Luận văn Xác định thành phần loài, sự phân bố và khả năng nhiễm virus viêm não Nhật Bản của giống muỗi Culex tại các tỉnh Tây Nguyên, 2006 – 2009

Nội dung text: Luận văn Xác định thành phần loài, sự phân bố và khả năng nhiễm virus viêm não Nhật Bản của giống muỗi Culex tại các tỉnh Tây Nguyên, 2006 – 2009

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN PHAN ĐÌNH THUN XÁC ĐNH THÀNH PHN LỒI, S PHÂN B VÀ KH NĂNG NHIM VIRUS VIÊM NÃO NHT BN CA GING MUI CULEX TI CÁC TNH TÂY NGUYÊN, 2006 – 2009 LUN VĂN THC SĨ SINH HC Buơn Ma Thut 2009
2. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN
   
   
   PHAN ĐÌNH THUN TÊN Đ TÀI XÁC ĐNH THÀNH PHN LỒI, S PHÂN B VÀ KH NĂNG NHIM VIRUS VIÊM NÃO NHT BN CA GING MUI CULEX TI CÁC TNH TÂY NGUYÊN, 2006 – 2009 Chuyên ngành: Sinh hc Thc nghim Mã s: LUN VĂN THC SĨ SINH HC NGƯI HƯNG DN KHOA HC: PGS.TS. ĐNG TUN ĐT Buơn Ma Thut, năm 2009
3. LI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan: đây là cơng trình nghiên cu ca riêng tơi, các s liu và kt qu nghiên cu nêu trong lun văn là trung thc, đưc các đng tác gi cho phép s sng và chưa tng đưc cơng b trong bt kỳ mt cơng trình nào khác. HC VIÊN Phan Đình Thun
4. Li cm ơn Hồn thành lun văn em xin chân thành cm ơn: • BGH Trưng Đi hc Tây Nguyên đã to điu kin cho em trong sut thi gian hc tp và quá trình thc hin lun văn. • Khoa Sau đi hc, Khoa KHTN & CN Trưng Đi hc Tây Nguyên • PGS.TS. Đng Tun Đt Vin trưng Vin VSDT Tây Nguyên đã đng viên và khích l em trong quá trình hc tp và cũng là thy trưc tip hưng dn em hồn thành lun văn này. • Khoa Cơn Trùng và Kim dch, Khoa Virus Vin VSDT Tây Nguyên • TS. Nguyn Văn Châu và Khoa Cơn trùng Vin St rét KST CT Trung Ương. • PGS.TS. Phan Th Ngà và labo Virus Vin VSDT Trung Ương đã giúp đ v chuyên mơn k thut phân lp virus VNNB. • Chân thành cm ơn Trung tâm Y hc d phịng các tnh Tây Nguyên, y Ban nhân dân và trm Y t các xã cùng nhân dân đa phương đã giúp đ nhiu mt khi đn đa phương thc hin đ tài. HC VIÊN PHAN ĐÌNH THUN
5. MC LC Trang . M ĐU . 1 Chương 1. TNG QUAN TÀI LIU 3 1.1. Nghiên cu v mui Culex và vai trị truy n bnh VNNB ca chúng. 3 1.1.1. Tình hình nghiên cu trên th gii 4 1.1.2. Tình hình nghiên cu Vit Nam và khu vc Tây Nguyên 6 1.2. Nhng nghiên cu v virus viêm não Nht Bn 11 1.2.1. Nghiên cu v virus VNNB trên th gii 11 1.2.2. Nghiên cu v virus viêm não Nht Bn Vit Nam 12 1.3. Tình hình bnh VNNB trên th gii, Vit Nam và Tây Nguyên 15 1.4. Mt s yu t t nhiên và xã hi Tây Nguyên 20 Chương 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 24 2.1. Đa đim và thi gian nghiên cu 24 2.1.1. Đa đim nghiên cu 24 2.1.2. Đc đim sinh cnh ti các đim nghiên cu 26 2.1.3. Thi gian nghiên cu 29 2.2. Đi tưng và vt liu nghiên cu 29 2.2.1. Đi tưng 29 2.2.2 . Thit b thu thp, đnh loi và bo qun mui 29 2.2.3. Vt liu phân lp virus 30 2.3. Phương pháp nghiên cu 31 2.3.1. Phương pháp thu thp và đnh loi mui Culex 31 3.3.1.1. Phương pháp thu thp mui Culex 31 2.3.1.2. Phương pháp đnh loi mui Culex 32 2.3.2. K thut phân lp virus 32 2.3.2.1. K thut phân lp virus viêm não Nht Bn t mui 32 2.3.2.2. Đnh danh virus bng k thut RT – PCR 33 2.4. X lý s liu 33 Chương 3. KT QA VÀ BÀN LUN 34 3.1. Thành phn, s phân b các lồi mui Culex Tây Nguyên 34
