Khóa luận Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên

96 trang thiennha21 20/04/2022 2170

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Khóa luận Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

khoa_luan_nghien_cuu_danh_gia_hien_trang_va_tang_cuong_sinh.pdf

Nội dung text: Khóa luận Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THÀNH BẮC NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ TĂNG CƯỜNG SINH KẾ CỦA ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ SỐNG DỰA VÀO RỪNG TẠI XÃ ĐIỀM MẶC, VÙNG ĐỆM KHU ATK ĐỊNH HOÁ, HUYỆN ĐỊNH HOÁ, TỈNH THÁI NGUYÊN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý tài nguyên rừng Khoa : Lâm nghiệp Khóa học : 2015 - 2019 Thái Nguyên - Năm 2019
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THÀNH BẮC NGHIÊN CỨU ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG VÀ TĂNG CƯỜNG SINH KẾ CỦA ĐỒNG BÀO DÂN TỘC THIỂU SỐ SỐNG DỰA VÀO RỪNG TẠI XÃ ĐIỀM MẶC, VÙNG ĐỆM KHU ATK ĐỊNH HOÁ, HUYỆN ĐỊNH HOÁ, TỈNH THÁI NGUYÊN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý tài nguyên rừng Lớp : K47 - QLTNR Khoa : Lâm nghiệp Khóa học : 2015 - 2019 Giảng viên hướng dẫn : TS. Trần Công Quân Thái Nguyên - Năm 2019
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Khóa luận tốt nghiệp: “Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên” là công trình nghiên cứu của bản thân tôi, công trình được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Trần Công Quân. Những phần sử dụng tài liệu tham khảo trong khóa luận đã được nêu rõ trong phần tài liệu tham khảo. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trình bày trong khóa luận là quá trình theo dõi hoàn toàn trung thực, nếu có sai sót gì tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm và chịu mọi hình thức kỷ luật của khoa và nhà trường đề ra. Thái Nguyên, ngày tháng năm 2019 Xác nhận GV hướng dẫn Người viết cam đoan TS. TRẦN CÔNG QUÂN NGUYỄN THÀNH BẮC Xác nhận của GV phản biện
ii LỜI CẢM ƠN Sau thời gian thực tập tại xã Điềm Mặc về sinh kế của người dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng, em vận dụng những kiến thức đã được học từ khoa, nhà trường ngoài thực tế; Những kiến thức quý báu từ các cán bộ, người dân đã giúp em hoàn thành đề tài. Lời đầu tiên em xin gửi lời cảm ơn tới Ban giám hiệu, các thầy cô giáo khoa Lâm nghiệp, cùng các thầy cô trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã giảng dạy em trong thời gian học tập tại trường; xin chân thành cảm ơn thầy Trần Công Quân người đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ, góp ý kiến cho em để em có thể hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này. Em xin gửi lời cảm ơn đến ban lãnh đạo, cán bộ kiểm lâm Ban quản lý rừng ATK Định Hóa đã tận tình hướng dẫn và cung cấp những thông tin, số liệu cần thiết trong suốt quá trình thực tập tốt nghiệp. Xin chân thành cảm ơn, cán bộ, nhân dân xã Điềm Mặc đã hợp tác, tạo điều kiện giúp đỡ cung cấp số liệu về điều kiện của gia đình, điều kiện sinh kế của gia đình dựa vào rừng. Với nhận thức và khả năng còn hạn hẹp bài báo cáo của em không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong các thầy cô và các bạn giúp đỡ em sửa chữa, bổ sung những thiếu sót ấy để bài báo cáo của em được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày tháng năm 2019 Sinh viên Nguyễn Thành Bắc
iii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 4.1: Hiện trạng rừng và đất quy hoạch Lâm nghiệp các xã có diện tích rừng của BQL rừng ATK Định Hoá quản lý (2018)Error! Bookmark not defined. Bảng 4.2: Trữ lượng rừng ATK Định Hoá (năm 2018)Error! Bookmark not defined. Bảng 4.3: Hiện trạng chủ quản lý đất đai Ban quản lý rừng ATK Định HoáError! Bookmark not defined. Bảng 4.4: Tuổi trung bình, khả năng đọc chữ và cơ cấu dân tộc phân theo nhóm hộ ở xã Điềm Mặc Error! Bookmark not defined. Bảng 4.5: Trình độ học vấn của các chủ hộ điều traError! Bookmark not defined. Bảng 4.6: Nghề nghiệp của các chủ hộ điều traError! Bookmark not defined. Bảng 4.7: Diện tích đất bình quân các loại của các nhóm hộError! Bookmark not defined. Bảng 4.8: Thu nhập từ các ngành của các nhóm hộ điều tra xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. Bảng 4.9: Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ trồng cây nông nghiệpError! Bookmark not defined. Bảng 4.10: Thu nhập từ các vật nuôi trong gia đình ở xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. Bảng 4.11: Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ rừngError! Bookmark not defined. Bảng 4.12. Tổng hợp các nguồn thu của các hộ gia đình ở xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. Bảng 4.13: Các loại rủi ro ảnh hưởng đến hộ đồng bào dân tộc thiểu số xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá (2014 - 2018)Error! Bookmark not defined. Bảng 4.14: Lựa chọn sinh kế của các hộ người dân xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. Bảng 4.15: Hỗ trợ để tăng cường sinh kế của các hộ người dân xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. Bảng 4.16: Đánh giá tiếp cận dịch vụ và thị trường của người dânError! Bookmark not defined.
iv DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ các bước nghiên cứu của đề tài 29
v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa ATK An toàn Khu BHYT Bảo hiểm y tế BQL Ban quản lý DTTS Dân tộc thiểu số KH Kế hoạch THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông PTNT Phát triển nông thôn TT Thị trấn DN Doanh Nghiệp UBND Uỷ ban nhân dân TB Trung bình PCCCR Phòng cháy chữa cháy rừng QLBV Quản lý bảo vệ PTR Phát triển rừng SKBV Sinh kế bền vững LN Lâm Nghiệp
vi MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN Error! Bookmark not defined. LỜI CẢM ƠN Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC BẢNG Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC HÌNH Error! Bookmark not defined. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Error! Bookmark not defined. MỤC LỤC vi Phần 1: MỞ ĐẦU Error! Bookmark not defined. 1.1. Đặt vấn đề Error! Bookmark not defined. 1.2. Mục tiêu đề tài Error! Bookmark not defined. 1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài . Error! Bookmark not defined. 1.3.1. Ý nghĩa khoa học Error! Bookmark not defined. 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn Error! Bookmark not defined. Phần 2: TỔNG QUAN TÀI LIỆU Error! Bookmark not defined. 2.1. Cơ sở khoa học của vấn nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 2.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài Error! Bookmark not defined. 2.1.2. Phân tích sinh kế bền vững của người dânError! Bookmark not defined. 2.2. Nghiên cứu về sinh kế của người dân sống dựa vào rừng trên thế giới và Việt Nam Error! Bookmark not defined. 2.2.1. Nghiên cứu về vùng đệm và sinh kế của người dân sống dựa vào rừng trên thế giới Error! Bookmark not defined. 2.2.2. Nghiên cứu về vùng đệm và sinh kế người dân dựa vào rừng ở Việt Nam Error! Bookmark not defined. 2.3. Quá trình hình thành và phát triển của Ban quản lý rừng ATK Định Hóa 17
vii 2.4. Đặc điểm điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá Error! Bookmark not defined. 2.4.1. Điều kiện tự nhiên của xã Điềm Mặc Error! Bookmark not defined. 2.4.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ở xã Điềm Mặc, huyện Định HoáError! Bookmark not defined. Phần 3: ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Error! Bookmark not defined. 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 3.1.1. Đối tượng nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 3.1.2 Phạm vi nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 3.2. Nội dung nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 3.3. Phương pháp nghiên cứu Error! Bookmark not defined. 3.3.1. Cách tiếp cận của đề tài Error! Bookmark not defined. 3.3.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Error! Bookmark not defined. 3.3.3. Phương pháp phân tích và xử lý số liệu Error! Bookmark not defined. 3.3.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích đánh giá trong nghiên cứuError! Bookmark not defined. Phần 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬNError! Bookmark not defined. 4.1. Đánh giá hoạt động của Ban quản lý rừng ATK Định HoáError! Bookmark not defined. 4.1.1. Hiện trạng sử dụng đất đai thuộc Ban quan lý rừng ATK Định HoáError! Bookmark not defined. 4.1.2. Trữ lượng các loại rừng các xã thuộc Ban quản lý rừng ATK Định HóaError! Bookmark not defined. 4.1.3. Hiện trạng chủ quản lý đất đai thuộc Ban quản lý rừng ATK Định HoáError! Bookmark not defined. 4.2. Đánh giá tình hình sản xuất và đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định HoáError! Bookmark not defined. 4.2.1. Thông tin chung về các chủ hộ được điều tra thuộc xã Điềm MặcError! Bookmark not defined. 4.2.2. Nghề nghiệp của các chủ hộ điều tra Error! Bookmark not defined. 4.2.3. Diện tích bình quân đất đai của ba nhóm hộError! Bookmark not defined. 4.2.4. Thu nhập của các nhóm hộ điều tra Error! Bookmark not defined.
viii 4.3. Đánh giá các nguồn sinh kế mà đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá (2018)Error! Bookmark not defined. 4.3.1. Thu nhập của đồng bào dân tộc thiểu số từ sản xuất nông nghiệpError! Bookmark not defined. 4.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến nguồn sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá Error! Bookmark not defined. 4.4.1. Nhóm yếu tố khách quan Error! Bookmark not defined. 4.4.2. Nhóm yếu tố chủ quan Error! Bookmark not defined. 4.5. Đề xuất giải pháp tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định HóaError! Bookmark not defined. 4.5.1. Các giải pháp tăng cường sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số tại xã Điềm Mặc Error! Bookmark not defined. 4.5.2. Giải pháp kỹ thuật Error! Bookmark not defined. Phần 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ Error! Bookmark not defined. 5.1. Kết luận Error! Bookmark not defined. 5.2. Đề nghị Error! Bookmark not defined. TÀI LIỆU THAM KHẢO Error! Bookmark not defined. PHỤ LỤC Error! Bookmark not defined.
1 Phần 1 MỞ ĐẦU 1.1. Đặt vấn đề Từ xưa, rừng đã được coi là tài sản quý báu vào bậc nhất mà thiên nhiên ban tặng cho con người. Trong thực tế, rừng đã đem lại nhiều lợi ích to lớn. Rừng cung cấp cho ta những sản vật quý hiếm, ngoài ra còn có giá trị khác, như: Bảo vệ đất, hạn chế xói mòn, điều tiết nguồn nước, hạn chế lũ lụt, chắn sóng, chắn cát bay, đa dạng sinh học, bảo vệ cảnh quan, du lịch và tham gia điều hòa khí hậu toàn cầu bằng cách hấp thụ CO2, tích lũy carbon và cung cấp oxi. Đứng trước những thách thức về biến đổi khí hậu, giá trị của rừng càng được đề cao. Những năm gần đây đã có nhiều nghiên cứu trên thế giới và trong nước nhằm nỗ lực bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng. Ban Quản lý rừng ATK Định Hóa được thành lập theo Quyết định số 51/QĐ-UBND ngày 13-1-2010 của UBND tỉnh Thái Nguyên, trên cơ sở tổ chức, sắp xếp lại 3 đơn vị là: Ban Quản lý rừng phòng hộ huyện Định Hóa; Ban Quản lý khu rừng cảnh quan ATK Định Hóa và Hạt Kiểm lâm huyện Định Hóa. Ban Quản lý rừng ATK là tổ chức trực thuộc Chi cục Kiểm lâm tỉnh Thái Nguyên (Sở Nông nghiệp và PTNT). Ban có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng để hoạt động theo quy định của pháp luật. Những nhiệm vụ chủ yếu của Ban Quản lý gồm: Quản lý, bảo vệ, phát triển và sử dụng các loại rừng đặc dụng, rừng phòng hộ và rừng sản xuất trên địa bàn huyện Định Hóa; thực hiện các biện pháp nhằm phát triển bền vững các nguồn lợi tài nguyên thiên nhiên; tăng cường các hoạt động truyền thông để tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm của cộng đồng về tài nguyên rừng; tham gia giải quyết các tranh chấp về rừng và đất rừng theo quy định Ban có trụ sở tại xóm Dốc Châu, thị trấn Chợ Chu, Định Hóa. Sự thành lập Ban quản lý
2 rừng ATK Định Hóa được sự giúp đỡ của Tổ chức Lâm nghiệp Việt Đức GTZ thông qua việc hỗ trợ chuyên gia tư vấn về cơ cấu tổ chức, nhiệm vụ, chức năng các phòng ban và tiếp tục hỗ trợ nâng cao năng lực chuyên môn ATK Định Hóa đạt được những thành công nhất định trong phát triển kinh tế - xã hội vùng ATK nhưng qua điều tra hộ nghèo, hộ cận nghèo theo chuẩn nghèo đa chiều giai đoạn 2016 - 2020, Định Hóa vẫn còn trên 7.000 hộ nghèo, chiếm 27% và hơn 5.800 hộ cận nghèo, chiếm 22% dân số toàn huyện. Một trong các xã vùng đệm là xã Điềm Mặc là xã nằm phía Nam của huyện Định Hóa cách trung tâm huyện 16 km có đường tỉnh lộ 264 đi qua, có tổng diện tích đất tự nhiên là 1653,56 ha. Trong đó đất lâm nghiệp là 1013,3 ha gồm rừng sản xuất là 235,6 ha rừng đặc dụng 777,7 ha . Ở khía cạnh tích cực, du lịch góp phần quảng bá những giá trị đặc trưng của di tích đến với công chúng, tăng cường nguồn lực để tái đầu tư bảo tồn di tích, tạo việc làm cho nhiều người, đặc biệt là người dân sở tại. Ở khía cạnh khác, du lịch càng phát triển càng tạo sức ép lên di tích: Lượng người tăng sẽ nảy sinh vấn đề ô nhiễm môi trường, sự xâm hại di tích, xâm hại tài nguyên rừng do tác động của con người Hiện nay đời sống của nhân dân vùng ATK tuy có được cải thiện nhưng vẫn còn nhiều khó khăn. Vì vậy đầu tư bảo vệ và phát triển rừng là một giải pháp quan trọng nhằm phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, thể hiện sự quan tâm của Đảng và Chính phủ đối với đồng bào vùng ATK; đặc biệt là người dân thuộc đồng bào dân tộc thiểu số có cuộc sống dựa vào rừng ở các xã do Ban quản lý rừng ATK Định Hóa quản lý, trong đó có người dân xã Điềm Mặc, huyện Định Hóa. Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi chọn đề tài: “Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên” thực sự có ý nghĩa cả về khoa học và thực tiễn.
3 1.2. Mục tiêu đề tài Đề tài giải quyết các mục tiêu sau: - Đánh giá được thực trạng sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc vùng đệm ATK Định Hoá. - Đánh giá tác động của tài nguyên rừng đến sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại khu vực nghiên cứu. - Đề xuất được một số giải pháp tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc vùng đệm khu ATK Định Hoá, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên. 1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 1.3.1. Ý nghĩa khoa học Góp phần nghiên cứu cơ sở khoa học đánh giá được thực trạng tình hình sản xuất, cuộc sống của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng, nhằm đề xuất một số giải pháp tăng cường sinh kế của người dân sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá. 1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn Trên cơ sở thực tiễn đề tài đã đề xuất được một số giải pháp tăng cường công tác quản lý, bảo vệ và phát triển tài nguyên rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên.
