh S t xu t huy t Tây Nguyên”, Cơng trình nghiên c u khoa h c Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên, 1986 1991 , tr. 171 177. 15. Lý Th Vi Hương, Lê Th Kim Cúc, “Tìm hi u thành ph n, bi n đ ng c a mu i Aedes th xã Buơn Ma Thu t (Đ c L c)”, k y u cơng trình nghiên c u khoa h c Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên 1976 1995, tr.215. 16. Vũ Đ c Hương (1997), B ng đ nh lo i mu i Culicidae đ n gi ng và b ng đ nh lo i mu i Aedes thư ng g p Vi t Nam, nhà xu t b n y h c 17. H Bá Khiêm, Tr n Khánh Tiên, Đ Quang Hà và cs. (1997), “Tình hình S t xu t huy t Dengue Vi t Nam và các bi n pháp phịng ch ng”, H i
- 77 th o phịng ch ng s t xu t huy t khu v c phía Nam, Vi n Pastear TP. H Chí Minh và Đ i h c Québec Trĩi Rivìeres Canada, tháng 10. 18. Vũ Sinh Nam, Ph m Th Ng c Đi p và CS, “Tình hình mu i Aedes aegypti m t s đ a phương trong nh ng năm g n đây ”, K y u cơng trình Vi n V Sinh D ch t Trung Ương, 1990, tr. 3 41 19. Vũ Sinh Nam (1996), M t s đ c đi m sinh h c, sinh thái và bi n pháp phịng ch ng véc tơ truy n b nh s t xu t huy t dengue m t s đ a phương Mi n B c Vi t Nam, lu n án PTS Y dư c Hà N i 1995. 20. Đào Kim Nghi p (1997), Tìm hi u m t vài đ c đi m sinh h c, sinh thái c a mu i Ae. aegypti và vai trị truy n b nh SD/SXHD t i Đ c L c , lu n văn t t nghi p bác sĩ y khoa Đ i h c Tây Nguyên 21. Trương Uyên Ninh và CS, (1997)“Giám sát b nh s t xu t huy t dengue t i m t s t nh thành mi n b c Vi t Nam 1990 1996”, t p chí V sinh Phịng d ch, (1), tr. 44 49 22. Vũ Th Phan, Ph m Huy Ti n và CS, “Trung gian truy n b nh s t xu t huy t và bi n pháp phịng ch ng mu i” t p chí Y h c th c hành, (166), tr. 302 314 23. Tr n Đ c Phu và CS (2001), “M t s đ c đi m d ch t b nh s t Dengue/s t xu t huy t Dengue t i Nam Hà, 1991 2000”, t p chí Y h c D phịng, (2), tr. 12 16. 24. Nguy n Trung Thành, Lê Diên H ng, “Tình hình d ch t h c b nh s t xu t huy t t i Hà N i t i Hà N i năm 1969” Tĩm t t cơng trình nghiên c u khoa h c 1966 1971, B Y t 1971 , tr.66 67 25. T ch c Y t Th gi i (2001), Tài li u hư ng d n phịng ch ng s t Dengue và s t xu t huy t dengue, Nhà xu t b n Y h c, Hà N i 26. T ch c Y t Th gi i (2002), Tài li u hư ng d n giám sát Dengue và véc tơ, nhà xu t b n Y h c tr. 18
- 78 27. Vi n V sinh D ch T Tây Nguyên, H i ngh t ng k t ho t đ ng 5 năm 2001 2005, k ho ch ho t đ ng giai đo n 2006 2010, tháng 2/2006 28. Hồng Anh Vư ng, Nguy n Ái Phương và CS (1993), “Đ c đi m d ch t h c Dengue xu t huy t t i Tây Nguyên, t 1983 1993 ”, K y u cơng trình nghiên c u khoa h c 1993, H i ngh khoa h c Y dư c Vi n Trư ng Tây Nguyên Khánh Hịa, tr. 338 345. 29. Hồng Anh Vư ng, Vũ Th H ng g m và cs (1998 ), “ Đ c đi m d ch t h c SD/SXHD t i Đ c L c, năm 1995 1997”, T p san V sinh phịng d ch Tây Nguyên , (9), tr.16 27 30. Hồng Anh Vư ng và CS (2006), Báo cáo t i H i ngh t ng k t ho t đ ng 5 năm 2001 2005 d án phịng ch ng SD/SXHD khu v c Tây Nguyên , Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên, 2/2006, tr.1 16. 31. Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng và CS “D ch t s t xu t huy t Dengue t i Buơn Ma Thu t năm 1998”, T p chí y h c th c hành , (386), tr. 116 121 32. Hồng Anh Vư ng, Nguy n Ái Phương, Lý Th Vi Hương (1993), “Nghiên c u m t s đ c đi m d ch t h c b nh s t x t huy t dengue Đ c L c 1983 1990”, K y u cơng trình khoa h c Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên, 1976 1995, tr. 125. 33. Hồng Anh Vư ng, Võ Th Hư ng, Nguy n Ái Phương và CS “Tình hình b nh s t xu t huy t dengue năm 1992 t i 3 t nh Tây Nguyên: Đ c L c, Gia Lai, Kon Tum” K y u cơng trình khoa h c Vi n V sinh D ch t Tây Nguyên, 1976 1995, tr. 128.
- 79 Ti ng Anh 34. Bang MJ, Larasati RP, Corwin AL et al (2006), “Climatic factors associated with epidemic dengue in Palembang, Indonesia” implications of short term meteorological events on virus transmission. 35. Brunkard JM, Cifuentes E and Rothenberg SJ (2008) “Assessing the roles of temperature, precipitation, and ENSO in dengue re emergence on the Texas Mexico border region”, Salud Publica Mex 2008 May Jun; 50(3) p227 234 36. James S. Koopman ,, D. Rebecca Prevots, Miguel Angel Vaca Mann, et al, (1991) “Determinants and Predictors of Dengue Infection in Mexico”, American Journal of Epidemiology Vol. 133, (11:) p1168 1178 . 37. Pinheiro EP. Corber SJ (1997), “Global situation of dengue haemorrhagic fever, and its emergence in the America” World Health Stat Q,50 (3 4). 38. Philip K.Russel, Do Van Quy, và Nasalak A, et al (1969), “Mosquito of Dengue viruses in South Vietnam”, Am, Trop.Med.Hyg , P.455 459 39. Roberto Barera, Nereida Delgado, Matilde Jimenez and Silvio Valero “Eco epidemiological Factors Associated with Hyperendemic Dengue Haemorrhagic Fever in Maracay City, Venezuela”, Dengue Bulletin, vol (26) 40. Su GL, (2008)“Correlation of climatic factors and dengue incidence in Metro Manila, Phillippines” Ambio ; 37(4), p292 294 41. Tran Vu Phong, Vu Sinh Nam, (1999) “Key breeding Sites of Dengue Vectors in Hanoi, Vietnam,1994 1997 ”Dengue Bulletin Vol ( 23) 42. WHO (2006 ), Situation of Dengue/ Dengue Haemorrhagic Fever in the South East Asia Region. http: www.whosea.org/en/section 10/ section 332_1100.htm
- 80 43. WHO (2007), Dengue aemorrhagic fever:Diagnosis, treatment, prevention and Control, Geneva , p.12 23;34 66 44. World Health Organization (1997), “Dengue haemorrhagic fever: Diagnosis, treatment, prevention and control”, 2 rd , Geneva 45. World Health Organization (2005), “Using climate to predict infectious disease epidemics”, Geneva 46. World Health Organization, South East Asia Region (2004), “Comprehensive Guidelines for Prevention and Control of Dengue and Dengue Haemorrhagic Fever”, New Delhi