6. 3.1.1. Kt qu thu thp mui và b gy ti các đim nghiên cu 34 3.1.2. Thành phn và phân b ca các lồi mui Culex Tây Nguyên 36 (2006 2009) 3.1.3. Các lồi mui Culex cĩ vai trị truyn bnh đã đưc ghi nhn 38 Tây Nguyên 3.1.4. Đc đim sinh thái mt s lồi mui Culex ch yu truyn bnh 39 VNNB Tây Nguyên 3.1.4.1. Mt đ, tp tính hot đng, b gy Culex gelidus 39 3.1.4.2. Mt đ, tp tính hot đng, b gy Cx. tritaeniorhynchus 41 3.1.4.3. Mt đ, tp tính hot đng, b gy lồi Culex vishnui 43 3.2. Kt qu phân lp virus t mui Tây Nguyên 45 3.2.1. Kt qu phân lp virus t mt s lồi mui Culex thu thp Tây 45 Nguyên, ( 2006 – 2009) 3.2.2. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây 47 Nguyên năm 2006 3.2.3. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây 51 Nguyên năm 2007 3.2.4. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây 53 Nguyên năm 2009 3.2.5. Kt qu phân lp chng virus viêm não Nam Đnh t mui Culex 53 Tây Nguyên 3.2.6. Kt qu phân lp virus viêm não theo thành phn lồi mui thuc 54 ging Culex Tây Nguyên (2006 2009) 3.2.7. Kt qu phân lp virus viêm não theo đim nghiên cu Tây 55 Nguyên, (2006 2009) KT LUN VÀ Đ NGH . 57 TÀI LIU THAM KHO 58 PH LC
7. DANH MC CÁC BNG BIU Trang Bng 1.1: S bnh nhân viêm não/100.000 dân Vit Nam, năm 19 2006 Bng 1.2: S đơn v hành chính Tây Nguyên 20 Bng 1.3: Dân s các tnh Tây Nguyên 22 Bng 3.1: S lưng mui và b gy Culex đã thu thp ti thc đa 34 Bng 3.2: S lưng lồi mui Culex thu thp ti các đim nghiên 36 cu Bng 3.3 : Nhng lồi mui Culex cĩ kh năng truyn bnh TN 38 Bng 3.4: Mt đ Culex gelidus ti các đim nghiên cu 40 Bng 3.5 : Mt đ Culex tritaeniorhynchus ti các đim nghiên cu 42 Bng 3.6: Mt đ Culex vishnui ti các đim nghiên cu 44 Bng 3.7: Kt qu phân lp virus t mui thu thp ti các đim 46 nghiên cu Tây Nguyên Bng 3.8: Kt qu phân lp virus VNNB t mui Culex thu th p 47 năm 2006 Bng 3.9: Kt qu phân lp virus VNNB t mui Culex thu thp 51 năm 2007 Bng 3.10: Kt qu phân lp virus VNNB t mui Culex thu th p 53 năm 2009 Bng 3.11: Kt qu phân lp virus viêm não Nam Đnh t mui 54 (20062009) Bng 3.12: Kt qu phân lp virus viêm não t mt s lồi mui 54 Culex Bng 3.13: Kt qu phân lp virus viêm não t mui theo đim 55 nghiên cu
8. DANH MC CÁC HÌNH NH Trang Hình 1.1. Mui Culex vt trung gian truyn bnh viêm não Nht 3 Bn Hình 1.2. Hình nh ca virus viêm não Nht Bn 11 (Japanese Encephalitis Virus) Hình 1.3. Tình hình viêm não virus Vit Nam 19962006 18 Hình 2.1. V trí các đim điu tra mui Culex Tây Nguyên năm 25 2006 2009 Hình 3.1. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex 48 Gia Lai, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB Hình 3.2. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex 49 Kon Tum, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB Hình 3.3. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex 50 Đk Nơng, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB Hình 3.4. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex 51 Đk Nơng, 2007 vi cp mi đc hiu virus VNNB Hình 3.5. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex 52 Kon Tum, 2007 vi cp mi đc hiu virus VNNB