4 Phần 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 2.1. Cơ sở khoa học của vấn nghiên cứu 2.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài *Tiếp cận sinh kế là khái niệm tương đối mới mẻ. Nó phản ánh bức tranh tổng hợp các sinh kế của người dân hay cộng đồng, chứ không chỉ theo phương thức truyền thống chú trọng đến một hoặc hai sinh kế (chẳng hạn như trồng trọt nông nghiệp, lâm nghiệp). Tiếp cận sinh kế sẽ mang lại cho cộng đồng cũng như những người hỗ trợ từ bên ngoài (external supporters) cơ hội thoát nghèo, thích nghi các điều kiện tự nhiên xã hội và có những thay đổi tốt hơn cho chính họ và cho các thế hệ tiếp theo Lê Diên Dực (2002) [6]. Vì mục tiêu này, chúng ta xem xét khái niệm sinh kế và phân tích sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số tại vùng đệm khu ATK Định Hoá, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên. a) Khái niệm vùng đệm Theo quy định tại Khoản 25 Điều 2 Luật Lâm nghiệp 2017 (có hiệu lực từ 01/01/2019) thì nội dung này được quy định như sau: Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất, vùng mặt nước nằm sát ranh giới của khu rừng đặc dụng có tác dụng ngăn chặn, giảm nhẹ sự tác động tiêu cực đến khu rừng đặc dụng. Luật Lâm nghiệp (2017) quy định: Phải đáp ứng được nhu cầu sinh kế của người dân sống gắn bó với rừng, hướng tới các mục tiêu rõ ràng hơn là bảo vệ rừng, cũng như hài hòa các mối quan hệ xã hội, thể chế quản lý đối với tài nguyên rừng, đất rừng trong thực tiễn, trở thành một nền tảng quan trọng, giúp bảo hộ quyền của các chủ thể, đặc biệt là hộ gia đình và cộng đồng, từ đó giúp thúc đẩy quản trị rừng theo hướng minh bạch, công bằng hơn, đảm bảo hiệu quả về cả kinh tế, môi trường và xã hội. Theo Lê Diên Dực (2002)[6] cho rằng: Vùng đệm được xây dựng chính
5 là để giải quyết các khó khăn đó, nhằm nâng cao cuộc sống cho các cộng đồng dân cư địa phương, tạo thêm công ăn việc làm cho họ để họ giảm bớt sức ép lên các khu bảo tồn và đồng thời giáo dục, động viên họ tích cực tham gia vào công tác bảo tồn “Vùng đệm là những vùng được xác định ranh giới rõ ràng, có hoặc không có rừng, nằm ngoài ranh giới của khu bảo tồn và được quản lý để nâng cao việc bảo tồn của khu bảo tồn và của chính vùng đệm, đồng thời mang lại lợi ích cho nhân dân sống quanh khu bảo tồn. Điều này có thể thực hiện được bằng cách áp dụng các hoạt động phát triển cụ thể, đặc biệt góp phần vào việc nâng cao đời sống kinh tế - xã hội của các cư dân sống trong vùng đệm”. b) Dân tộc thiểu số là gì Lê Diên Dực (2002) [6] cho rằng: Dân tộc thiểu số được định nghĩa tại Khoản 2 Điều 4 Nghị định 05/2011/NĐ-CP về công tác dân tộc như sau:“Dân tộc thiểu số” là những dân tộc có số dân ít hơn so với dân tộc đa số trên phạm vi lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Vùng dân tộc thiểu số là địa bàn có đông các dân tộc thiểu số cùng sinh sống ổn định thành cộng đồng trên lãnh thổ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Dân tộc thiểu số rất ít người là dân tộc có số dân dưới 10.000 người. Hiện nay dân tộc đa số là dân tộc Kinh (Việt), 53 dân tộc còn lại là dân tộc thiểu số. Theo Tổng điều tra năm 2016 dân tộc Kinh chiếm 86,2% dân số toàn quốc; 6 dân tộc có số dân gần một triệu trở lên là Tày, Thái, Mường, Khmer, Nùng, H’mông; 16 dân tộc thiểu số ít người có số dân dưới 10.000 là La hủ, La ha, Pà thẻn, Lự, Ngái, Chứt, Lô lô, Mảng, Cờ lao, Bố y, Cống, Si la, Pu péo, Rơ măm, Brâu, Ơ đu. c) Sinh kế của người dân đại phương Một sinh kế bao gồm năng lực tiềm tàng, tài sản (cửa hàng, nguồn tài
6 nguyên, đất đai, đường xá) và các hoạt động cần có để kiếm sống. Có quan điểm khác cho rằng: Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vương quốc Anh) một sinh kế bao gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con người có được, chiến lược sinh kế và kết quả sinh kế. Kết quả của sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng. Nhờ các chiến lược sinh kế mang lại cụ thể là thu nhập cao hơn, nâng cao đời sống văn hoá, tinh thần, cuộc sống ổn định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn an toàn lương thực và sử dụng bền vững hơn nguồn tài nguyên thiên nhiên (Dẫn theo Lê Văn Kỳ, Ngô Đức Thịnh và Nguyễn Quang Lê 2007) [9]. d) Sinh kế bền vững của người dân địa phương Hướng phát triển sinh kế cho người dân tại các khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia trong và ngoài nước là sinh kế bền vững. Trước khi xem xét vấn đề sinh kế bền vững chúng ta cần tìm hiểu một số khái niệm về phát triển bền vững. Theo Hội đồng thế giới về môi trường và phát triển thì “Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng các nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng của các thế hệ tương lai trong đáp ứng các nhu cầu của họ”. Hội nghị môi trường toàn cầu Rio De Janerio (6/1992) đưa ra thuyết phát triển bền vững; nghĩa là sử dụng hợp lý và có hiệu quả các nguồn tài nguyên, bảo vệ Môi trường một cách khoa học đồng thời với sự phát triển kinh tế. Phát triển bền vững là một mô hình chuyển đổi mà nó tối ưu các lợi ích kinh tế và xã hội trong hiện tại nhưng không hề gây hại cho tiềm năng của những lợi ích tương tự trong tương lai [15]. Phát triển là mô hình phát triển mới trên cơ sở ứng dụng hợp lý và tiết kiệm các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho nhu cầu của con người
7 thế hệ hiện nay mà không làm hại cho thế hệ mai sau [14]. Một sinh kế được xem là bền vững khi nó phải phát huy được tiềm năng con người để từ đó sản xuất và duy trì phương tiện kiếm sống của họ. Nó phải có khả năng đương đầu và vượt qua áp lực cũng như các thay đổi bất ngờ. Sinh kế bền vững không được khai thác hoặc gây bất lợi cho môi trường hoặc cho các sinh kế khác ở hiện tại và tương lai trên thực tế thì nó nên thúc đẩy sự hòa hợp giữa chúng và mang lại những điều tốt đẹp cho các thế hệ tương lai [9]. “Sinh kế bền vững” nếu theo nghĩa này phải hội đủ những nguyên tắc sau: Lấy con người làm trung tâm, dễ tiếp cận, có sự tham gia của người dân. Xây dựng dựa trên sức mạnh con người và đối phó với các khả năng dễ bị tổn thương, tổng thể, thực hiện ở nhiều cấp, trong mối quan hệ với đối tác, bền vững và năng động. Một sinh kế được xem là bền vững khi con người có thể đối phó và những phục hồi từ những áp lực và các cú sốc đồng thời có thể duy trì hoặc nâng cao khả năng và tài sản cả ở hiện tại lẫn trong tương lai mà không gây tổn hại đến cơ sở các nguồn tài nguyên thiên nhiên [9]. 2.1.2. Phân tích sinh kế bền vững của người dân a) Phương pháp tiếp cận sinh kế bền vững Theo Uỷ ban Phát triển Quốc tế (Vương quốc Anh) một sinh kế bao gồm 3 thành tố chính: Nguồn lực và khả năng mà con người có được, chiến lược sinh kế và kết quả sinh kế. Các nguồn lực và khả năng mà con người có, được xem là các vốn hay tài sản sinh kế bao gồm 5 loại sau: - Nguồn lực con người: Bao gồm kỹ năng, kiến thức và sự giáo dục của từng cá nhân và các thành viên trong gia đình, sức khỏe, thời gian và khả năng làm việc để họ đạt được những kết quả sinh kế. - Nguồn lực xã hội: Đề cập đến mạng lưới và mối quan hệ xã hội, các
8 tổ chức xã hội và các nhóm chính thức cũng như phi chính thức mà con người tham gia để từ đó được những cơ hội và lợi ích khác nhau. - Nguồn lực tự nhiên: Là các cơ sở các nguồn lực tự nhiên (của một hộ hoặc một cộng đồng) mà con người trông cậy vào ví dụ như: Đất đai, mùa màng, vật nuôi, rừng, nước và các nguồn tài nguyên ven biển. - Nguồn lực tài chính: Là các nguồn lực tài chính mà con người có được như nguồn thu nhập tiền mặt và các loại hình tiết kiệm khác nhau, tín dụng và các luồng thu nhập tiền mặt khác như lương hưu, tiền do thân nhân gửi về hay những trợ cấp của nhà nước. - Nguồn lực vật chất: Bao gồm các công trình hạ tầng và xã hội cơ bản và các tài sản của hộ gia đình hỗ trợ cho sinh kế, như giao thông, hệ thống cấp nước và năng lượng, nhà ở và các đồ dùng, dụng cụ trong gia đình. Chiến lược sinh kế là những quyết định trong việc lựa chọn, kết hợp, sử dụng và quản lý các nguồn vốn sinh kế của người dân nhằm để kiếm sống cũng như đạt được mục tiêu và ước vọng của họ. Những lựa chọn và quyết định của người dân cụ thể như là: Quyết định đầu tư vào loại nguồn vốn hay tài sản sinh kế; Quy mô của các hoạt động để tạo thu nhập mà họ theo đuổi; Cách thức họ quản lý và bảo tồn các tài sản sinh kế; Cách thức họ thu nhận và phát triển những kiến thức, kỹ năng cần thiết để kiếm sống; Họ đối phó như thế nào với rủi ro, những cú sốc và những cuộc khủng hoảng ở nhiều dạng khác nhau; và họ sử dụng thời gian và công sức lao động mà họ có như thế nào để làm được những điều trên; [6]. Những mục tiêu và ước nguyện đạt được là những kết quả sinh kế đó là những điều mà con người muốn đạt được trong cuộc sống cả trước mắt và lâu dài, bao gồm: Sự hưng thịnh hơn: Thu nhập cao và ổn định hơn, cơ hội việc làm tốt hơn; kết quả của những công việc mà người dân đang thực hiện tăng lên và nhìn chung lượng tiền của hộ gia đình thu được gia tăng [6].
9 - Đời sống được nâng cao: Ngoài tiền và những thứ mua được bằng tiền, người ta còn đánh giá đời sống bằng giá trị của những hàng hóa phi vật chất khác. Sự đánh giá về đời sống của người dân chịu ảnh hưởng bởi rất nhiều các yếu tố, ví dụ như căn cứ vào vấn đề giáo dục và y tế cho các thành viên gia đình được đảm bảo, các điều kiện sống tốt, khả năng tiếp cận các dịch vụ tốt, sự an toàn của đời sống vật chất [6]. - Khả năng tổn thương được giảm: Người nghèo luôn phải luôn sống trong trạng thái dễ bị tổn thương. Do vậy sự ưu tiên của họ có thể là tập trung cho việc bảo vệ gia đình khỏi những đe dọa tiềm ẩn, thay vì phát triển tối đa những cơ hội của mình. Việc giảm khả năng tổn thương có trong ổn định giá cả thị trường, an toàn sau các thảm họa, khả năng kiểm soát dịch bệnh gia súc, [9]. - An ninh lương thực được cũng cố: An ninh lương thực là một cốt lõi trong sự tổn thương và đói nghèo. Việc tăng cường an ninh lương thực có thể được thực hiện thông qua đảm bảo khả năng tiếp cận nguồn tài nguyên đất, nâng cao và ổn định thu hoạch mùa màng, đa dạng hóa các loại cây lương thực - Sử dụng bền vững hơn cơ sở nguồn tài nguyên thiên nhiên: Sự bền vững môi trường là một mối quan tâm lớn mang ý nghĩa quan trọng và hỗ trợ cho các kết quả sinh kế khác. [9]. b) Các chiến lược sinh kế và kết quả Chiến lược sinh kế là các kế hoạch làm việc dài hạn của cộng đồng để kiếm sống. Nó thể hiện sự đa dạng và kết hợp nhiều hoạt động và lựa chọn mà con người tiến hành nhằm đạt được mục tiêu sinh kế của mình. Kết quả sinh kế là những thay đổi có lợi cho sinh kế của cộng đồng, nhờ các chiến lược sinh kế mang lại, cụ thể là thu nhập cao hơn, cuộc sống ổn định hơn, giảm rủi ro, đảm bảo tốt hơn an toàn thực phẩm, và sử dụng bền vững hơn nguồn tài nguyên [8].