9. NHNG CH VIT TC TRONG BÁO CÁO Ae: Aedes Ar: Armigeres bq: By qut bđ: By đèn CDC: Centers for Disease Control Cx: Culex DL : Đk Lk DN : Đk Nơng GL : Gia Lai KT : Kon Tum LĐ : Lâm Đng KST CT : Ký sinh trùng Cơn trùng NĐ : Nam Đnh MĐ : Mt đ MĐM: Mt đ mui RT PCR: Reverse transcription Polymerase Chain Reaction TN : Tây Nguyên TT: Th trn TX: Th xã TƯ : Trung Ương VSDT : V sinh Dch t VNNB: Viêm não Nht Bn
10. 1 M ĐU Mui Culex cĩ thành phn lồi khá phong phú, chúng phân b rng khp nơi trên th gii [7]. S hin din các lồi thuc nhĩm cơn trùng này cĩ kh năng truyn bnh các đa phương là du hiu cnh báo cĩ th xut hin hoc lưu hành ngun bnh. Hin nay, mt s bnh đưc xác đnh là do mui truyn như bnh st Dengue/st xut huyt Dengue (SD/SXHD), bnh giun ch, bnh viêm não Nht Bn (VNNB) trong đĩ bnh VNNB do mui Culex truyn cĩ ý nghĩa quan trng, nh hưng ln đn sc kho cng đng nhiu quc gia và khu vc. Trên th gii, bnh VNNB đã bit t năm 1871. Bnh lưu hành vùng Châu Á, Thái Bình Dương. Ti Vit Nam, t năm 1959 đã phát hin đưc hi chng viêm não tr em, bnh đã xy ra trên đa bàn rng và trong nhiu năm nay [28]. Trên đa bàn các tnh Tây Nguyên, trong các năm 20002001 cĩ nhiu trưng hp cĩ hi chng não cp. Trong đĩ đã xác đnh đưc 21 trưng hp VNNB, phân b ri rác trong thi gian t tháng 4 đn tháng 10 ti tnh Gia Lai, Kon Tum và Đk Lk [7]. T đĩ đn nay, hàng năm bnh viêm não Nht Bn vn đưc ghi nhn mt s đa phương ca các tnh trong khu vc. Theo s liu điu tra ca Vin V sinh dch t Tây Nguyên, t năm 2002 đn 2005 trên đa bàn Tây Nguyên đã phát hin đưc trên 283 trưng hp viêm não trong đĩ cĩ 50 trưng hp t vong. Đc bit, tnh Gia Lai đã phát hin đưc 46 trưng hp viêm não Nht Bn t 74 bnh phm t bnh nhân cĩ hi chng não cp (HCNC) bng k thut MACELISA. Nhng năm gn đây, đã cĩ mt s cơng trình điu tra nghiên cu v vector truyn bnh cũng như nghiên cu tình hình dch t bnh VNNB khu vc Tây Nguyên đã đưc cơng b, như cơng trình nghiên cu “Điu tra khu h cơn trùng y hc Tây Nguyên” ca Đng Tun Đt, Nguyn Ái Phương,
11. 2 Lý Th Vi Hương [3]; “Điu tra cơ bn mui Culicinae Vit Nam” ca nhĩm tác gi: Vũ Đc Hương, Nguyn Th Hồ, Đ Th Hin, Nguyn Th Bch Ngc, Nguyn Văn Hà, Phm Tt Thng, Nguyn Th Bích Liên, năm 1996; cơng trình “Giám sát, chn đốn viêm não Nht Bn Vit Nam, 2000 2001” ca nhĩm tác gi: Phan Th Ngà, Nguyn Th Kiu Anh, Vương Đc Cưng, Vũ Sinh Nam, Phm Th Minh Hng, Trn Văn Tin, 2002.v.v Song, Tây Nguyên là mt đa bàn rng ln, đa hình và sinh cnh đa dng, phc tp, thành phn lồi đng vt nĩi chung và cơn trùng nĩi riêng rt phong phú và kh năng truyn bnh ca chúng rt đa dng. Đc bit tình hình bnh VNNB ngày càng cĩ xu hưng gia tăng. Vì vy, vic nghiên cu vector và virus truyn bnh VNNB cn đưc tip tc Tây Nguyên là điu cn thit. Do đĩ, chúng tơi xây dng và thc hin đ tài :“Xác đnh thành phn lồi, s phân b và kh năng nhim virus viêm não Nht Bn ca mt s lồi mui Culex ti các tnh Tây Nguyên, 2006 2009” vi các mc tiêu sau: 1. Xác đnh thành phn lồi, phân b ca mt s lồi mui Culex các tnh thuc khu vc Tây Nguyên. 2. Phát hin kh năng nhim virus viêm não Nht Bn ca các lồi mui này.