10 c) Vai trò của rừng đối với sinh kế của người dân Tài nguyên rừng bao gồm đất rừng, bãi chăn thả gia súc, cây cối, động vật rừng, các nguồn lâm sản khác và dược liệu, nguồn gen, nguồn nước, được xem là tài sản sinh kế (vốn tự nhiên) của mỗi hộ dân và cả cộng đồng. Xét trong mối quan hệ với các nguồn lực khác, tài nguyên rừng là nguồn lực tạo ra các nguồn lực khác: Bán sản phẩm thu lượm từ rừng sẽ cho những khoản tiền mặt, bổ sung cho nguồn lực tài chính; Quản lý và sử dụng tài nguyên rừng dưới hình thức cộng đồng làm tăng mối liên kết và quan hệ giữa các cá nhân, bổ sung cho nguồn vốn xã hội [7]. Rừng là trung tâm sự sống của con người chừng nào con người còn sống trên trái đất. Rừng mang lại nhiều lợi ích không những cho địa phương mà còn cho quốc gia và cả thế giới. Rừng là nơi sinh sống cho hơn 200 triệu người ở vùng nhiệt đới. Họ có thể là những người dân sống ở vùng rừng qua nhiều thế hệ, mới chuyển đến như là người đến định cư hoặc là sống tạm, hoặc là người nơi khác đến để khai thác rừng [7]. Theo báo cáo của Tổ chức Nông Lương Liên hiệp quốc, rừng cung cấp gỗ và năng lượng cho con người. Giá trị các loại sản phẩm gỗ được buôn bán trên thị trường thế giới hàng năm lên đến 36000 triệu USD. Lượng tiêu thụ củi đốt và than củi của cả thế giới lên đến 1800 triệu m3. Rừng cung cấp các sản phẩm ngoài gỗ bao gồm thực phẩm, thảo dược, nhựa, sợi, thức ăn cho gia súc và những sản phẩm cần thiết khác. Động vật rừng chiếm từ 70 - 90% tổng lượng protêin động vật được tiêu thụ. Người dân nông thôn dùng lâm sản để ăn (măng tre nứa, lá một số loại cây, cá suối và thịt chim thú), làm vật liệu xây dựng (mây tre, cây quanh nhà, lá lợp), công cụ săn bắn và canh tác. Có nhiều vùng dân cư sống ở vùng nông thôn có đến 50% thu nhập của các hộ dân nông thôn là từ lâm sản ngoài gỗ [3]. Rừng mang lại những lợi ích về môi trường cho con người. Rừng có
11 chức năng bảo vệ môi trường không những ở địa phương mà còn cả khu vực. Ở những vùng có độ dốc cao, rễ cây rừng có tầm quan trọng trong việc ngăn chặn xói mòn, sạt lở đất. Rừng giúp ngăn cản gió, giữ và điều hòa lượng nước mưa và nước ngầm. Trong hệ thống canh tác nông nghiệp, rừng giúp duy trì độ màu mỡ của đất thông qua chu trình dinh dưỡng của cây rừng. Rừng tạo bóng mát, điều hòa nhiệt độ và độ ẩm không khí [11]. Rừng là nơi phát triển các dịch vụ khác như du lịch sinh thái, khu nghỉ mát, địa điểm giải trí, Nó còn là nơi chứa đựng nguồn gen không những có giá trị kinh tế mà còn có giá trị khoa học và xã hội. Nguồn gen này luôn luôn được tái tạo và nó có thể được sử dụng mãi mãi nếu như được quản lý tốt [3]. Thực phẩm từ rừng như thịt động vật rừng, măng tre, củ quả, mật ong, và nấm được sử dụng trong các bữa ăn hàng ngày. Rất nhiều loài cây lấy củ, cây rau và những sản phẩm rừng khác được sử dụng làm thức ăn trong thời kỳ giáp hạt hoặc thiếu hụt lương thực trầm trọng. Ở nhiều vùng nông thôn Việt Nam, người dân phụ thuộc hoàn toàn vào rừng như là nguồn lương thực, thức ăn cho gia súc trong thời gian 4 tháng hoặc dài hơn trong năm [6]. Ở nước ta ước tính có 23 triệu tấn củi được tiêu thụ hàng năm. Nhiều vùng miền núi ở nước ta, nguồn thu nhập từ việc bán sản phẩm rừng thường cao hơn nguồn thu nhập từ bán các sản phẩm nông nghiệp như lúa. Hoạt động khai thác sản phẩm ngoài gỗ bao gồm việc canh tác, thu lượm, bán và chế biến đã tạo việc làm cho hàng trăm ngàn người dân [6]. Cộng đồng người dân ở xóm Vành xã Mông Hóa - Kỳ Sơn tỉnh Hòa Bình đã sử dụng 45 loài lâm sản ngoài gỗ cho nhu cầu gia đình và bán ra thị trường. Qua tìm hiểu tập quán khai thác và sử dụng các lâm sản ngoài gỗ của đồng bào dân tộc Mnông - tỉnh Đắk Lắk xác định được người dân ở đây sử dụng 25 loài lâm sản ngoài gỗ để ăn, làm công cụ và bán; khoảng 100 loài cây rừng dùng làm thực phẩm và thuốc chữa bệnh hàng ngày [9]. Tóm lại rừng có vai trò rất quan trọng đối với con người, đặc biệt là
12 người dân sống ở vùng rừng và có cuộc sống phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng. Tuy nhiên, việc khai thác và sử dụng tài nguyên rừng không hợp lý của con người là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự suy thoái tài nguyên môi trường. 2.2. Nghiên cứu về sinh kế của người dân sống dựa vào rừng trên thế giới và Việt Nam 2.2.1. Nghiên cứu về vùng đệm và sinh kế của người dân sống dựa vào rừng trên thế giới Một trong những vấn đề vùng đệm ở các nước trên thế giới đó là xung đột vùng đệm. Theo Chandraskharan xung đột tài nguyên là xung đột về quyền lợi giữa các nhóm xã hội khác nhau trong việc khai thác và sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên nhóm này muốn tước đoạt lợi thế của nhóm khác. Vì vậy có thể hiểu xung đột trong quản lý và sử dụng tài nguyên ở vùng đệm khu bảo tồn thiên nhiên là quá trình hình thành và phát triển các mâu thuẫn giữa các nhóm xã hội khác nhau về quyền lực, lợi ích, mục tiêu, quan điểm, nhận thức Trong quá trình quản lý và sử dụng tài nguyên khu bảo tồn nhiên nhiên [16]. Xung đột với thể chế cộng đồng vì sự đại diện không thoả đáng, chia sẻ không công bằng về chi phí, lợi ích từ bảo vệ rừng và bị thiệt thòi của nhóm như phụ nữ và những người lao động không có ruộng đất; xung đột thành phần tham gia ở cấp độ địa phương: Sự chồng chéo truyền thống và quyền sử dụng theo luật pháp; ngăn chặn những người tham gia quan trọng hưởng lợi như người du cư chăn nuôi gia súc từ cộng đồng quản lý tài nguyên rừng; thiếu sự rõ ràng về vai trò của cán bộ quản lý rừng; khả năng và quyền hạn của Ban quản lý bảo vệ rừng rất hạn chế; thiếu thông tin giữa các thành phần tham gia; xung đột giữa lĩnh vực lâm nghiệp; Sự thiết hụt giữa đào tạo mang tính định hướng với thực tế sản xuất; xung đột giữa chính sách và những thủ tục; mối liên kết giữa cộng đồng quản lý tài nguyên rừng với dự án hỗ trợ bên
13 ngoài; vấn đề sinh thái và cấu trúc tổ chức thiếu năng lực; xung đột giữa quan điểm muốn chia sẽ quyết định quản lý với cộng đồng, với nâng cao quyền hạn của Ban quản lý rừng để tạo ra lợi nhuận từ sản phẩm gỗ và có thể chế ngự sự thay đổi quan điểm, thái độ và gồm nhu cầu của cộng đồng [16]. + Ở Vênêzuêla (Vườn quốc gia bán đảo Paria) Uỷ ban quốc gia của Vênêzuêla đã đề xuất các chương trình phát triển cộng đồng, như hoạt động phát triển, giáo dục và nghiên cứu cho người lớn và trẻ em; đưa vào ứng dụng các phương pháp canh tác lâu bền cho cộng đồng địa phương; triển khai các hoạt động làm ăn, sinh sống mới để tạo thu nhập cho người dân như vườn nhà, nuôi ong, du lịch sinh thái; tiến hành nghiên cứu khoa học tại Vườn quốc gia [17]. + Ở Niger (Khu dự trữ thiên nhiên Air - Tenere) diện tích 77.000 ha, giải pháp được đưa ra là: Tăng cường các dịch vụ xã hội; tạo việc làm mới; cho phép sử dụng có hạn chế, có kiểm soát một khoảng đồng cỏ nhất định, nguồn nước mùa khô; trích một phần thu nhập từ khu bảo vệ chuyển cho cộng đồng nhân dân địa phương (xây dựng trường học, bệnh viện ) giúp đỡ về chuyên môn và trang bị cho nhân dân thực hiện các đề án địa phương [5]. + Ở Nêpan (Khu bảo tồn Ânnpurna) từ năm 1986 nước này tiến hành dự án bảo tồn nhằm đáp ứng yêu cầu về phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường; chú trọng sự tham gia của người dân địa phương như là những người hưởng thụ dự án; thu hút nhân dân vào các khâu trong quá trình dự án, từ việc lập quy hoạch, kế hoạch đến các quyết định và quá trình triển khai thực hiện, áp dụng nguyên tắc bền vững: Bền vững về tài chính của dự án và bền vững về khai thác tài nguyên; xúc tác để thu hút những nguồn lực từ ngoài khu vực bảo vệ; lập Uỷ ban Bảo tồn và phát triển do nhân dân chủ trì, dưới có các tiểu ban như quản lý rừng, trung tâm sức khoẻ, quy định các điều lệ và chỉ tiêu [7].
14 Tóm lại xung đột vùng đệm Khu bảo tồn thiên nhiên vô cùng đa dạng, nó thường phát sinh giữa cộng đồng vùng đệm, cộng đồng nội vi Khu bảo tồn thiên nhiên với Khu bảo tồn thiên nhiên và các cơ quan chức năng, có thẩm quyền. Nguyên nhân thường do việc xây dựng các Khu bảo tồn đã làm mất đi lợi ích và cơ hội tiếp cận tài nguyên của cộng đồng vùng đệm; không quan tâm đến vai trò, lợi ích, sự tham gia hay tạo sinh kế thay thế cho cộng đồng vùng đệm và đặc biệt các cộng đồng tái định cư. Nhận thức các bên về vai trò, lợi ích của Khu bảo tồn thiên nhiên không giống nhau. Vấn đề mấu chốt để giải quyết xung đột là áp dụng tiếp cận hành động có sự tham gia của cộng đồng, chính quyền địa phương; tổ chức cho các bên tham gia gặp gỡ, trao đổi, hoà giải, đàm phán, thương lượng và chia sẻ về lợi ích, phân quyền quản lý tài nguyên, xây dựng mối quan hệ cộng tác, quy hoạch và xác định rõ ranh giới, xác định các nhiệm vụ bắt buộc, cam kết giữa các bên [7]. 2.2.2. Nghiên cứu về vùng đệm và sinh kế người dân dựa vào rừng ở Việt Nam Tại Việt Nam những nghiên cứu về chính sách hỗ trợ người nghèo nói chung, cộng đồng DTTS nói riêng cũng đã được tiếp cận dưới góc độ SKBV. Theo báo cáo tổng hợp của Ngân hàng thế giới (2012), giảm nghèo ở Việt Nam đạt được những kết quả ngoạn mục, tuy nhiên giảm nghèo của nhóm đồng bào DTTS diễn ra với tốc độ chậm hơn. Cụ thể đồng bào DTTS chiếm dưới 15% tổng dân số cả nước nhưng lại chiếm 47% tổng số người nghèo vào năm 2010. Trên toàn quốc, có 66% đồng bào DTTS sống ở dưới mức chuẩn nghèo vào năm 2010. Báo cáo của Ngân hàng thế giới cho thấy, có 34% người DTTS không thuộc diện nghèo theo chuẩn nghèo. Câu hỏi đặt ra là tại sao 1/3 DTTS đã thoát nghèo? Đa dạng hóa sinh kế chính là chiến lược cốt lõi để thoát nghèo của các đồng bào DTTS [12]. Lê Văn Kỳ, Ngô Đức Thịnh và Nguyễn Quang Lê (2007) [9] cho rằng: Đa dạng hóa kết hợp chăn nuôi, cây hàng hóa ngắn ngày và dài ngày là chiến
15 lược tăng thu nhập phổ biến của gia đình DTTS. Tại Đắk Nông, đa số người Mạ kết hợp giữa trồng ngô, sắn, làm thuê và chuyển dần sang trồng cà phê. Đỗ Đình Sâm (1996) [13] có kết quả nghiên cứu: Tại Hà Giang, người Nùng, H’mông kết hợp giữa lúa, ngô, trồng rau và chăn nuôi. Tại Nghệ An, người Thái kết hợp trồng lúa, chăn nuôi và làm thuê. Tại các địa phương khác cũng có nhiều mô hình đa dạng hóa, như kết hợp lúa - chè ở Lào Cai, lúa-rau ở Điện Biên, lúa - hoa màu và lúa - tôm ở Trà Vinh giúp nhiều hộ DTTS thoát nghèo (Oxfam và ActionAid 2012). Nhiều hộ DTTS từng bước chuyển sang thâm canh. Đây là bước chuyển từ từ theo cách “lấy ngắn nuôi dài”, cho đến khi hộ DTTS đã có khả năng tiếp cận thông tin thị trường, kỹ thuật, dịch vụ tín dụng và vật tư nông nghiệp. Phát triển cây con đặc sản là một phương án ở giai đoạn này. Tại Hà Giang, một số hộ dân tộc Nùng, H’mông đã chuyển từ trồng rau chính vụ sang trồng rau trái vụ cho thu nhập cao nhưng đ̀ i hỏi kỹ thuật cao hơn, tốn công lao động hơn. Tại Nghệ An, một số hộ dân tộc Thái và H’mông đã thâm canh cây chanh leo (có liên kết với doanh nghiệp chế biến) bên cạnh các cây lúa, ngô truyền thống. Tại Đăk Nông nhiều hộ dân tộc Mạ đã chuyển sang chuyên canh cà phê, giảm dần diện tích lúa, ngô (bắp), sắn (mỳ), điều và giảm chăn nuôi. Quá trình chuyển đổi diễn ra từ từ từng bước, tăng dần diện tích cà phê và tăng dần đầu tư cho cà phê khi đến tuổi thu hoạch. Nhóm người Mạ tại thôn B’Sre B, xã Đăk Som (Đăk Glong, tỉnh Đăk Nông) tổng kết con đường đi lên của một hộ thành công gồm 4 người và có 2 mẫu đất, đó là chuyển đổi dần từ trồng ngô, sắn và làm thuê sang chuyên canh cà phê trong vùng 6 năm. Nguyễn Linh Nga và Niêkdăm (2003) [10] cho biết: Một số hộ DTTS sau quá trình thâm canh sẽ quay lại chiến lược đa dạng hóa nông nghiệp ở mức độ cao hơn. Hộ DTTS thành công lúc này đã có tiềm lực kinh tế nhất định, có thể thử nghiệm cây con mới có giá trị cao, mặc dù mức đầu tư cao
16 hơn hoặc thời gian hoàn vốn lâu hơn (ví dụ trồng ca cao, cao su, cây ăn trái, nuôi nhím ). Tiếp tục đa dạng hóa còn nhằm giảm rủi ro, đảm bảo dư tiền. Tại xã Quảng Khê (Đăk Glong, tỉnh Đăk Nông), một số người Mạ bắt đầu kết hợp giữa thâm canh cà phê với các cây trồng mới như chè, dâu tằm, cây ăn trái nhằm giảm sự phụ thuộc vào độc canh cà phê, có nguồn thu nhập thường xuyên để đảm bảo cuộc sống hàng ngày, tránh vay nợ lớn trong năm (cây cà phê cho thu nhập 1 năm 1 lần vào cuối vụ). Mô hình chè - cà phê đang mở ra một hướng đi mới cho người Mạ hướng đến mô hình SKBV hơn. Về khu ATK Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên: Ban ký hợp đồng trông coi, bảo vệ đồi rừng di tích với các xã Điềm Mặc, Phú Đình, Định Biên, Bảo Linh, hàng quý, kiểm tra họp rút kinh nghiệm, do vậy, về cơ bản việc phục hồi, tôn tạo di tích và gìn giữ không gian văn hóa môi trường, sinh thái Quần thể Di tích quốc gia đặc biệt ATK Định Hóa được bảo tồn, phát huy khá tốt. Ban phối hợp với Đoàn Thanh niên huyện Định Hóa, các Sở Tài nguyên và Môi trường Thái Nguyên, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Bắc Giang Ban Quản lý Rừng trồng các loại cây lát, trám, tùng, sấu dọc đường Khu Trung tâm tại Đèo De và một số di tích quan trọng. Thực hiện Dự án PAM 3352; Dự án rừng 327; Chính sách hỗ trợ trồng rừng phủ xanh đất trống, đồi trọc; Dự án 661 trồng mới 5 triệu ha rừng (từ năm 1998) một số loại cây keo, mỡ, hỗn giao, lát, lim, trám góp phần phủ xanh quần thể Khu Di tích Ban Quản lý Khu Di tích Lịch sử - Sinh thái ATK Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên phối hợp với Ủy ban nhân dân huyện, các xã, thị trấn vận động nhân dân trồng keo, cây lát hoa đường kính 20 – 30 cm tại Di tích Nhà tù Chợ Chu. Xây, kè và bồn cây, bón đất màu, bảo vệ cây gội cổ thụ, chứng tích ghi dấu Nơi thành lập Ban Kiểm tra Trung ương tại đồi Pụ Miếu, xã Điềm Mặc(1948), phủ xanh đồi lát xen cây chè, cọ, gợi một thời khói lửa “Rừng che bộ đội, rừng vây quân thù” đã đem lại màu xanh cho
17 Quần thể Di tích quốc gia đặc biệt ATK Định Hóa [1]. 2.3. Quá trình hình thành và phát triển của Ban quản lý rừng ATK Định Hóa Ban Quản lý rừng ATK Định Hóa được thành lập theo Quyết định số 51/QĐ-UBND ngày 13/1/2010 của UBND tỉnh Thái Nguyên, trên cơ sở tổ chức, sắp xếp lại 3 đơn vị là: Ban Quản lý rừng phòng hộ huyện Định Hóa; Ban Quản lý khu rừng cảnh quan ATK Định Hóa và Hạt Kiểm lâm huyện Định Hóa. Ban Quản lý rừng ATK là tổ chức trực thuộc Chi cục Kiểm lâm tỉnh Thái Nguyên (Sở Nông nghiệp và PTNT). Ban có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng để hoạt động theo quy định của pháp luật. Những nhiệm vụ chủ yếu của Ban Quản lý gồm: Quản lý, bảo vệ, phát triển và sử dụng các loại rừng đặc dụng, rừng phòng hộ và rừng sản xuất trên địa bàn huyện Định Hóa; thực hiện các biện pháp nhằm phát triển bền vững các nguồn lợi tài nguyên thiên nhiên; tăng cường các hoạt động truyền thông để tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm của cộng đồng về tài nguyên rừng; tham gia giải quyết các tranh chấp về rừng và đất rừng theo quy định Ban có trụ sở tại xóm Dốc Châu, thị trấn Chợ Chu, Định Hóa Sự thành lập Ban quản lý rừng ATK Định Hóa được sự giúp đỡ của Tổ chức Lâm nghiệp Việt Đức GTZ thông qua việc hỗ trợ chuyên gia tư vấn về cơ cấu tổ chức, nhiệm vụ, chức năng các phòng ban và tiếp tục hỗ trợ nâng cao năng lực chuyên môn cho cán bộ của Ban trong quá trình hoạt động. Đây là mô hình quản lý rừng hợp nhất đầu tiên ở Việt Nam. Rừng ATK Định Hóa là nơi ở, nơi làm việc của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các đồng chí lãnh đạo cấp cao của Đảng, Chính phủ và quân đội thời kỳ 1947 - 1954 (hiện có 109 di tích lịch sử được Nhà nước ghi nhận). Trong những năm kháng chiến, đồng bào các dân tộc Định Hóa đã có nhiều công lao trong việc chở che, bảo vệ cán bộ của Trung ương Đảng, Chính phủ và quân
18 đội, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng lịch sử Điện Biên Phủ, hoàn thành cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc. Hiện nay đời sống của nhân dân cùng ATK tuy có được cải thiện nhưng vẫn còn nhiều khó khăn. Vì vậy, đầu tư bảo vệ và phát triển rừng là một giải pháp quan trọng nhằm phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, thể hiện sự quan tâm của Đảng và Chính phủ đối với đồng bào vùng ATK. 2.4. Đặc điểm điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá 2.4.1. Điều kiện tự nhiên của xã Điềm Mặc 2.4.1.1. Vị trí địa lý Điềm Mặc, đôi khi được viết là Điềm Mạc là một xã thuộc huyện Định Hóa, tỉnh Thái Nguyên, Việt Nam. Xã nằm ở phía tây nam của huyện và thuộc vùng căn cứ địa Cách mạng ATK Định Hóa trong thời kì kháng chiến chống Pháp (1945-1954). Với tọa độ địa lý như sau: 21°49′48″B 105°32′20″Đ Vị trí của xã Điềm Mặc như sau: - Phía Bắc giáp với xã Thanh Định, huyện Định Hóa; - Phía Đông Bắc giáp xã Bình Yên, huyện Định Hóa; - Phía Đông giáp xã Sơn Phú, huyện Định Hóa; - Phía Nam giáp dãy núi Hồng, xã Hùng Lợi, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Hiện xã Điềm Mặc có tới 14 điểm di tích lịch sử, 7 di tích đã được xếp hạng, trong đó có 5 điểm đã được Chính phủ xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt vào năm 2012, 2 điểm đã được xếp hạng cấp tỉnh, 7 di tích chưa xếp hạng trong đó có 4 điểm đã được xây dựng bia, nhà bia ghi sự kiện lịch sử. UBND tỉnh Thái Nguyên đã có Quyết định số 909/ QĐ - UBND về vệc xếp hạng di tích lịch sử - danh thắng Làng văn hóa dân tộc Tày Bản Quyên đã góp
19 phần thêm cơ sở để bảo tồn, gìn giữ và phát huy Làng văn hóa dân tộc Tày. Ở khía cạnh tích cực, du lịch góp phần quảng bá những giá trị đặc trưng của di tích đến với công chúng, tăng cường nguồn lực để tái đầu tư bảo tồn di tích, tạo việc làm cho nhiều người, đặc biệt là người dân sở tại. Ở khía cạnh khác, du lịch càng phát triển càng tạo sức ép lên di tích: Lượng người tăng sẽ nảy sinh vấn đề ô nhiễm môi trường, sự xâm hại di tích, xâm hại tài nguyên rừng do tác động của con người Hiện nay đời sống của nhân dân cùng ATK tuy có được cải thiện nhưng vẫn còn nhiều khó khăn. Vì vậy, đầu tư bảo vệ và phát triển rừng là một giải pháp quan trọng nhằm phát triển kinh tế - xã hội, nâng cao đời sống nhân dân, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, thể hiện sự quan tâm của Đảng và Chính phủ đối với đồng bào vùng ATK. 2.4.1.2. Địa hình, địa chất và thổ nhưỡng a) Địa hình Xã Điềm Mặc thuộc địa hình miền núi trung du với đồi núi nằm dải rác trên toàn bộ địa hình xã. Đồi núi xen kẽ các cánh đồng tạo thành địa hình nhấp nhô đồi bát úp, ruộng bậc thang, độ dốc lớn. Có nhiều tiềm năng phát triển lâm nghiệp, kinh tế vườn đồi. b) Địa chất, thổ nhưỡng - Theo bản đồ thổ nhưỡng trên địa bàn xã Điềm Mặc đất đai được chia thành những thành phần chính sau: + Đất thung lũng do sản phẩm dốc tụ đây là loại đất hình thành do sự tích tụ của các sản phẩm phong hóa trên cao, loại đất này được phân bố rải rác rộng khắp trên địa bàn toàn xã. Diện tích này không lớn tập trung ở các vùng núi cao phía tây nam của xã đang khai thác để trồng lúa nước. + Đất nâu đỏ phát triển trên đá Mắcma bazơ và trung tính có tầng đất độ dày trung bình, thành phần cơ giới từ thịt nhẹ đến trung bình, phần lớn
20 diện tích này có độ dốc tương đối lớn vì vậy bị rửa trôi mạnh dẫn đến nghèo dinh dưỡng, hiện đang được sử dụng vào mục đích lâm nghiệp và trồng chè. + Đất đỏ vàng trên đá sét tầng trung bình (Fsy) phân bố trong toàn xã phù hợp trồng các cây hoa màu. Nhìn chung phần lớn đất đai của xã Điềm Mặc là đất chứa hàm lượng mù, Kali ở mức nghèo hiệu quả canh tác thấp. 2.4.1.3. Khí hậu, thuỷ văn a) Khí hậu Điềm Mặc là xã miền núi khí hậu mang tính đặc thù của vùng nhiệt đới gió mùa, hàng năm được chia thành hai mùa rõ rệt. - Mùa khô hanh từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau, mùa này thời tiết lạnh ít mưa, thường có những đợt gió mùa đông Bắc hanh khô dễ xảy ra cháy rừng. - Mùa mưa từ tháng 4 đến tháng 9, thời tiết nóng nực, nhiệt độ cao, lượng mưa lớn, khí hậu ẩm ướt thích hợp cho công tác trồng rừng, lượng mưa tập chung từ tháng 6 đến tháng 9 chiếm 90% lượng mưa cả năm, lượng mưa trung bình năm từ 1250 - 1260 mm. - Nhiệt độ trung bình năm là 22,50C, các tháng nóng thường là những tháng mùa mưa, nóng nhất là tháng 7 với nhiệt độ trung bình 28,7oC, nhiệt độ thấp nhất vào tháng 1 với nhiệt độ trung bình 15oC biên độ nhiệt ngày đêm là khá lớn. - Lượng mưa trung bình trong năm là 1800 mm lượng mưa cao nhất vào tháng 8 và thấp nhất vào tháng 1. - Độ ẩm trung bình cả năm 85% độ ẩm cao nhất vào tháng 6,7,8 độ ẩm cao nhất vào tháng 11, 12 hàng năm. - Nắng: Tổng số giờ nắng trong năm khoảng 1600-1800 giờ/năm. Nhìn chung khí hậu thời tiết của xã Điềm Mặc mang đặc trung của khí hậu miền núi phía Bắc, thích hợp cho sự phát triển đa dạng về sinh học, phù
21 hợp cho sự phát triền nhiều loại cây trồng khác nhau; cây ăn quả , chè, cây lương thực và cây lâm nghiệp. b) Thủy văn - Mạng lưới thủy văn đa dạng bao gồm các hệ thống suối khe đập khá dày đặc nên mùa mưa dễ xảy ra lũ lụt cục bộ tại khu vực xung quanh suối, tuy nhiên vẫn đáp ứng yêu cầu tưới tiêu cho sản xuất. - Nguồn nước phục vụ sinh hoạt: Toàn xã hiện nay 90% dùng nước giếng khơi mực nước ngầm trung bình có độ sâu từ 10-20 m, còn lại 10% dùng nước giếng khoan đây là nguồn nước sạch đảm bảo chất lượng phục vụ cho sinh hoạt của nhân dân. 2.4.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ở xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá 2.4.2.1. Điều kiện dân số, dân tộc và nguồn lực của xã Điềm Mặc a) Dân số: Xã có 28 xóm với 1339 hộ và 4865 nhân khẩu. Toàn xã có 33 chi bộ, với 408 đảng viên, được chia thành 28 xóm. b) Dân tộc: Toàn xã có 10 dân tộc anh em cùng chung sống Kinh, Tày, Nùng, Dao, Cao Lan, Sán Chí, Mường, Thái, Tống, Sán Dìu, Sán Chay, La Chí. Mỗi dân tộc giữ nét đặc trưng riêng trong đời sống văn hóa, hòa nhập phong phú đa dạng bản sắc văn hóa dân tộc với những truyền thống lịch sử, văn hóa văn nghệ, tôn giáo tín ngưỡng. Do phong tục tập quán khác nhau nên dân cư ở không tập trung thành cụm lớn mà chỉ chia thành những nhóm nhỏ, rải rác. Việc đầu tư cơ sở hạ tầng, kĩ thuật gặp nhiều khó khăn không đáp ứng được cho việc quy hoạch phát triển sản xuất và công tác quản lý dân cư. c) Lao động - việc làm: - Nguồn lực về lao động: Xã Điềm Mặc có nguồn lao động dồi dào, có
22 khả năng tiếp thu nhanh các tiến bộ kỹ thuật mới để áp dụng vào sản xuất nông lâm nghiệp, trong những năm tới công tác đào tạo nghề ngắn hạn, dài hạn theo nhu cầu học của người dân được nhà nước quan tâm mở ra đến từng địa phương, là cơ hội để lao động trong xã học tập nâng cao trình độ tay nghề, phát triển kinh tế xã hội; Lực lượng cán bộ xã, thôn được quy hoạch và có kế hoạch đào tạo bồi dưỡng nâng cao trình độ trong quản lý điều hành, cùng với việc rèn luyện trong thực tiễn. - Xã có nguồn nhân lực dồi dào là nguồn lực lớn cho phát triển kinh tế xã hội địa phương. Đội ngũ cán bộ lãnh đạo xã cũng được tập huấn, bồi dưỡng nâng cao trình độ nghiệp vụ, chuyên môn lý luận. Nhân dân các dân tộc xã Điềm Mặc có truyền thống cách mạng, đoàn kết trong kháng chiến trống giặc ngoại xâm, cũng như lao động và sản xuất. Là xã ATK trong những năm qua được hưởng thụ nhiều chương trình của nhà nước, kết cấu hạ tầng như: Điện, đường, trường, trạm, kênh mương đã được đầu tư nâng cấp tạo thuận lợi bước đầu cho việc xây dựng nông thôn mới. 2.4.2.2. Về phát triển kinh tế a) Về tình hình phát triển kinh tế của xã Điềm Mặc - Đẩy mạnh chuyển dịch cơ cấu kinh tế, ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật vào sản xuất nông lâm nghiệp, xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội đẩy mạnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa nông nghiệp nông thôn, thực hiện tốt chính sách xã hội, phát triển y tế, giáo dục, nâng cao đời sống và thu nhập của người dân. - Tốc độ tăng trưởng bình quân: 10 - 11%. - Thu nhập bình quân đầu người: Đạt 28.000.000 triệu đồng/người/năm b) Thực trạng sản xuất nông nghiệp * Về sản xuất nông nghiệp
23 -Tổng lương thực có hạt đạt: 2158/2.218,8 tấn đạt 97,25 KH tăng 8,3% so với năm 2017. Trong đó: + Cây lúa: Diện tích gieo cấy là 406/409 ha, năng suất đạt 52 tạ/ha, sản lượng đạt 2.111,6 tấn,đạt 89,9% kế HK, tăng 10% so với năm 2017 + Cây ngô: Diện tích 11,6/20 ha, năng suất đạt 40 tạ/ha sản lượng đạt 46,4 tấn đạt 55,4% KH. - Cây màu: + Diện tích khoai lang: 2,97/5 ha đạt 59,4% KH giảm 35,3% so với 2017. + Diện tích cây lạc: 1,9/2 ha đạt 95% KH giao, tăng 26,6% so với 2017 + Diện tích đậu đỗ khác: 4/5 ha đạt 80% KH giao, giảm 44,7% so với năm 2017. + Diện tích trồng rau: 18,8/18 ha đạt 104,4% KH giao, giảm 14,2% so với 2017. + Diện tích trồng sắn: 9,23/10 ha = 100% KH; đạt 55,4% KH tăng 15,4% so với 2017. Nhìn chung tình hình sản xuất nông nghiệp năm 2018 khá thuận lợi, tuy nhiên một số diện tích cây màu chưa được quan tâm do một số người dân đi làm ăn xa (đi làm công ty SamSung). * Cây chè - Diện tích chè toàn xã là 230 ha, trong đó diện tích chè kinh doanh là 215 ha, năng suất ước đạt 104 tạ/ha, sản lượng chè búp tươi đạt 99,8 KH, tăng 38,4% so với 2017. - Tổng diện tích chè trồng mới, trồng lại là 19,27/20 ha đạt 96,35% KH giao, tăng 10,7% so với 2017. - Về chăn nuôi: Thực hiện tốt công tác tuyên truyền, phòng chống dịch bệnh, chống rét, dự trữ thức ăn cho đàn vật nuôi. Phối hợp với Trạm Khuyến
24 nông, phòng Nông nghiệp huyện, Hội nông dân huyện tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật chăn nuôi gia súc, gia cầm cho người dân. - Tổng đàn gia súc, gia cầm toàn xã : - Tổng đàn trâu: 393/510 con đạt 77,05% KH giao, giảm 14,9% so với 2017. - Tổng đàn bò: 445/445 con đạt 100% KH giao. - Tổng đàn lợn: 2032/2800 con đạt 72,5% KH. - Tổng đàn dê: 311/1100 con đạt 28,3% KH, giảm 67,5% so với 2017 - Tổng đàn gia cầm: 38.873/37.000 con đạt 105% KH giao, tăng 6% so với 2017. BCĐ sản xuất Nông lâm nghiệp thường xuyên chỉ đạo tổ thú y xã, các ông, bà Trưởng thôn tuyên truyền vận động nhân dân làm tốt công tác phòng, chống dịch bệnh cho đàn gia súc, gia cầm trên địa bàn xã, hoàn thành công tác tiêm phòng đợt 1, đợt 2 cho đàn gia súc, gia cầm cho 28/28 xóm. * Về sản xuất tiểu thủ công nghiệp, ngành nghề nông thôn Tổng số lao động công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp chiếm tỷ lệ nhỏ trong tổng số lao động trong xã, chủ yếu là sản xuất vật liệu xây dựng gạch, ngói, cát sỏi phần lớn các cơ sở sản xuất nằm rải rác ở các hộ gia đình dưới dạng nhỏ lẻ. * Thương mại dịch vụ: Chủ yếu là các loại dịch vụ nông nghiệp như: Vật tư giống cây trồng, phân bón, thuốc trừ sâu, tạp hóa và các nghề truyền thống đan dệt mành cọ, tre trúc, chung chuyển hàng hóa chưa cao, cơ bản đáp ứng những nhu cầu sản xuất và đời sống của người dân trong xã. 2.3.2.3. Về cơ sở hạ tầng a) Hệ thống điện cho sản xuất và sinh hoạt của xã Điềm Mặc Nguồn điện cung cấp cho xã Điềm Mặc là lưới điện quốc gia qua tuyến 472 và 473 trạm trung gian Quán Vuông công suất 2x560 kVA cung cấp tương đối cho khu vực nghiên cứu.