12. 3 Chương 1 TNG QUAN TÀI LIU 1.1. Nghiên cu v mui Culex và vai trị truyn bnh VNNB ca chúng Kh năng lây truyn virus VNNB qua vector đưc xác đnh bi mt s yu t: Vector cĩ kh năng truyn bnh phi là nhng lồi mui cái cĩ kh năng hút máu và tr thành mui b nhim virus. Vector đĩ phi cĩ điu kin tt đ virus nhân lên trong nĩ vi hiu giá Hình 1.1: Mui Culex vt trung gian cao. truyn bnh viêm não Nht Bn Trên th gii, hin nay đã bit 17 lồi mui cĩ kh năng truyn virus VNNB, trong đĩ lồi Culex tritaeniorhyncus cĩ kh năng truyn bnh cao nht. Các lồi mui này sinh sn đng rung, đơi khi xa nơi ca ngưi, nhưng bay đn đưc nhng vùng xung quanh nhà ngưi đ hút máu. Mui Culex tritaeniorhynchus cĩ th bay xa 1,5 km và đưc phát hin đ cao 1315m so vi mt đt; đĩ là đ cao mà các lồi chim thưng trú đu. Đĩ là điu kin đ virus VNNB cĩ th lây truyn gia các lồi chim. Mui hút máu đng vt cĩ virus, đc bit là ln, chim trong thi kỳ nhim virus huyt, sau đĩ mui cĩ kh năng truyn bnh sut đi và cĩ th truyn virus sang đi sau qua trng. Virus thưng phát trin tt trong cơ th mui nhit đ 27 0C 30 0C. Nu dưi 20 0C thì s phát trin ca virus dng li. Đĩ cũng là lý do th hin bnh VNNB xy ra nhng tháng nĩng, nhng vùng nhit đi [28].
13. 4 1.1.1. Tình hình nghiên cu trên th gii Cĩ nhiu lồi mui Culex đã đưc xác đnh là trung gian truyn bnh viêm não Nht Bn. Mt s nưc Đơng Nam Á như Thái Lan, Singapor, Indonesia, Philippin, Malaysia vic điu tra nghiên cu v khu h, sinh thái hc, vai trị truyn bnh và bin pháp phịng chng nhng lồi mui Culex là trung gian truyn bnh VNNB đã đưc nhiu tác gi quan tâm, như G.L. Chiang và CS, 1985; I. Vythilingam và CS., 1992; M.S. Chang và CS., 1993 Nhng lồi mui sau đây đã đưc xác đnh là vector ca bnh viêm não Nht Bn và đã đưc nhiu tác gi nghiên cu: Culex gelidus Theobald, 1901 cĩ th truyn viêm não Nht Bn Malaysia và Thái Lan. Theobald 1901, đã thu thp lồi mui này Taipang, Perak, Malaya and Quilon, Travancore, n Đ và đt tên là Culex cuneatus . Năm 1907, Theobald thu thp đưc n Đ và Sarawak (Borneo), ơng đt tên là Culex bipunctata . Lồi mui này phân b khu vc châu Á Thái Bình Dương gm các nưc như: Mianma, Trung Quc, n đ, Indonesia, Nht Bn, Malaysia, Nê Pan, Niu Gui Nê, Pakixtan, Philippin, Đài Loan, Thái Lan, Vit Nam. u trùng tìm thy các loi nưc tm thi khác nhau, nưc bán c đnh và c đnh như ao tù, các vũng nưc nh và nhng cng rãnh nh. Thnh thong tìm thy u trùng trong các dng c nhân to như thùng, b cha nưc. Mui cái hút máu nguy him, chúng ưa thích hút máu gia súc và ngưi (Bram, 1967) [32]. Culex tritaeniorhynchus Giles, 1901 là vector ch yu ca bnh viêm não Nht Bn B vùng Đơng Phương (Oriental region). Theobald 1905, đã thu thp lồi mui này Bom Bay n Đ và đt tên là Culex biroi . Dyar 1920, đã thu thp lồi mui này Los Banos, Philippin và đt tên là Culex summorosus . Baraud and Christophers 1931, đã thu thp lồi mui này Chieng Mai, Thái Lan và đt tên là Culex siamensis . Lồi mui này phân b hu như khp th gii: Angơla, Camerun, Cng Hồ Trung Phi, Dahomaey,