25 - Lưới điện: Lưới trung áp sử dụng cấp điện áp 22 kV 3 pha. -Trạm lưới 22/0,4 kV; loại tạm treo có 5 hạ áp các trạm nhỏ có công suất 100 kVA 160 kVA, tổng công suất đặt ở các trạm là 560 kVA. - Tỷ lệ hộ được sử dụng điện và sử dụng điện an toàn đạt 100 %. - Đường điện được nhà nước đầu tư, xây dựng đã lâu đến nay một số tuyến đã xuống cấp, cần xây dựng mới và cải tạo để đảm bảo quy định về cung cấp điện và sử dụng an toàn điện. b) Hệ thống giao thông vận tải Xã Điềm Mặc có tuyến đường nối từ xã Bình Yên đến Phú Đình chạy qua, ngoài ra còn có tuyến đường liên xã Điềm Mặc - Sơn Phú dài 5,7 km, đây là con đường vành đai ATK được ủy ban nhân dân tỉnh đầu tư với kinh phí 15 tỷ đồng và được người dân tình nguyện hiến đất. Xã Điềm Mặc nằm trên trục đường giao thông liên xã đi lại thuận lợi đặc biệt là các trục đường liên thôn, xóm thường xuyên được tu bổ và nâng cấp thuận tiện cho công tác QLBV & PTR và công tác PCCCR. c) Về Văn hoá - xã hội * Văn hoá - giáo dục: Hiện xã Điềm Mặc có tới 14 điểm di tích lịch sử, 7 di tích đã được xếp hạng, trong đó có 5 điểm đã được Chính phủ xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia đặc biệt vào năm 2012, 2 điểm đã được xếp hạng cấp tỉnh, 7 di tích chưa xếp hạng trong đó có 4 điểm đã được xây dựng bia, nhà bia ghi sự kiện lịch sử. Đến với Điềm Mặc là đến với vùng đất dày đặc các di tích lịch sử, bởi đất và người nơi đây trước từng là cơ sở cách mạng vững chắc, nơi có con người với phẩm chất trung kiên cách mạng, có núi rừng hiểm trở, vì vậy Bác Hồ đã căn dặn các đồng chí ở Trung ương chọn làm căn cứ An toàn khu. Từ địa bàn xã Điềm Mặc có thể dễ dàng di chuyển được đến các xã ATK khác,
26 đặc biệt từ đây có thể di chuyển sang vùng rừng núi xã Tân Trào, huyện Sơn Dương, tỉnh Tuyên Quang, nơi đã từng có mái đình Hồng Thái, cây đa Tân Trào đi vào lịch sử trước Cách mạng tháng Tám năm 1945. * Giáo dục Đội ngũ giáo viên của 3 bậc học đã cơ bản chuẩn hóa về chuyên môn; cơ sở vật chất trong nhà trường từng bước được đầu tư xây dựng và hoàn thiện. - Trường mầm non: Về quy mô trường lớp, học sinh: Duy trì 11/11 nhóm lớp; học sinh 325 cháu. Chất lượng chăm sóc giáo dục trẻ đáp ứng yêu cầu của ngành đề ra: Tỷ trẻ chuyên cần 93%; trẻ phát triển đạt yêu cầu 93%; tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng giảm so với năm đầu học. Trường đạt tập thể lao động tiên tiến tiêu biểu. - Trường tiểu học: Về quy mô trường lớp, học sinh: Số lớp học 14 lớp tổng số 386 học sinh. Chất lượng giáo dục: Hoàn thành chương trình lớp học 381/386 em đạt 98,7% - Trường THCS Hoàng Ngân: Về quy mô trường lớp học sinh: Số lớp học 8 lớp tổng số 241 em; Chất lượng giáo dục: Kết quả tham gia các cuộc thi: Học sinh thi đạt giải cấp huyện 16 giải; đạt giải cấp tỉnh 1 giải. Trường đạt tập thể lao động tiên tiến tiêu biểu. Về cơ sở vật chất: Công trình nhà 2 tầng 8 phòng bộ môn; sân và tường rào của trường THCS đang được hoàn thiện để đưa vào sử dụng. d) Về y tế chăm sóc sức khỏe cộng đồng ở xã Điềm Mặc. Trạm y tế thực hiện tốt công tác chăm sóc sức khỏe cho nhân dân, trên địa bàn xã không có dịch bệnh nguy hiểm xảy ra. Trong năm tổ chức khám chữa bệnh cho 3.360 bệnh nhân, giảm 108 người so với năm 2017. - Công tác phòng chống bệnh lao: Tổng số bệnh nhân xét nghiệm đờm 24 người không phát hiện bệnh nhân mới mắc lao. - Công tác phòng chống HIV/AIDS tổng số bệnh nhân mắc bệnh 4
27 bệnh nhân, không tăng so với năm 2017. - Công tác khám chữa bệnh bằng đông y: Trong năm đầu 2018 hội đông y đã khám chữa bệnh cho 152 lượt người, khám miễn phí 36 lượt người; số thang thuốc điều trị 484 thang; số dược liệu 350 kg; sản xuất dạng rượu, cồn xoa bóp 15 lít; sản xuất nấu cao xương dược liệu 40 kg. - Ban chỉ đạo vệ sinh an toàn thực phẩm đã tổ chức 4 đợt cao điểm để kiểm tra về công tác an toàn, vệ sinh thực phẩm các nhà hàng, quán ăn, kết quả 21 cơ sở được kiểm tra, nhắc nhở 7 cơ sở.
28 Phần 3 ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1.1. Đối tượng nghiên cứu - Các hoạt động của Ban Quản lý rừng ATK Định Hóa, Thái Nguyên đến sinh kế của người dân tộc thiểu số vùng nghiên cứu. - Các hộ dân dân tộc thiểu số sinh sống trong khu vực xã Điềm Mặc huyện Định Hoá. - Các nguồn lực tự nhiên, nguồn lực con người, nguồn lực xã hội, nguồn lực tài chính, nguồn lực vật chất tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá. 3.1.2 Phạm vi nghiên cứu - Địa điểm nghiên cứu: Xã Điềm Mặc xã là trung tâm của khu ATK, huyện Định Hoá. - Vấn đề nghiên cứu: Chỉ nghiên cứu những vấn đề có liên quan đến các sinh kế của người dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá. 3.2. Nội dung nghiên cứu - Đánh giá tình hình sản xuất và đời sống của người dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại Điềm Mặc, huyện Định Hoá. - Đánh giá các nguồn sinh kế và các yếu tố ảnh hưởng đến nguồn sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hóa. - Đề xuất một số giải pháp tăng cường sinh kế của người dân có cuộc sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên. 3.3. Phương pháp nghiên cứu
29 3.3.1. Cách tiếp cận của đề tài Phương hướng giải quyết vấn đề của đề tài: “Nghiên cứu đánh giá hiện trạng và tăng cường sinh kế của người dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên” được cụ thể hóa qua sơ đồ sau: Thu thập các thông tin Tìm hiểu về thể chế, Thu th ập các thông tin, tài liệu về điều kiện tự về thực trạng sinh kế chính sách trong quản lý nhiên, kinh tế - xã hội của người dân tộc thiểu các khu bảo tồn, vườn của khu vực nghiên cứu số sống dựa vào rừng tại Quốc gia, sinh kế người liên quan đến cuộc sống xã Điềm Mặc, huyện dân tộc thiểu số trong của người dân Định Hoá các khu bảo tồn, vườn Quốc gia Khảo sát tổng thể khu ATK Định Hoá Phân tích, xử lý, đánh giá thông tin Đề xuất giải pháp tăng cường sinh kế của người dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng xã Điềm Mặc Hình 2.1. Sơ đồ các bước nghiên cứu của đề tài
30 3.3.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể 3.3.2.1.Phương pháp thu thập số liệu Đề tài đã kế thừa các thông tin và số liệu sau: - Phương pháp thu thập số liệu thứ cấp: Phương pháp này được sử dụng để hệ thống hoá và tóm tắt về cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn có liên quan đến đề tài này. Ngoài ra thu thập số liệu thứ cấp tại phòng Nông nghiệp & PTNT, phòng Tài nguyên và môi trường, phòng thống kê và các phòng ban khác ở huyện Định Hoá, Ban quản lý rừng ATK Định Hoá Nguồn gốc của các tài liệu này đều được chú thích rõ ràng sau mỗi biểu số liệu. - Phương pháp điều tra số liệu sơ cấp: Chọn mẫu điều tra trong khu vực nghiên cứu theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên. Phỏng vấn trực tiếp chủ hộ bằng các câu hỏi đã được chuẩn bị trước và in sẵn. Thu thập các thông tin sơ cấp tại các hộ nông dân người dân tộc thiểu số, trên địa bàn do Ban quản lý rừng ATK Định Hoá quản lý theo 03 nhóm, với tổng số hộ điều tra 60 hộ: Nhóm hộ dân khá 20 hộ, nhóm hộ trung bình 20 hộ và nhóm hộ nghèo 20 hộ. * Cơ sở chọn mẫu điều tra Xã được lựa chọn để điều tra là xã Điềm Mặc đại diện cho các xã vùng giữa trung tâm, nơi xây dựng Nhà tưởng niệm Bác Hồ của khu vùng đệm ATK Định Hóa. Số liệu điều tra sơ cấp được tác giả thu thập trên thực địa thông qua các phương pháp sau: * Phương pháp phỏng vấn cấu trúc: Tiến hành phỏng vấn thử 10 hộ theo bộ mẫu câu hỏi đã được soạn thảo trước. Sau đó xem xét bổ sung phần còn thiếu và loại bỏ phần không phù hợp trong bảng câu hỏi. Câu hỏi được soạn thảo bao gồm các câu hỏi đóng và câu hỏi mở. Nội dung các câu hỏi phục vụ cho đề tài nghiên cứu được thiết kế để thu thập thông tin các nhóm sau:
31 1. Nhóm thông tin về xác định hộ gia đình. 2. Phân chia nhóm hộ (khá, trung bình và nghèo) theo các tiêu chí phân chia từ: Quyết định số 59/2015/QĐ-TTg ngày 19 tháng 11 năm 2015 của Thủ tướng Chính phủ ban hành chuẩn nghèo tiếp cận đa chiều áp dụng cho giai đoạn 2016-2020. 3. Nhóm thông tin về các đặc điểm nhân khẩu của hộ. 4. Nhóm thông tin về các nguồn lực tự nhiên của hộ. 5. Nhóm thông tin về các nguồn thu nhập của hộ. 6. Nhóm thông tin về hiện trạng sử dụng các nguồn lực tự nhiên từ rừng, rừng trồng của hộ. 7. Nhóm thông tin đánh giá tác động của các hoạt động hiện nay đến sinh kế của người dân tộc thiểu số. 8. Nhóm thông tin về các hoạt động hỗ trợ của Ban quản lý rừng ATK Định Hoá. * Phương pháp phỏng vấn bán cấu trúc: Phương pháp này nhằm mục đích lấy thêm những thông tin cần thiết cho việc nghiên cứu, mở ra nhiều vấn đề mới quan trọng. Phương pháp này phát huy rất hiệu quả các câu hỏi mang tính chất định tính đến những vấn đề mà người dân quan tâm, có ảnh hưởng tới cuộc sống của họ. * Phương pháp quan sát trực tiếp: Phương pháp này bổ xung thêm các thông tin về địa bàn nghiên cứu trong quá trình đi điều tra phỏng vấn hộ thông qua ghi chép, chụp ảnh lại một cách cụ thể, thực tế, phong phú và khách quan. * Phương pháp chuyên gia: Phương pháp này được sử dụng để hiệu chỉnh và hoàn thiện kết quả thông tin thu thập sau khi xử lý tài liệu ngoại nghiệp. Kết quả phân tích đánh giá thông tin của đề tài đã được gửi đến một số chuyên gia có kinh nghiệm trong lĩnh vực quản lý rừng, các nhà quản lý
32 của địa phương đóng góp ý kiến như: Trưởng Ban quản lý rừng ATK Kiêm Hạt trưởng Hạt Kiểm lâm Định Hoá, (2) Các cán bộ Lâm nghiệp xã thuộc BQL rừng ATK Định Hoá. Các ý kiến đóng góp của các chuyên gia, các nhà quản lý đã được tác giả tiếp thu và chỉnh sửa, bổ sung, hoàn thiện đề tài. 3.3.3. Phương pháp phân tích và xử lý số liệu - Phương pháp thống kê mô tả: Là các phương pháp liên quan đến việc thu thập số liệu, tóm tắt, trình bày, tính toán và mô tả các đặc trưng khác nhau để phản ánh một cách tổng quát đối tượng nghiên cứu thông qua kết quả của phiếu điều tra. - Phương pháp phân tích so sánh: + Phương pháp này dùng để so sánh sự khác nhau về thu nhập từ các ngành nghề khác nhau, cơ cấu thu nhập giữa các nhóm hộ. 3.3.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích đánh giá trong nghiên cứu - Tính toán thu nhập năm 2018 của các hộ thuộc 03 nhóm điều tra từ các nguồn khác nhau: + Nông nghiệp: Thu nhập từ các hoạt động trồng trọt bao gồm: Lúa, hoa màu, chè và thu nhập từ các hoạt động chăn nuôi như: Lợn, trâu bò, gia cầm v.v + Ngành nghề tự do: Thợ xây, thợ hàn, làm thuê + Thu nhập từ nghề làm công ăn lương: Công nhân, giáo viên, công chức nhà nước + Thu nhập từ rừng: Gỗ, củi đốt, các lâm sản ngoài gỗ như nấm, măng, tre, cây luồng, cây vầu, cây thuốc nam, hoa phong lan, cây cảnh vv.
33 Phần 4 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 4.1. Đánh giá hoạt động của Ban quản lý rừng ATK Định Hoá 4.1.1. Hiện trạng sử dụng đất đai thuộc Ban quan lý rừng ATK Định Hoá Diện tích đất đai theo hiện trạng sử dụng tại các xã ATK Định Hoá được tổng hợp vào bảng 4.1 (trang sau): Định hướng và quy hoạch cho sự phát triển rừng ATK Định Hóa như sau: Quy hoạch lại 3 loại rừng huyện Định Hóa với tổng diện tích đất lâm nghiệp 35.787 ha, trong đó rừng đặc dụng 8.728 ha, rừng phòng hộ 7.050 ha, rừng sản xuất 20.009 ha. Rừng đặc dụng: Bảo vệ 4.516 ha rừng hiện có; khoanh nuôi tự nhiên 4.043 ha; trồng rừng mới 169 ha; Rừng phòng hộ: Bảo vệ 5.205 ha rừng hiện có; khoanh nuôi tự nhiên 1.699 ha; trồng rừng mới 168 ha; Rừng sản xuất: Bảo vệ, nuôi dưỡng 13.846 ha rừng hiện có; khoanh nuôi xúc tiến tái sinh tự nhiên 1.540 ha; cải tạo rừng tự nhiên nghèo kiệt 1.250 ha; trồng mới 3.373 ha; trồng lại 5.696 ha sau khai thác rừng trồng; * Diện tích đất lâm nghiệp do Ban quản lý rừng ATK Định Hóa có 12 xã và 01 thị trấn chợ Chu, trong đó: Một số xã có diện tích lâm nghiệp lớn như: Xã Quy Kỳ (5.211,74 ha); Xã Tấn Thịnh (3.746,07 ha); xã Lam Vỹ (3.059,9 ha); Các xã có ít diện tích đất lâm nghiệp như: TT Chợ Chu 92,50 ha, xã Bảo Cường 287,72 ha, xã Trung Hội 508,5 ha
34 Bảng 4.1: Hiện trạng rừng và đất quy hoạch Lâm nghiệp các xã có diện tích rừng của BQL rừng ATK Định Hoá quản lý (2018) Trong đó các xã LOẠI ĐẤT Tổng số TT LOẠI Điềm Bình Phú Bảo Bảo Quy Linh Lam Tân Tân Trung Phượng (ha) Chợ RỪNG Mặc Thành Đình Cường Linh Kỳ Thông Vỹ Thịnh Dương Hội Tiến Chu Tổng diện tích tự 37.284,60 1.653,84 2.820,0 2.990,0 981,0 2.760,0 7.158,40 2.896,25 4.200,0 5.700,0 2.100,0 1.258,15 446,80 2.170,0 nhiên I- Đất lâm 23.568,88 1013,3 1.182,22 1.775,8 287,72 2.121,6 5.211,74 2.363,87 3.059,9 3.746,07 1.013,36 508,50 92,50 1.034,7 nghiệp A. Đất có 20.770,65 1013,3 1.076,42 1.508,12 267,72 1.783,8 4.258,19 1.781,87 2.756,2 3.701,21 963,36 478,5 92,50 971,16 rừng I. Rừng tự 16.605,66 777,7 897,97 1.338,6 200,72 1.461,14 3.165,92 1.300,17 2.114,2 3.308,54 705,11 328,26 59,20 822,52 nhiên II. Rừng 4.088,64 235,6 178,45 169,52 67,0 322,67 1.092,27 481,14 566,2 392,67 258,25 150,24 33,30 148,64 trồng B. Đất chưa 2.519,52 - 105,8 247,68 20,0 337,79 953,55 582,0 75,0 44,86 - 30,0 - 63,54 có rừng II- Đất khác 7.673,29 640,26 858,7 326,43 206,98 409,71 1.538,99 126,08 637,0 1.537,12 706,18 331,29 177,26 713,51 ngoài LN (Nguồn: Quy hoạch sử dụng đất LN theo quy hoạch 3 loại rừng tỉnh Thái Nguyên)
35 * Ban Quản lý rừng ATK Định Hóa quản lý 12 xã và 01 thị trấn với tổng diện tích đất lâm nghiệp là 23.568,88 ha. Trong đó: - Đất có rừng: 20.770,65 ha; chiếm 88,13% tổng diện tích đất lâm nghiệp. - Đất rừng tự nhiên: 16.605,66 ha, chiếm 70,56% so với tổng diện tích đất lâm nghiệp do BQL rừng ATK quản lý. - Đất rừng trồng: 4.088,64 ha, chiếm 17,35% so với tổng diện tích đất lâm nghiệp do BQL rừng ATK quản lý. - Đất chưa có rừng: 2.519,52 ha, chiếm 10,69% so với tổng diện tích đất lâm nghiệp do BQL rừng ATK quản lý. - Diện tích đất chưa sử dụng và phi nông nghiệp: 7.673,29 ha, chiếm 32,56 % so với tổng diện tích đất lâm nghiệp do BQL rừng ATK quản lý. * Diện tích rừng trồng: Xã Quy Kỳ có diện tích rừng trồng lớn nhất với 1.092,27 ha; thứ hai là xã xã Lam Vỹ là xã có diện tích rừng trồng với 566,2 ha; Các xã có ít diện tích rừng trồng như: Thị trấn Chợ Chu 33,3 ha; xã Bảo Cường 67 ha; xã Phượng Tiến có 148,64 ha 4.1.2. Trữ lượng các loại rừng các xã thuộc Ban quản lý rừng ATK Định Hóa Hiện nay trữ lượng rừng ở Định Hóa là khá lớn so với toàn tỉnh Thái Nguyên, những năm gần đây do công tác bảo vệ rừng tốt và người dân dần hiểu ra tầm quan trọng của rừng và nguồn kinh tế từ rừng đem lại là rất lớn. Do vậy trữ lượng các loại rừng tăng đáng kể, nhất là diện tích rừng trồng tăng nên trữ lượng rừng cũng tăng cao. - Trữ lượng các loại rừng các xã thuộc Ban quản lý rừng ATK Định Hóa gồm 12 xã và 1 thị trấn Chợ Chu có trữ lượng rừng phòng hộ, rừng đặc dụng rừng sản xuất được thể hiện ở bảng 4.2 (trang sau)
36 Bảng 4.2: Trữ lượng rừng ATK Định Hoá (năm 2018) Đơn vị tính: gỗ=m3; nứa= 1.000 cây Trong đó các xã LOẠI Tổng TT Điềm Bình Phú Bảo Bảo Linh Lam Tân Tân Trung Phượng RỪNG cộng Quy Kỳ Chợ Mặc Thành Đình Cường Linh Thông Vỹ Thịnh Dương Hội Tiến Chu Gỗ 34.012,6 15.513 123.022 18.203 111.388 54.675 9726 11.235 276.015 50.523 285 22 958 Tự nhiên 10.213 89.666 1.609 34.216 96.479 9.535 128.668 2.058 501 Tổng số Rừng 6.379,4 5.300 33.356 16.594 77.170 138.024 9.126 1.700 147.347 48.466 457 trồng Tre nứa 645,881 8 36 27 25 1.282 63 104 28 17 I- Rừng Gỗ 27.633,2 59,5 1.850 9.535 đặc dụng Tre, nứa 645,881 15,2 - 103 63 II- Rừng Gỗ - 10.213 83.055 - 34.216 23.803 - 161 138 501 phòng hộ Tre, nứa - 20 77.170 483 104 III- Rừng Gỗ 6.379,4 5.300 33.356 16.594 29.022 600 1.700 147.186 48.466 147 22 457 sản xuất Tre, nứa - 8 16 11.8 - - - 28 17 (Nguồn: Số liệu Kiểm kê rừng tại huyện Định Hoá)
37 Số liệu bảng trên cho thấy: Trữ lượng rừng do BQL rừng ATK Định Hóa quản lý có 1.851,218 m3, trong đó rừng tự nhiên đạt 668.922 m3, rừng trồng có tổng trữ lượng là 1.182,296 m3; Rừng tre nứa với trữ lượng 2.291 cây, chủ yếu là vầu. Được chia ra cho các xã và thị trấn như sau: * Trữ lượng gỗ: xã có trữ lượng gỗ lớn nhất Tân Thịnh với 276.015 m3, xã Bảo Linh đạt 111.388 m3. Các xã có trữ lượng gỗ nhỏ nhất như: TT chợ Chu chỉ có 22 m3, xã Trung Hội chỉ đạt 285 m3, * Các xã có trữ lượng gỗ từ rừng tự nhiên lớn như: Xã Tân Thịnh đạt 128.668 m3; xã có trữ lượng rừng tự nhiên nhỏ như: Xã Phượng Tiến chỉ đạt 501 m3, xã Bảo Cường chỉ có 1.609 m3, * Về trữ lượng rừng trồng: Xã có trữ lượng gỗ rừng trồng lớn nhất là xã Quy Kỳ đạt 138.024 m3, xã Bảo Linh với 77.170 m3, tiếp đến là xã Phú Đình với 33.356 m3, Các xã có rừng trồng những trữ lượng ít như: Xã Phượng Tiến đạt 457 m3, xã Lam Vĩ đạt 1.700 m3, * Về trữ lượng rừng tre nứa vầu: Xã Quy Kỳ là xã có trữ lượng rừng tre nứa lớn nhất với 1.282 cây, xã Điềm Mặc với 645,881 cây; tiếp là Lam Vĩ với 63.000 cây và 8.000 cây như Bình Thành * Nếu chia theo 03 loại rừng (Rừng đặc dụng, rừng phòng hộ, rừng sản xuất) sẽ có xã trữ lượng gỗ chủ yếu rừng là đặc dụng như: Xã Lam Vỹ và xã Quy Kỳ Trữ lượng gỗ từ rưừng phòng hộ có xã Phú Đình (83.055m3); xã Bảo Linh (34.216 m3), Như vậy, xã Điềm Mặc là xã trung tâm của Khu ATK có rừng đặc dụng, rừng sản xuất, tạo điều kiện cho người dân tăng thêm thu nhập từ rừng.
38 4.1.3. Hiện trạng chủ quản lý đất đai thuộc Ban quản lý rừng ATK Định Hoá Hiện trạng các chủ quản lý đất đai: BQL rừng, DN nhà nước, hộ gia đình, UBND xã thuộc Ban quản lý rừng ATK Định Hóa được thể hiện ở bảng sau: Bảng 4.3: Hiện trạng chủ quản lý đất đai Ban quản lý rừng ATK Định Hoá Trong đó các chủ quản lý Loại đất, Diện tích STT BQL DN nhà Hộ UBND loại rừng (ha) rừng nước gia đình xã 1 Rừng đặc dụng 7.539,98 7.539,98 - - - 1.1 Rừng tự nhiên 6.301,11 6.301,11 - - - 1.2 Rừng trồng 788,70 788,70 - - - 1.3 Đất chưa có rừng 450,17 450,17 - - - 2 Rừng phòng hộ 8.947,80 6.370,10 - 1.897,80 679,90 2.1 Rừng tự nhiên 5.350,47 4.261,50 - 762,47 326,50 2.2 Rừng trồng 1.775,23 822,10 - 599,73 353,40 2.3 Đất chưa có rừng 1.822,10 1.286,50 - 535,60 - 3 Rừng sản xuất 13.779,65 1.210,68 - 12.568,97 - 3.1 Rừng tự nhiên 9.415,44 675,86 - 8.739,58 - 3.2 Rừng trồng 3.318,96 514,22 - 2.804,74 - 3.3 Đất chưa có rừng 1.045,25 20,60 - 1.024,65 - Tổng 30.267,43 15.120,76 - 14.466,77 679,90 (Nguồn: Ban quản lý rừng ATK Đinh Hóa)
39 Số liệu bảng trên cho thấy: - Đối với rừng đặc dụng với tổng diện tích là 7.539,98 ha, giao 100% cho Ban quản lý rừng ATK Định Hóa quản lý trong đó: Diện tích rừng tự nhiên là 6.301,11 ha; rừng trồng là 788,7 ha, đất chưa có rừng là 450,17 ha. - Rừng phòng hộ: Có ba đối tượng được Ban quản lý ATK Định Hóa giao rừng cho quản lý và sử dụng, việc trồng rừng với các các loài cây rừng, rừng còn được phối với các loài cây bản địa mang lại cảnh quan cho khách du lịch của địa phương. Với tổng diện tích 8.947,80 ha, ban quản lý ATK quản lý trực tiếp 1.210,68 ha, còn lại giao cho các hộ gia đình là 1.897,8 ha và UBND xã quản lý 679,9 ha. - Rừng sản xuất: Khu vực diện tích rừng do ban quản lý rừng ATK Định Hóa quản lý với tổng diện tích là 13.779,65 ha chiếm 45,53% tổng diện tích các loại rừng; với diện tích rừng tự nhiên là 9.515,44 ha chiếm 69,05% diện tích rừng sản xuất toán khu vực, rừng trồng 3.318,96 ha, chiếm 24,09% diện tích rừng sản xuất toán khu vực, còn lại là đất chưa được trồng rừng 1.045,25 ha. Rừng sản xuất của khu vực chủ yếu giao cho các hộ gia đình quản lý và sử dụng với 12.568,6 ha, chiếm 91,21% so với tổng số diện tích rừng sản xuất của toàn khu; ban quản lý rừng ATK định hóa quản lý sử dụng 1.210,68 ha, chiếm 8,79% so với tổng số diện tích rừng sản xuất của toàn khu. 4.2. Đánh giá tình hình sản xuất và đời sống của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá 4.2.1. Thông tin chung về các chủ hộ được điều tra thuộc xã Điềm Mặc 4.2.1.1. Tuổi trung bình, khả năng đọc chữ và cơ cấu dân tộc ở xã Điềm Mặc Thông tin về các chủ hộ được điều tra trong xã, thuộc Ban quản lý rừng ATK Định Hoá được tổng hợp vào bảng 4.4 (trang sau):
40 Bảng 4.4: Tuổi trung bình, khả năng đọc chữ và cơ cấu dân tộc phân theo nhóm hộ ở xã Điềm Mặc Nhóm hộ Chỉ tiêu Khá Trung bình Nghèo Tuổi bình quân của chủ hộ (tuổi) 53,15 49,1 55,5 Chủ hộ là nam giới (% tổng số hộ) 90 85 85 Chủ hộ là nữ giới (% tổng số hộ) 10 15 15 Mức độ tiếp cận thông tin thông qua khả năng đọc sách báo của chủ hộ (% trên tổng số loại hộ) Dễ dàng 85 80 45 Khó khăn 10 10 45 Không đọc được 5 10 15 Thành phần dân tộc thiểu số (theo %) Kinh 20 15 10 Tày 80 65 80 Dao 5 0 Nùng 10 10 San Chí 5 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Số liệu bảng trên cho thấy: - Tuổi của chủ hộ có mối liên hệ chặt chẽ với sự tích lũy kinh nghiệm trong cuộc sống và sản xuất, cùng với đặc điểm giới tính của chủ hộ có ảnh hưởng đến việc ra quyết định sản xuất kinh doanh, giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống của hộ. Tuổi trung bình của nhóm hộ nghèo (55.5 tuổi) có cao hơn hai nhóm còn lại, tuy nhiên ở xã Điềm Mặc chưa thể hiện được tuổi của chủ hộ ảnh hưởng đến kết quả sản xuất kinh doanh.
41 - Khả năng về trình độ và biết chữ thì ảnh hưởng tương đối rõ rệt, nhóm họ khá khả năng đọc thông, viết, tính toán được cao nhất (85% trong tổng số hộ khá), hộ trung bình đạt 80%, hộ nghèo chủ hộ biết đọc dễ dàng đạt 50% tổng số hộ nghèo tỷ lệ không biết đọc ở nhóm hộ nghèo là cao nhất (15%), hộ trung bình (10%), hộ khá còn ít nhất (5%). - Thành phần cơ cấu dân tộc trong số các hộ được điều tra, ngoài người Kinh, thì xã Điềm Mặc có 10 dân tộc khác cùng sinh sống. Người Tày, người Dao và người Nùng với tỷ lệ gần ngang nhau, tuy nhiên người Tày là có số lượng đông hơn. 4.2.1.2. Trình độ học vấn của các chủ hộ phân theo nhóm hộ điều tra Trong giai đoạn hiện nay, thông tin có ảnh hưởng rất lớn tới tất cả các ngành nghề, các tổ chức, cá nhân. Hoạt động sản xuất kinh doanh của hộ cũng cần có thông tin về thị trường, về các thành tựu khoa học kỹ thuật, về các điển hình tiên tiến trong sản xuất kinh doanh giỏi để tổ chức hoạt động sản xuất kinh doanh của hộ ngày càng tốt hơn. Trình độ học vấn của các chủ hộ được trình bày ở bảng dưới đây: Bảng 4.5: Trình độ học vấn của các chủ hộ điều tra Nhóm hộ Ghi Trình độ học vấn (% trong tổng số) chú của các chủ hộ Khá TB Nghèo Chưa tốt nghiệp tiểu học 5 15 25 Tiểu học 80 60 70 Trung học cơ sở 10 25 5 Trung học phổ thông 0 0 0 Trung học dạy nghề 0 0 0 Cao đẳng và Đại học 0 0 0 Tổng số 100 100 100 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018)
42 Số liệu bảng trên cho thấy ở xã Điềm Mặc các chủ hộ điều tra không có chủ hộ nào học hết chương trình trung học phổ thông; có một số chủ hộ trẻ đã học hết chương trình trung học cơ sở, đặc biệt là nhóm hộ khá (10% so với tổng số hộ khá được điều tra), số chủ hộ không học theo trường lớp 5%, tuy nhiên trong số đó đã được học xóa mù, nhưng lâu không tiếp xúc và đọc chữ nên mù lại, trường hợp này cũng xảy ra ở cả nhóm hộ trung bình và nghèo. 4.2.2. Nghề nghiệp của các chủ hộ điều tra Nghề nghiệp của chủ hộ là một trong những yếu tố tác động rất lớn đến thu nhập, điều kiện vật chất và tinh thần của chủ hộ. Nó là chỉ tiêu phản ánh cách thức con người tạo ra của cải vật chất, văn hoá tinh thần phục vụ nhu cầu cuộc sống của bản thân và gia đình. Kết quả phân tích nghề nghiệp của chủ hộ được thể hiện ở bảng dưới đây: Bảng 4.6: Nghề nghiệp của các chủ hộ điều tra Nhóm hộ Nhóm hộ Nhóm hộ TB Nghề nghiệp khá nghèo (% so với của các chủ hộ (% so với (% so với tổng số) tổng số) tổng số) Hoạt động nông nghiệp 60 85 90 Hoạt động lâm nghiệp 35 15 10 Hoạt động nghề nghiệp khác 15 0 0 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Qua số liệu bảng trên trên ta thấy, hầu hết các hộ được điều tra làm nghề nông nghiệp, trung bình toàn xã có đến 77% số hộ hoạt động trồng trọt nông nghiệp; thứ hai là hoạt động trong lâm nghiệp, còn lại là ngành nghề khác, chủ yếu là buôn bán nhỏ, tạp hóa, nấu rượu, làm đậu, làm mì gạo Liên quan đến hoạt động lâm nghiệp khoảng trên 20%, nhưng hầu hết các hộ ở xã Điềm Mặc đều sử dụng sản phẩm của ngành lâm nghiệp như: Gỗ,
43 củi đun, lâm sản ngoài gỗ như tre nứa, vầu, các loại thực phẩm măng, nấm hương, mọc nhĩ, dược liệu v.v 4.2.3. Diện tích bình quân đất đai của ba nhóm hộ Diện tích đất các loại của 3 nhóm hộ có ảnh hưởng rất lớn đến kết quả và hiệu quả sản xuất của 3 nhóm hộ. Bởi như chúng ta biết đất là tư liệu sản xuất chủ yếu và không thể thay thế trong hoạt động sản xuất nông, lâm nghiệp. Sau đây chúng ta đi xem xét diện tích bình quân các loại đất của các nhóm hộ được thể hiện ở bảng dưới đây: Bảng 4.7: Diện tích đất bình quân các loại của các nhóm hộ Các nhóm hộ Các loại đất (m2) Khá TB Nghèo Tổng diện tích 31.725 28.020 25.800 Đất thổ cư 420 395 420 Đất nông nghiệp 5.280,5 2894 3518 Đất lâm nghiệp 25.725 23.900 21.220 Đất mặt nước 200 0 0 Đất khác (vườn, ao cùng một thửa ) 1.720 1.750 1.810 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Qua số liệu bảng tổng hợp cho thấy: Tổng diện tích đất sử dụng của hộ khá là lớn nhất với 31.725 m2 trong đó chiếm phần lớn là đất lâm nghiệp với 25.725 m2. Tổng diện tích của hộ trung bình lớn thứ 2 với 28.020 m2 trong đó diện tích đất lâm nghiệp chiếm phần lớn 23.900 m2. Cuối cùng là nhóm hộ nghèo với diện nhỏ nhất là 25.800 m2 trong đó đất lâm nghiệp chiếm phần lớn với 21.220 m2. - Hạn mức giao đất ở cho mỗi hộ gia đình, cá nhân khi nhà nước giao đất ở nông thôn và đất ở đô thị, theo Khoản 2 Điều 143 và Khoản 4 Điều 144 Luật Đất đai ở Thái Nguyên, theo Quyết định số: 38/2014/QĐ-UBND, của UBND
44 tỉnh, ngày 08/9/2014 của Chủ tịch UBND tỉnh về hạn mức giao đất, hạn mức công nhận quyền sử dụng đất thì các hộ có 01 - 04 khẩu ở khu vực nghiên cứu sẽ được cấp 400 m2 đất thổ cư; tuy nhiên có nhiều hộ gia đình hiện tại có trên 05 khẩu, thì trung bình mỗi khẩu được công nhận và cấp thêm 100 m2/khẩu; Về tổng diện tích sử dụng của các hộ gia đình, thì nhóm hộ khá có diện tích lớn nhất 31.725 m2, đến hộ trung bình 28.020 m2, nhóm hộ nghèo có tổng diện tích nhỏ nhất là 25.800 m2. Các loại hình sử dụng đất hộ khá vẫn có được nhiều hơn, một phần họ chịu khó khai hoang từ ngày xưa, một phần được thừa kế từ đời trước để lại đặc biệt là đất lâm nghiệp, hộ khá có diện tích lớn nhất khoảng 2.5 ha, hộ nghèo có rất ít 2.1 ha, trung bình chưa được 2.4 ha. 4.2.4. Thu nhập của các nhóm hộ điều tra Thu nhập của các nhóm hộ từ các ngành nghề khác nhau được tổng hợp vào bảng dưới đây: Bảng 4.8: Thu nhập từ các ngành của các nhóm hộ điều tra xã Điềm Mặc Đơn vị tính: Triệu đồng/năm Các nhóm hộ Chỉ tiêu Khá TB Nghèo Tổng thu nhập bình quân 111,73 63,25 37,84 Thu nhập từ nông nghiệp 29,28 19,3 16,3 Tu nhập từ chăn nuôi 41,9 20,05 11,375 Thu nhập từ lâm nghiệp 4,8 5,2 2,84 Thu từ ngành nghề khác 35,75 28,25 7,5 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Số liệu bảng trên cho thấy: Thu nhập bình quân của hộ khá là cao nhất, các hộ có nguồn thu từ rừng là các hộ có rừng sản xuất (gỗ, củi và các lâm sản khác) còn rừng phòng hộ cảnh quan thì chỉ thu được từ măng, rau rừng, tre nứa, vầu có hộ lấy cây dược liệu