14. 5 Ai Cp, Gambia, Gha Na, n Đ, Iran, Iraq, Israel, Jordan, Kenya, Lebanon, Malagasy, đo Maldive, Mozambique, Nigeria, Nga, Arp Xê út, Senegal, Sri Lanka, Tanzania, Togo, Th Nhĩ kỳ, Turkmen, khu vc Châu Á Thái Bình Dương. u trùng tìm thy nhiu loi nưc khác nhau, các vũng nưc c đnh hay bán c đnh, cĩ ánh nng mt tri và cây c. Nơi sng khơng gii hn, gm đm ly, ao tù, mương, rãnh Mui cái ch yu hút máu các lồi gia súc cĩ sng và ln nhưng hút c máu ngưi khi thiu gia súc (Bram,1967) [32]. Culex vishnui Theobald, 1901 là vector quan trng ca bnh viêm não Nht Bn. Lồi mui này phân b khá rng, hu như khp các nưc thuc châu Á –Thái Bình Dương: Bangladesh, Mianma, Campuchia, Trung Quc, n Đ, Indonesia, Nht Bn, Malaysia, Nê Pan, Philippin, Singapo, Sri Lanka, Đài Loan, Thái Lan, Đơng Timor, Vit Nam. u trùng đc bit tìm thy trong ao tù, bao gm ch nưc bùn, mương rãnh, ao, vũng chân gia súc, lp bánh xe, và đng rung mi cho nưc vào và lúa mi cy. Mui cái ch yu hút máu các lồi chim và ln, nhưng sn sàng hút c máu ngưi khi thiu gia súc (Sirivanakarn 1976)[32]. Culex sitiens Wiedemann, 1928 cĩ kh năng truyn viêm não Nht Bn và nhim t nhiên vi giun ch Brugia malayi Thái Lan (Harbach,1988). Walker 1859, đã thu thp đưc lồi mui này Makessar, Celebes và đt tên là Culex impellens . Theobald 1901, đã thu thp đưc lồi mui này Quilon, Travancore, Madras, and Shahjahanpur provinces và đt tên là Culex microannulatus . Nhưng năm 1901, ơng thu thp đưc lồi mui này Australia thì li đt tên là Culex annulirostris ; năm 1903, nhng mu thu thp Bruas, Dindings ca Malaya ơng đt tên là Culex somaliensis . Taylor 1912, 1913, 1914 đã đt các tên khác nhau khi thu thp các đa phương khác nhau như: Culex saibaii , Culex paludis , Culex annulata và Culex milni . Harbach 1988, đã đt tên là Culex mauritanicus cho nhng mu thu thp Taghjicht,
15. 6 Morocco. u trùng lồi mui này đã tìm thy mơi trưng nưc mn, nưc l và nưc ngt đng trên đt và nhng dng c nhân to cha nưc vùng ven bin. Mui cái ch yu hút máu các lồi chim và ln, nhưng sn sàng đt ngưi (Harbach, 1988) [32]. 1.1.2. Tình hình nghiên cu Vit Nam và khu vc Tây Nguyên Đã cĩ mt s cơng trình nghiên cu v khu h, sinh thái, dch t hc ca mui Culicinae , vector ca mt s bnh nguy him như bnh giun ch, st xut huyt, viêm não Nht Bn ca các tác gi: Vũ Th Phan, và CS, 1975; Vũ Đc Hương và CS.,1984, 1992, 1996; Đ Sĩ Hin và CS., 1992; Trn Tin, 1992. Mt s cơng trình đi sâu nghiên cu v đc đim phân b, sinh lý, sinh thái ca mui truyn bnh viêm não min Bc Vit Nam ca các tác gi: Nguyn Th Bch Ngc, Trương Quang Hc, T Huy Thnh và CS., 1993.v.v đã đưc cơng b. Nhng năm gn đây, các cơng trình nghiên cu đã quan tâm đn bin pháp phịng tr mui bng hố cht, bin pháp sinh hc, bin pháp mơi trưng đng thi tip tc đánh giá s nhy cm ca các vector vi các hố cht đang s dng Vit Nam. Các kt qu nghiên cu đĩ đã gĩp phn tích cc vào vic phịng chng các bnh này. Trưc năm 1954, các cơng trình nghiên cu v mui Culicinae Vit Nam ch yu do ngưi nưc ngồi thc hin: Borel (1926,1928, 1930), Toumanoff (1933, 1937), Galiard (1936), Galiard và Đng Văn Ng (1947, 1949, 1950). Vào nhng năm 50 ca th k trưc, bnh viêm não Nht Bn đã đưc phát hin Vit Nam (Prevot, 1953, 1954). Năm 19541975, các cơng trình nghiên cu v trung gian truyn bnh viêm não min Bc Vit Nam đưc tin hành kt hp vi cơng tác điu tra cơ bn khác, như các cơng trình ca Vũ Th Phan (1957), B mơn ký sinh trùng Đi hc Y dưc Hà Ni (1961), Grokhovskaia (1967), Vũ Th Phan và CS., 1973. min Nam cĩ cơng trình ca Stojanovich và Scott (1966),
16. 7 Renert (1973), Nguyn Th Kim Thoa (1966, 1974) [22]. T năm 1964 đn 1968, Vin St rét KST CT Trung Ương và Vin VSDT Trung Ương đã phi hp điu tra, phân lp virus t mui trên quy mơ ln, và đi ti nhn đnh là nhĩm Culex tritaeniorhynchus, Culex vishnui cĩ liên quan mt thit đn mùa dch VNNB. Song tt c các phân lp virus t mui đu khơng thành cơng. Năm 1971, tip tc tìm hiu vai trị truyn bnh VNNB ca mui nưc ta. Nhm xác đnh s liên quan gia các lồi mui và dch t bnh viêm não thc đa (ti xã M.T, huyn T Liêm Hà Ni và xã H.T, huyn Vit Yên, tnh Hà Bc) cũng như s cm th ca chúng trong thc nghim. Kt qu nghiên cu đã rút ra nhn xét: Mui Culex tritaeniorhynchus cĩ mt đ cao t tháng 5 9. S bnh nhân cĩ hi chng viêm não phát hin vào tháng 6,7. Trong thi gian t tháng 5 đn tháng 9 đã phân lp đưc 3 chng viêm não Nht Bn t mui Culex tritaeniorhynchus . Đng thi tham kho kt qu ca các nghiên cu trưc đĩ, các tác gi đã khng đnh: Culex tritaeniorhynchus là mt lồi mui truyn bnh VNNB Vit Nam [29]. T năm 1975 đn nay, khi bnh viêm não Nht Bn xy ra hu khp đa phương trong c nưc, vic nghiên cu v mui Culex mang tính cht quy mơ rng ln hơn, ch yu do ngưi Vit Nam tin hành, gm các cơng trình ca các tác gi : Phan Th Như Ý (1974, 1975), Đ Quang Hà (1976, 1978), Vũ Đc Hương (1984), Vũ Đc Hương, Nguyn Th Bch Ngc và CS (1985, 1987, 1993), Vũ Sinh Nam và CS. (1990, 1992), Đ Sĩ Hin và CS. (1992), Trn văn Tin (1992), Nguyn Th Bch Ngc (1993, 1995) Kt qu nghiên cu v đc đim sinh thái mt s lồi mui cĩ vai trị truyn bnh viêm não Nht Bn ca các tác gi đưc tĩm tt như sau: Culex gelidus Theobald, 1901 thưng thy nhng làng mc thuc ni, ngoi thành Hà Ni, nht là nhng nơi cĩ nhiu ao h. Mui thưng
17. 8 nhng nơi bn thu, cĩ phân súc vt như chung trâu bị, chung ln cịn trong nhà thì ít thy (nht là nhng nhà khơng nuơi súc vt). Mui này thưng đu nhng ch thp cĩ bĩng ti như bãi c, bi rm chung quanh chung nuơi súc vt. Mui Culex gelidus cĩ quanh năm, nhưng phát trin mnh nht vào tháng 10, tháng 11 [1]. Culex tritaeniorhynchus Giles, 1901 khp nhng nơi cĩ h ao, bi rm, nht là nhng nơi cĩ chung nuơi súc vt như trâu, bị, gà, ln Trong nhà ngưi ít khi thy, ch cĩ nhng nhà mà chung quanh cĩ chung gia súc mi thy mui. Nĩi chung, nhng nơi cao ráo, ít h ao, ít bi rm thì mui này rt him. Mui ưa đu nhng ch thp, ti. Mui này phát trin quanh năm, nhưng nhiu nht là t tháng 10, tháng 11[1]. Culex vishnui Theobald, 1901 cĩ khp mi làng mc thuc ni ngoi thành Hà Ni, nht là nhng nơi ao h, bi rm, chung trâu bị, v.v Ít khi thy lồi mui này trong nhà, ch cĩ nhng nhà chung quanh cĩ h ao hoc nuơi súc vt, trâu bị mi cĩ nhiu. Nĩi chung mui ưa nhng nơi bn, bi rm, ít ánh sáng, cịn nhng nơi cao ráo thì ít thy. Mui thưng đu ch ti. Quanh năm đu thy cĩ lồi mui này. Culex fuscocephala Theobald, 1907 thưng nhng nơi thiu ánh sáng, bn thu nht là nhng nơi h, ao cĩ nưc đng. Thưng thy đu nhng bãi c, bi rm quanh h ao. Trong nhà ngưi và chung nuơi gia súc ít cĩ lồi mui này. Chúng phát trin quanh năm, nhưng nhiu nht vào tháng 7, tháng 8[1]. Năm 19871990, mt nghiên cu v “Sinh hc mt s lồi mui Culicinae cĩ ý nghĩa dch t Hà Ni” đã đưc tin hành. Kt qu, đã thu thp đưc 21 lồi thuc 6 ging. Mui Culex tritaeniorhynchus cĩ nhiu chung gia súc vào ban đêm, chung trâu, bị cĩ nhiu hơn chung ln, phát trin vào mùa khơ, t tháng 4 đn tháng 10, cĩ hai đnh cao vào tháng 4 và tháng 8. B gy tìm thy nhiu rung lúa, mương máng, ao, h, h vũng