45 Hiện tại đã có một số hộ được hỗ trợ chuyển sang trồng cây quế, tuy chưa có nguồn thu, nhưng đã có triển vọng từ một số hộ đã có nguồn thu từ cây quế ở huyện Định Hóa ở một số xã: Tân Thịnh, Lam Vỹ, Quy Kỳ, Linh Thông, Kim Sơn 4.3. Đánh giá các nguồn sinh kế mà đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá (2018) Qua điều tra cho thấy đồng bào dân tộc thiểu số ở khu vực nghiên cứu có các nguồn sinh kế như sau: - Nguồn sinh kế từ hoạt động sản xuất nông nghiệp như: Trồng lúa, ngô khoai, sắn, chè, đỗ tương, lạc, rau màu - Nguồn sinh kế từ hoạt động sản xuất lâm nghiệp như: gỗ, củi, lâm sản ngoài gỗ (Cây tre, nứa, vầu, măng các loại, dược liệu, nấm, rau rừng, ) - Nguồn sinh kế từ hoạt dộng chăn nuôi như; chăn nuôi đại gia súc (trâu, bò, ngựa), gia súc (dê, lợn), gia cầm (Gà, vịt, ngan, ngỗng) - Nguồn sinh kế từ các ngành nghề tự do như: Làm thuê, buôn bán nhỏ, 4.3.1. Thu nhập của đồng bào dân tộc thiểu số từ sản xuất nông nghiệp 4.3.1.1. Thu nhập từ trồng lúa và cây ngắn ngày Thu nhập từ trồng lúa và cây ngắn ngày của các hộ dân người dân tộc thiểu số ở xã Điềm Mặc được tổng hợp vào bảng sau: Bảng 4.9: Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ trồng cây nông nghiệp ĐVT: Triệu đồng/năm Thu nhập bình quân các nhóm hộ Chỉ tiêu Khá TB Nghèo Trồng lúa 16,83 11,88 11,10 Hoa màu (ngô) 1,50 1,10 0,90 Cây chè 10,45 5,96 4,10 Cây nông nghiệp khác 0,50 0,41 0,20 Tổng thu 29,28 19,32 16,30 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018)
46 Số liệu bảng trên cho thấy: Thu nhập từ các loài cây nông nghiệp của các nhóm hộ ở xã Điềm Mặc chủ yếu từ cây lúa và cây chè. 4.3.1.2. Thu nhập từ chăn nuôi Chăn nuôi ở xã Điềm Mặc cũng là thế mạnh, những năm gần đây do dịch bệnh phát triển, dẫn đến khó khăn thiệt hại rất nhiều cho người chăn nuôi, luôn phải chịu chi phí cao cho phòng trừ dịch bệnh, chính vì vậy thu nhập bình quân từ chăn nuôi những năm qua bị giảm sút, đặc biệt thời gian gần đây, cuối năm 2018, đầu năm 2019 dịch tả Châu Phi, dịch cúm, long móng nở mồm liên tục phát triển gây hoang mang cho người chăn nuôi. Cụ thể về kết quả chăn nuôi được tổng hợp vào bảng sau: Bảng 4.10: Thu nhập từ các vật nuôi trong gia đình ở xã Điềm Mặc ĐVT: Triệu đồng/năm Thu nhập bình quân các nhóm hộ Ghi chú Chỉ tiêu Khá Trung bình Nghèo Trâu 14,5 11,25 3 Bò 21,85 4,75 4,5 Lợn 3,6 3 3,3 Gia cầm 1,95 1,1 0,9 Tổng thu 40,9 20,1 11,7 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Từ số liệu bảng trên cho thấy: Thu nhập từ chăn nuôi của các hộ gia đình ở xã chủ yếu từ chăn nuôi bò và lợn, trâu, gia cầm đạt từ 15 - 40 triệu đồng/hộ/năm. Từ khi có cơ khí hóa nông nghiệp, việc nuôi trâu từ các hộ ít dần, thời gian gần đây hầu như các hộ chuyển sang nuôi bò thịt, xuất bán cho tư thương đến tận nhà mua
47 4.3.1.3. Thu nhập từ tài nguyên rừng Tổng hợp thu nhập từ tài nguyên rừng của các nhóm hộ ở xã Điềm Mặc được thể hiện ở bảng sau: Bảng 4.11: Thu nhập bình quân các nhóm hộ từ rừng ĐVT: Triệu đồng/năm Thu nhập bình quân các nhóm hộ Chỉ tiêu Khá TB nghèo Gỗ 3,25 2,39 1,21 Củi 0,213 1,41 0,138 Cây tre nứa, vầu, luồng 0,15 0,2 Măng các loại 1,49 1,6 1,3 Cây rau (nấm, rau ) Dược liệu 0 0 0 Thu từ LN khác Tổng thu 4,863 5,218 2,848 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Từ số liệu bảng trên cho thấy: Sinh kế của người dân thu được từ rừng chưa thực sự cao sinh kế từ rừng chưa đem lại hiệu quả lớn. 4.3.1.4 Tổng hợp các nguồn thu nhập của hộ gia đình ở Điềm Mặc Tổng hợp tất cả các nguồn thu của hộ: Trồng trọt, chăn nuôi và tài nguyên rừng, tổng hợp kết quả vào bảng sau: Bảng 4.12. Tổng hợp các nguồn thu của các hộ gia đìnhở xã Điềm Mặc Thu nhập bình quân các nhóm hộ Hộ loại khá Hộ trung bình Hộ nghèo STT Chỉ tiêu Số Số Số Tỷ lệ Tỷ lệ Tỷ lệ lượng lượng lượng (%) (%) (%) (tr đ) (tr đ) (tr đ) Thu nhập từ cây 1 29,28 39,44 19,32 43,29 16,30 52,84 nông nghiệp 2 Thu từ chăn nuôi 40,09 54,00 20,10 45,03 11,70 37,96 3 Thu từ rừng 4,863 6,55 5,218 11,69 2,848 9,2 Tổng thu 74,233 100 44,638 100 30,848 100
48 Số liệu bảng 4.12 cho thấy: Trong tổng số các nguồn thu (từ cây hàng năm, chăn nuôi gia súc và từ rừng), thì nguồn thu từ cây nông nghiệp và chăn nuôi là lớn nhất, trong tổng nguồn thu của hộ (Thu từ rừng, hộ khá: 4,863%, hộ TB 5,218% và hộ nghèo 9,2%) tổng thu từ rừng ít vì xã Điềm Mặc chủ yếu là rừng đặc dụng nên người dân không được phép khai thác nguồn lợi từ rừng, chính vì vậy nguồn thu từ rừng rất ít; tuy nhiên với hộ nghèo thì nguồn thu từ cây hàng năm nhiều hơn từ chăn nuôi, như vậy hộ nghèo phụ thuộc nhiều vào nguồn cây lương thực, giải quyết lương thực cho gia đình, với quỹ đất ít, nếu muốn hộ nghèo thoát nghèo cần phải có sự hỗ trợ từ bên ngoài, như: Vốn, khoa học ký thuật đặc biệt là phải phát triển chăn nuôi gia xúc, gia cầm Trong chính sách giao đất giao rừng theo Thông tư 21/VBHN- BNNPTN, ngày 06 tháng 5 năm 2014 về hướng dẫn trình tự, thủ tục giao rừng, cho thuê rừng, thu hồi rừng cho tổ chức, hộ gia đình, cá nhân và cộng đồng dân cư thôn, thì nếu xã còn quỹ đất có thể chia sẻ từ rừng cộng đồng, từ các hộ có nhiều diện tích rừng sang cho các hộ nghèo, tạo điều kiện cho hộ có thêm nguồn thu từ rừng. 4.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến nguồn sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá Có hai nhóm yếu tố chính ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá là nhóm yếu tố khách quan và yếu tố chủ quan. Các yếu tố khách quan đến từ bên ngoài như chính sách của chính phủ, những cú sốc do sự biến động giá cả, hay các thiệt hại do sâu bệnh, biến đổi thời tiết. Các yếu tố chủ quan đến từ bản thân người dân như: Các đặc điểm về văn hóa bản địa, các đặc tính, năng lực của người dân. 4.4.1. Nhóm yếu tố khách quan a) Chính sách của nhà nước và địa phương Vùng núi trung du nói chung các vùng ATK Định Hoá nói riêng luôn nhận được sự ưu tiên hỗ trợ đầu tư phát triển. Trong những năm qua hàng loạt
49 các chương trình chính sách, dự án với nguồn tài chính lớn đã được tập trung đầu tư hỗ trợ nhân dân theo nhiều hình thức khác nhau, trong đó trọng tâm là hỗ trợ phát triển các nguồn sinh kế. Chính sách phát triển hạ tầng cơ sở; đào tạo nghề; cấp đất sản xuất, đất ở, nhà ở và nước sinh họat; cho vay vốn phát triển sản xuất; bảo tồn phát triển văn hoá dân tộc, đặc biệt dân tộc thiểu số; về giáo dục, y tế, văn hóa b) Thiên tai và dịch bệnh Xã Điềm Mặc nằm trên độ cao từ 800 - 1000 m so với mặt nước biển, vừa chịu ảnh hưởng của nền khí hậu nhiệt đới gió mùa và lũ lụt vào mùa mưa, khô hạn vào mùa khô tác động không đáng kể. Các rủi ro ảnh hưởng đến hộ đồng bào dân tộc thiểu số được thể hiện ở bảng sau: Bảng 4.13: Các loại rủi ro ảnh hưởng đến hộ đồng bào dân tộc thiểu số xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá (2014 - 2018) Tần suất Rủi ro Thường xuyên Không thường xuyên Lũ lụt x Hạn hán x Dịch bệnh cây trồng x Dịch bệnh chăn nuôi x Mất mùa x (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Số liệu bảng trên cho thấy các dịch bệnh cây trồng không thường xuyên phát triển và phát dịch. 4.4.2. Nhóm yếu tố chủ quan a) Yếu tố văn hoá dân tộc - Ngôn ngữ các dân tộc; Phong tục tập quán lạc hậu như: ăn ở chưa đảm bảo vệ sinh, tắm giặt sông suối, ma chay cưới xin ; Sinh đẻ tại nhà, đẻ
50 nhiều ; Tập quán sản xuất lạc hậu ; Các lễ hội ; Du lịch. Tổng hợp lựa chọn sinh kế của các hộ dân xã Điềm Mặc được thể hiện ở bảng sau: Bảng 4.14: Lựa chọn sinh kế của các hộ người dân xã Điềm Mặc Số hộ lựa chọn Lụa chọn sinh kế Số hộ Tỷ lệ chọn (hộ) (%) Tìm hoạt động sản xuất kinh doanh khác tốt hơn 45 75 Xin nhà nước hỗ trợ 3 5 Không biết phải làm gì,đến đâu hay đến đó 12 20 Không trả lời 0 0 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Từ số liệu trên cho thấy có 45% chủ hộ gia đình biết lựa chọn phương án tìm và chuyển hướng sản xuất kinh doanh để thay đổi thu nhập cho gia đình, còn lại các hộ khác chỉ biết sản xuất theo hướng gia đình đang làm 20%; phần nhỏ 5% mong muốn Nhà nước hỗ trợ b) Các nguồn lực hỗ trợ Tổng hợp các hộ dân lựa chọn các nguồn hỗ trợ khác nhau được thể hiện ở bảng sau: Bảng 4.15: Hỗ trợ để tăng cường sinh kế của các hộ người dân xã Điềm Mặc Số hộ lựa chọn Nguồn hỗ trợ Số hộ Tỷ lệ chọn (hộ) (%) Khai thác các nguồn lực tự nhiên của rừng 15 25 Hỗ trợ buôn bán 5 8,33 Hỗ trợ của họ hàng người thân 20 33,33 Hỗ trợ từ phía Ban quản lý rừng, huyện, tỉnh 15 25 Hỗ trợ từ các tổ chức, dự án khác 5 8,33 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Số liệu bảng cho thấy trong 60 hộ được điều tra, có đến 25% các chủ hộ biết cách khai thác các nguồn lực tự nhiên để phát triển kinh tế gia đình;
51 8,33% khai thác sinh kế từ buôn bán, chiếm 33,33% các hộ trồng chờ sinh kế từ người thân họ hàng giúp đỡ về tài chính lúc khó khăn không có nguồn thu nhập. c) Mức tiếp cận thị trường, đầu ra sản phẩm Thị trường cung cấp, tiêu thụ và dịch vụ đời sống của người dân xã Điềm Mặc được tổng hợp vào bảng sau: Bảng 4.16: Đánh giá tiếp cận dịch vụ và thị trường của người dân ĐVT: % Thuận Không Giá Giá Dịch vụ Khác tiện thuận tiện đắt đỏ rẻ Cung cấp đầu vào 100 100 Tiêu thụ sản phẩm đầu ra 100 100 Dịch vụ đời sống 100 100 (Nguồn: Tổng hợp số liệu điều tra của tác giả, năm 2018) Khi có sản phẩm bán ra thị trường 100% hộ được phỏng vấn cho rằng thị trường địa phương rất thuận tiện và thường giá không cao 4.5. Đề xuất giải pháp tăng cường sinh kế của đồng bào dân tộc thiểu số sống dựa vào rừng tại xã Điềm Mặc, huyện Định Hóa 4.5.1. Các giải pháp tăng cường sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số tại xã Điềm Mặc 4.5.1.1. Giải pháp phát triển nguồn vốn - Cần thực hiện chi trả tiền giao khoán bảo vệ rừng cho các hộ dân được giao rừng đặc dụng để người dân có trách nhiệm hơn với rừng được giao khoán. - Đảm bảo nguồn ra ổn định cho các loại lâm sản. - Cần tiếp tục thực hiện sâu rộng công tác tập huấn kỹ thuật trồng trọt, chăn nuôi và lâm nghiệp cho các hộ nông dân tăng cường sinh kế cho đồng bào dân tộc thiểu số thuộc khu vực rừng do Ban quản lý rừng ATK Định Hóa.