18. 9 cĩ thc vt thy sinh là cây tho và rong. Mui Culex vishnui cĩ đc đim v bin đng s lưng, nơi hot đng và nơi trú n, b gy ging vi mui Culex tritaeniorhynchus , nhưng cĩ s lưng mui và b gy nhiu hơn [6]. Năm 1992, mt nghiên cu khá đy đ và lý thú v đc đim sinh thái Culex tritaeniorhynchus đã đưc tin hành ti thc đa xã Đng Quang, Quc Oai, Hà Tây ca nhĩm tác gi Nguyn Th Bch Ngc, Trương Quang Hc, T Huy Thnh, cho thy rng: mui Culex tritaeniorhynchus phát trin vào mùa khơ (t tháng 4 đn tháng 9). Trong thi gian này thi tit m áp và các rung trng lúa hu như cĩ nưc thưng xuyên, to điu kin thun li cho b gy phát trin. đây, qun th mui Culex tritaeniorhynchus cĩ đnh cao vào tháng 5, mt đ mui hot đng hút máu ban đêm tăng cao k c trong nhà, chung trâu bị và chung ln. Mui thưng trú đu và tiêu máu ngồi nhà, chung trâu bị nhiu hơn chung ln và trong nhà. Tp tính hút máu ca lồi mui này ph thuc nhiu vào các yu t khí hu, đc bit b nh hưng mnh m bi lưng mưa. Vào nhng tháng mưa nhiu, s lưng mui trú n trong nhà và chung gia súc ban ngày gia tăng. Vào ban đêm, mui tích cc hot đng đ tìm mi chung gia súc và c trong nhà, mt đ mui cao nht chung trâu là 30 con/chung; chung ln là 3,5 con/chung và trong nhà 7 con/nhà. Mui vào nhà hút máu ngưi cao nht thi gian t 20 24h và sau đĩ gim dn. Các tác gi đã nhn xét: s lưng qun th mui cĩ liên quan cht ch vi cnh quan khu dân cư. “Nơi nào nuơi ln nhiu, mt đ dân cư cao, din tích th cư cht hp làm cho mi liên h gia ngưi và gia súc gn gi, to điu kin thun li cho bnh viêm não Nht Bn lan truyn thơng qua các vector như Culex tritaeniorhynchus” [22]. b gy lồi Culex tritaeniorhynchus cĩ liên quan cht ch đn đng rung và vic trng lúa. Ti rung lúa, khi thy vc mi đưc hình thành ln đu trong năm (tháng 1, tháng 2) và khi nhit đ cịn thp (1516,5 0C) s lưng b gy ít. T tháng 3 s lưng b gy bt đu gia tăng mnh m, b
19. 10 gy tui 34 đt đnh cao vào tháng 4, tháng 5 và tháng 9, phù hp vi mt đ mui trưng thành trong khu dân cư và vi hai mùa lúa tr bơng vào thi đim cui v chiêm (tháng sáu). Trong mùa đơng, khi đng rung khơ cn hn thì mui đ các mương dn nưc và các h, vũng cịn sĩt li trên đng rung. Bng cách đĩ chúng duy trì qun th qua mùa rét [22]. Năm 19921994, ti Hà Ni đã phát hin đưc 209 trưng hp mc hi chng não cp tr em, trong đĩ 21 trưng hp ni thành, và vic giám sát vector truyn bnh viêm não Nht Bn ni, ngoi thành Hà Ni đã đưc tin hành. Kt qu cho thy, mui Culex tritaeniorhynchus thu thp đưc quanh năm, nhưng nhiu nht vào tháng 4, 5 và 8, 9. ngoi thành Culex tritaeniorhynchus thu đưc chung trâu bị nhiu hơn. Trong ni thành, khơng cĩ chung bị, lồi mui này thu đưc chung ln nhiu hơn trong nhà. Mt đ Culex tritaeniorhynchus gim dn t ngoi thành vào ni thành [24]. Tây Nguyên, năm 1993 các tác gi Đng Tun Đt, Nguyn Ái Phương, Lý Th Vi Hương và cng s đã xác đnh cĩ 41 lồi mui thuc phân h Culicinae . Trong đĩ ging Aedes cĩ 16 lồi, Armigeres : 8 lồi, Mansonia : 1 lồi, Orthopodomya : 1 lồi, Malaya : 1 lồi, Toxorhynchites : 3 lồi, Tripteroides : 2 lồi và đc bit ging Culex cĩ 9 lồi [3]. Mc dù đã cĩ mt s cơng trình nghiên cu v thành phn, phân b ca mui Culex khu vc trong nhng năm trưc đây. Song, s đim điu tra chưa nhiu, s lưng lồi đã đưc xác đnh và s phân b ca chúng chưa phn nh mt cách đy đ ca các lồi mui thuc ging Culex Tây Nguyên. Vì vy vic m rng din điu tra nhm thu thp và xác đnh đưc đy đ hơn thành phn lồi, s phân b ca chúng là thc s cn thit.