52 - Các hoạt động tập huấn kỹ thuật sản xuất cần có sự hướng dẫn, giám sát việc ứng dụng các kiến thức được chuyển giao vào thực tế, không nên chỉ dừng lại ở việc chuyển giao kỹ thuật. - Nên hình thành các tổ nhóm tương trợ với quy mô nhỏ để sự giúp đỡ được thiết thực, tránh tình trạng hình thức, không hiệu quả. 4.5.1.2. Giải pháp về lao động Các hộ gia đình thuộc vùng đệm có điều kiện thuận lợi về lực lượng lao động trong khi đất sản xuất nông nghiệp có hạn, nhưng lại không có nhiều ngành nghề phụ để giải quyết việc làm. Bên cạnh đó, khu vực này lại có những nguồn nguyên liệu thuận lợi cho việc phát triển ngành nghề như: Tre, lứa, lá, Chính vì vậy, phát triển các ngành nghề hiện có và du nhập thêm các ngành nghề mới là giải pháp hữu hiệu để tăng thu nhập cho đồng bào dân tộc thiểu số thuộc khu vực rừng do Ban quản lý rừng ATK Định Hóa. Các ngành nghề phụ có thể mở rộng như: Ngành nghề làm mành, làm cót nghiên cứu phát triển các ngành nghề mới, tập trung vào chế biến nông lâm sản và sản xuất hàng hoá tiểu thủ công nghiệp (như dệt thổ cẩm, mây tre đan ) phục vụ cho khách du lịch, nhằm góp phần nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống nhân dân trong khu vực. - Phát huy thế mạnh của khu di tích lịch sử ATK Định Hóa, trung tâm là xã Điềm Mặc, cần huy động và tạo điều kiện thuận lợi cho người dân địa phương tham gia các hoạt động đưa, đón, hướng dẫn khách tham quan du lịch, kết hợp với dịch vụ các sản phẩm quà lưu niệm, sản phẩm nông nghiệp sạch, an toàn thực phẩm; cung cấp các dịch vụ món ăn đặc sản dân tộc, cho khách. 4.5.1.3. Giải pháp về đa dạng hóa các loại hình sản phẩm -Tăng cường công tác tuyên truyền, vận động và hướng dẫn người dân, mạnh dạn chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, ứng dụng các tiến bộ khoa học, kỹ thuật vào sản xuất. - Tổ chức cho người trong độ tuổi lao động học nghề và đi lao động
53 xuất khẩu, làm việc tại các khu công nghiệp trong và ngoài tỉnh - Xây dựng và phát triển nhiều mô hình mẫu về phát triển kinh tế để nhân ra diện rộng; từng bước làm thay đổi tư duy, nhận thức và cách thức sản xuất của người dân. 4.5.2. Giải pháp kỹ thuật Cơ cấu tổ chức lại sản xuất nông, lâm nghiệp theo hướng tập chung, chuyên canh, chú trọng đổi mới phương thức canh tác, thâm canh tăng năng xuất cây trồng; tập chung vào các cây trồng, vật nuôi chủ lực như: Cây chè, mía, cây nguyên liệu giấy, con bò, trâu, dê, con lợn, gia cầm. 4.5.2.1. Giải pháp kỹ thuật trong trồng trọt Bố trí cơ cấu giống hợp lý, tập huấn kỹ thuật thâm canh cây trồng vật nuôi đến từng thôn trên toàn xã. Tiếp tục duy trì và nâng cao hiệu quả trong công tác chăn nuôi, để nâng cao thu nhập cho người dân, đặc biệt là chăn nuôi trâu, bò, dê, gia cầm, thủy cầm - Thường xuyên chỉ đạo cán bộ khuyến nông kiểm tra đồng ruộng, dự tính dự báo sâu bệnh hại cây trồng, hướng dẫn nhân dân các biện pháp phòng trừ sâu bệnh kịp thời có hiệu quả. - Tổ chức kiểm tra, rà soát toàn bộ diện tích hồ đập, công trình thủy lợi, để có biện pháp nâng hiệu quả sự dụng mặt nước, nước tưới phục vụ cho sản xuất nông nghiệp; quản lý chặt chẽ diện tích hồ đập hiện nay đã cho thuê đấu thầu theo quy định của pháp luật. 4.5.2.2. Giải pháp kỹ thuật trong chăn nuôi - Tiếp tục duy trì và nâng cao hiệu quả trong công tác chăn nuôi, để nâng cao thu nhập cho người dân, đặc biệt là chăn nuôi trâu, bò, dê, gia cầm, thủy cầm. -Tiếp tục đẩy mạnh công tác tiêm phòng đợt 2 cho đàn gia cầm, gia súc trên địa bàn xã, đảm bảo 100% theo kế hoạch đề ra.
54 - Tiếp tục duy trì tăng trưởng đàn trâu, bò, đặc biệt quản lý theo dõi chặt chẽ đàn bò do Chủ tịch nước và Chủ tịch Quốc hội tài trợ, có biện pháp xử lý nghiêm các đối tượng đem bò đi gửi hoặc bán. Tập chung phát triển đàn lợn, đàn gia cầm đạt theo chỉ tiêu kế hoạch huyện giao. Trong đó tập chung hỗ trợ nhân dân tiêm phòng định kỳ đàn gia cầm, gia súc, hỗ trợ kỹ thuận chăn nuôi, hỗ trợ giống và tìm đầu ra sản phẩm cho nhân dân. - Thực hiện có hiệu quả các cơ chế, chính sách hỗ trợ sản xuất nông nghiệp, thúc đẩy phát triển các mô hình trang trại, gia trại, tiêm phòng, phòng chống dịch bệnh; nâng cao hiệu quả chăn nuôi, tập trung phát triển đàn gia súc, gia cầm, gắn với quy hoạch xây dựng nông thôn mới. 4.5.2.3. Giải pháp kỹ thuật trong lâm nghiệp - Tiếp tục tăng cường công tác tuyên truyền giáo dục nâng cao nhận thức của nhân dân, nhất là dân trong vùng quy hoạch lâm nghiệp về ý thức bảo vệ và phát triển rừng; - Triển khai thực hiện triệt để công tác giao đất giao rừng theo đúng chủ trương của Nhà nước; - Nghiên cứu ứng dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật trong khâu giống cây lâm nghiệp, khâu chăm sóc rừng để góp phần nâng cao năng suất, chất lượng và hiệu quả của cây rừng; - Xây dựng các mô hình sản xuất lâm - ngư, lâm - nông có hiệu quả để cho dân học tập và nhân rộng; - Quan tâm công tác đào tạo, bồi dưỡng cho cán bộ lâm nghiệp nhất là những cán bộ trực tiếp ở vùng rừng; - Tiếp tục duy trì thực hiện quy chế phối hợp các lực lượng: Công an - Quân đội - Kiểm lâm - Dân quân tự vệ trong công tác quản lý bảo vệ rừng, phòng chống cháy rừng và quản lý lâm sản;
55 Phần 5 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 5.1. Kết luận - Quá trình hình thành và phát triển của Ban quản lý rừng ATK Định Hóa: Ban Quản lý rừng ATK Định Hóa được thành lập theo Quyết định số 51/QĐ-UBND ngày 13-1-2010 của UBND tỉnh Thái Nguyên, trên cơ sở tổ chức, sắp xếp lại 3 đơn vị là: Ban Quản lý rừng phòng hộ huyện Định Hóa; Ban Quản lý khu rừng cảnh quan ATK Định Hóa và Hạt Kiểm lâm huyện Định Hóa. Ban Quản lý rừng ATK là tổ chức trực thuộc Chi cục Kiểm lâm tỉnh Thái Nguyên (Sở Nông nghiệp và PTNT). Ban có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng để hoạt động theo quy định của pháp luật. - Nguồn thu từ rừng của các hộ dân xã Điềm Mặc chưa cao vì hầu hết diện tích rừng đều là rừng đặc dụng nên không được khai thác. - Người dân chưa thực sự quan tâm đến nghề rừng vì chưa đem lại lợi ích lớn về kinh tế và đáp ứng nhu cầu về các loại lâm sản của các hộ dân. - Xã Điềm Mặc những năm gần đây không còn được nhận tiền khoán bảo vệ rừng nên người dân ít khi quan tâm đến rừng, chưa nâng cao trách nhiệm bảo vệ rừng và phát triển rừng của nhân dân. - Tuổi của chủ hộ có mối liên hệ chặt chẽ với sự tích lũy kinh nghiệm trong cuộc sống và sản xuất, cùng với đặc điểm giới tính của chủ hộ có ảnh hưởng đến việc ra quyết định sản xuất kinh doanh, giải quyết các vấn đề nảy sinh trong cuộc sống của hộ. Tuổi trung bình của nhóm hộ nghèo (55.5 tuổi) có cao hơn hai nhóm còn lại, tuy nhiên ở xã Điềm Mặc chưa thể hiện được tuổi của chủ hộ ảnh hưởng đến kết quả sản xuất kinh doanh. - Khả năng về trình độ và biết chữ thì ảnh hưởng tương đối rõ rệt, nhóm họ khá khả năng đọc thông, viết, tính toán được cao nhất (85% trong tổng số hộ khá), hộ trung bình đạt 80%, hộ nghèo chủ hộ biết đọc dễ dàng đạt
56 45% tổng số hộ nghèo tỷ lệ không biết đọc ở nhóm hộ nghèo là cao nhất (15%), hộ trung bình (10%), hộ khá còn ít nhất (5%). - Xã Điềm Mặc các chủ hộ điều tra không có chủ hộ nào học hết chương trình Trung học phổ thông; có một số chủ hộ trẻ đã học hết chương trình trung học cơ sở, đăc biệt là nhóm hộ khá (10% so với tổng số hộ khá được điều tra), số chủ hộ không học theo trường lớp 5%, tuy nhiên trong số đó đã được học xóa mù, nhưng lâu không tiếp xúc và đọc chữ nên mù lại, trường hợp này cũng xảy ra ở cả nhóm hộ trung bình và nghèo. - Về nghề nghiệp của các chủ hộ điều tra chiếm phần lớn hoạt nông nghiệp cụ thể là chiếm 77% toàn xã, tiếp sau đó là hoạt động lâm nghiệp chiếm 20% toàn xã và cuối cùng là các ngành nghề khác. - Về tổng diện tích sử dụng của các nhóm hộ điều tra, thì nhóm hộ khá có diện tích lớn nhất 31.725 m2, đến hộ trung bình 28.020 m2, nhóm hộ nghèo có tổng diện tích nhỏ nhất là 25.800 m2. Các loại hình sử dụng đất hộ khá vẫn có được nhiều hơn, một phần họ chịu khó khai hoang từ ngày xưa, một phần được thừa kế từ đời trước để lại đặc biệt là đất lâm nghiệp. - Về diện tích thì tổng diện tích đất sử dụng của hộ khá là lớn nhất với 31.725 m2 trong đó chiếm phần lớn là đất lâm nghiệp với 25.725 m2. Tổng diện tích của hộ trung bình lớn thứ 2 với 28.020m2 trong đó diện tích đất lâm nghiệp chiếm phần lớn 23.900 m2. Cuối cùng là nhóm hộ nghèo với diện nhỏ nhất là 25.800 m2 trong đó đất lâm nghiệp chiếm phần lớn với 21.220 m2. - Về Nông nghiệp: Thu nhập từ các loài cây nông nghiệp của các nhóm hộ ở xã Điềm Mặc chủ yếu từ cây lúa và cây chè. - Về Chăn nuôi: Thu nhập từ chăn nuôi của các hộ gia đình ở xã chủ yếu từ chăn nuôi trâu, bò, lợn và gia cầm đạt từ 15 - 40 triệu đồng/hộ/năm. Từ khi có cơ khí hóa nông nghiệp, việc nuôi trâu từ các hộ ít dần, thời gian gần đây, hầu như các hộ chuyển sang nuôi bò thịt, xuất bán cho tư thương đến tận
57 nhà mua - Về lâm nghiệp: Sinh kế của người dân thu được từ rừng chưa thực sự cao sinh kế từ rừng chưa đem lại hiệu quả lớn. - Các yếu tố ảnh hưởng đến sinh kế: Như thiên tai bão, lũ lụt,mất mùa, chưa thực sự lớn không gây thiệt hại đáng kể cho đồng bào. - Về lựa chọn sinh kế: 75% chủ hộ gia đình biết lựa chọn phương án tìm và chuyển hướng sản xuất kinh doanh để thay đổi thu nhập cho gia đình, còn lại các hộ khác chỉ biết sản xuất theo hướng gia đình đang làm 20%; phần nhỏ 5% mong muốn Nhà nước hỗ trợ. - Về hỗ trợ tăng cường sinh kế có đến 25% các chủ hộ biết cách khai thác các nguồn lực tự nhiên để phát triển kinh tế gia đình; 8,33% khai thác sinh kế từ buôn bán, chiếm 33,33% các hộ trồng chờ sinh kế từ người thân họ hàng giúp đỡ về tài chính lúc khó khăn không có nguồn thu nhập. - Về đánh giá tiếp cận về dịch vụ và thị trường 100% hộ được phỏng vấn cho rằng thị trường địa phương rất thuận tiện và thường giá không cao. 5.2. Đề nghị Cần mở rộng nghiên cứu sang các xã vùng đệm khác của khu rừng đặc dụng ATK Định Hóa để có cái nhìn toàn diện hơn về hoạt động sinh kế của người dân tộc thiểu số. Có thêm nghiên cứu về phát triển, quan tâm đến cộng đồng người DTTS sinh sống trong vùng đệm của rừng đặc dụng ATK Định Hóa cũng như các khu rừng đặc dụng khác có người dân sinh sống. Có phương án hỗ trợ để họ phát huy được vai trò là một trong những nhóm đối tượng chính trong phát triển bền vững. Cần nghiên cứu đánh giá tính bền vững của hoạt động du lịch cộng đồng và du lịch sinh thái tại khu rừng đặc dụng ATK Định Hóa và đề xuất giải pháp phát triển du lịch theo hướng bền vững hơn có sự tham gia của cộng
58 đồng dân tộc thiểu số tại địa phương.
59 TÀI LIỆU THAM KHẢO I. Tài liệu tiếng Việt 1. Báo cáo hàng năm (2014-2018), Ban quản lý rừng ATK Định Hoá, huyện Định Hoá, tỉnh Thái Nguyên. 2. Ban dân tộc tỉnh Thái Nguyên (2018), Báo cáo công tác dân tộc năm 2018 và nhiệm vụ năm 2018. 3. Cổng thông tin điện tử tỉnh Thái Nguyên (2018), Điều kiện tự nhiên - kinh tế xã hội của xã Điềm Mặc, huyện Định Hoá. 4. Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên (2018), Niên giám thông kê các năm 2014, 2015, 2016, 2017 và 2018 Nhà xuất bản Cục Thống kê tỉnh Thái Nguyên. 5. Đỗ Kim Chung (2000). Vấn đề nông dân, nông nghiệp, nông thôn trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay: Quan điểm và những định hướng chính sách. Tạp chí Nghiên cứu kinh tế, số 380, T1/2010. tr. 27-33. 6. Lê Diên Dực (2002), Phát triển cộng đồng tại vùng đệm của hai khu BTTN Xuân Thủy và Tiền Hải nhằm sử dụng bền vững tài nguyên đất ngập nước, Kỷ yếu hội thảo quốc tế: Vùng đệm và các khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam. Nhà xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội. tr. 74-81. 7. FLITCH (2012), Hướng dẫn đánh giá sinh kế vùng dự án FLITCH. Dự án phát triển lâm nghiệp để cải thiện đời sống vùng Tây Nguyên. 8. Hoàng Hoè (1998), Thử nghiệm xây dựng mô hình lâm nghiệp cộng đồng tại vùng đệm VQG Ba Vì. Hội thảo quốc gia: Sự tham gia của cộng đồng địa phương trong quản lý các khu Bảo tồn thiên nhiên và VQG Việt Nam, Kỷ yếu Lâm nghiệp công đồng (tháng 12/1998). 9. Lê Văn Kỳ, Ngô Đức Thịnh và Nguyễn Quang Lê (2007), Phong tục tập quán cổ truyền một số dân tộc thiểu số ở Nam Tây Nguyên. Tạp chí Văn hóa Dân tộc, số 3/2007. tr.22-29.
60 10. Linh Nga, Niêkdăm (2003), Luật tục các dân tộc bản địa Buôn Đôn với vấn đề môi trường. Tạp chí Hoạt động khoa học, số 11/2003. tr. 26-34. 11. Ngân hàng thế giới (2012), Khởi đầu tốt nhưng chưa phải đã hoàn thành: Thành tựu ấn tượng của Việt Nam trong giảm nghèo và những thách thức mới, tháng 7. 12. Lã Giảng Páo (2013), Nghiên cứu bài học kinh nghiệm của Trung Quốc về giải quyết quan hệ dân tộc. Chương trình trọng điểm cấp Nhà nước KX.04/11-15. 13. Đỗ Đình Sâm (1996), Tổng luận phân tích nông nghiệp du canh ở Việt Nam. Viện Khoa học lâm nghiệp Việt Nam. Nhà xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội. tr.187-193. 14. Ngô Đức Thịnh (2010). Luật tục trong đời sống các tộc người ở Việt Nam. NXB Tư pháp, Hà Nội. tr. 243-268. II. Tài liệu tiếng Anh 15. Ashley C. and D. Carney (1999), Sustainable Livelihoods: Lessons from early experience. London: Department for International Development. 16. Bourdieu P. (1986), The Forms of Capital, in Richardson, John G., ed., Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education. New York: Greenwood. 17. Carney D. (1998), Sustainable rural livelihoods.RussellPress Ltd. Nottingham. 73. Carswell G. (1997). Agricultural Intensification and Rural Sustainable Livelihoods: A “Think Piece”. IDS Working paper, No.64