20. 11 1.2. Nhng nghiên cu v virus viêm não Nht Bn 1.2.1. Nghiên cu v virus VNNB trên th gii Tác nhân gây bnh VNNB là virus thuc h Togaviridae trong nhĩm B ca ging flavi virus. Virus cĩ dng hình cu, đưng kính trung bình 4050nm. V cu trúc virus VNNB gm cĩ: Lõi đưc cu to bi axit ribonucleic, si đơn, là vt liu di truyn ca virus. Capsit bao bc chung quanh lõi đưc cu to bi nucleoprotein. V bc ngồi cu to bi glycoprotein. Đĩ là kháng nguyên b mt cĩ tính ngưng kt hng cu nên gi là kháng nguyên ngưng kt hng cu và cĩ hot tính trung hồ. Đc tính ca virus: khơng b phá hy pH = 7 9, tt nht pH = 8. Virus b bt hot nhanh nhit đ 50 0C và trên b mt virus cĩ lipid nên rt nhy cm vi các cht dung mơi hồ tan m ête, desoxycholat natri. Ngồi ra, virus cịn b bt hot nhanh bi tia hng ngoi. Hình 1.2 : Hình nh ca virus viêm não Nht Bn (Japanese Encephalitis Virus) cha (reservoir) virus Mc đ cm nhim ca các lồi đng vt đi vi virus VNNB khác nhau. T l kháng th dương tính cao đi vi virus VNNB đã đưc chng minh các súc vt như ln, nga, các lồi chim và t l dương tính thp trâu, bị, dê, cu, chĩ, kh. Ln và chim là nhng vt ch quan trng nht d tr, nhân lên và lan rng virus VNNB, bị khơng th hin là vt ch quan trng ca virus VNNB.
21. 12 Vector ch yu cĩ hút máu bị và cĩ nhng bng chng v huyt thanh hc th hin bị b nhim virus. Nhưng bị sng lâu năm nên hàng năm khơng xut hin nhiu qun th bị cm nhim mi; nga cũng b nhim bnh VNNB, nhưng nĩ khơng đĩng vai trị trong vic lan truyn bnh. Ln đưc coi là ngun nhim virus huyt quan trng truyn qua mui bi vì: Ch s ln b nhim virus trong t nhiên cao hơn c. S xut hin virus trong máu ln thưng xy ra ngay sau khi ln b nhim virus VNNB. Chu kỳ bình thưng ca virus VNNB trong thiên nhiên đưc tha nhn là mt chu kỳ “CHIM MUI”. V mùa hè, chu kỳ cơ bn này phát trin thêm ra mt chu kỳ “MUI LN”, t đĩ cĩ th phát sinh tip ni mt chu kỳ đc bit “ MUI NGƯI”. Căn c vào ý kin đ xut ca P. Mollaret và J. Schneider (1963) và trên cơ s hiu bit v sinh thái hc ca virus VNNB, cĩ th minh ho chu kỳ t nhiên ca bnh VNNB như sau: MUI MUI CHIM CHIM MUI LN LN MUI NGƯI MUI 1.2.2. Nghiên cu v virus viêm não Nht Bn Vit Nam Trong hai năm (20002001), Vin VSDT Trung Ương và Vin VSDT Tây Nguyên đã tin hành điu tra dch t, huyt thanh hc 8 tnh, thành min Bc, Tây Nguyên vi tng s 1589 mu máu ln, xác đnh trung bình nhân hiu giá kháng nguyên virus VNNB nhng vùng trng đim ca min Bc 59,05 đn 117,93. Nhng vùng dch xy ra mang tính cht ri rác, l t như Bc Giang, Tây Nguyên hiu gía kháng th 29,31 38,91. Đã phân lp
22. 13 đưc 3 chng virus VNNB t hai lồi mui Culex tritaeniorhynchus và Culex annulus , và mt chng virus VNNB t máu ln. Kt qu chn đốn huyt thanh hc cho thy bnh VNNB xy ra trong mùa hè và ch yu tr em dưi 15 tui chim 83,18% tng s mc. Các tác gi đã rút ra nhn xét: “Do kt qu s dng vacxin, t l mc VNNB trong nhĩm bnh nhân t 14 tui gim so vi các năm trưc, ch chim 17,28% tng s mc” [13]. Vic s dng t bào mui Aedes albopictus dịng C6/36 đã phân lp đưc 6 chng virus t dch não ty ca bnh nhân cĩ hi chng não cp. Đnh loi virus bng k thut ELISASandwich và k thut min dch huỳnh quang gián tip, đã xác đnh 4 chng virus viêm não Nht Bn, 2 chng chưa xác đnh. Cĩ 43,26% (196/453) trưng hp hi chng não cp min Bc do virus viêm não Nht Bn. T l mc VNNB tr em 14 tui min Bc đã gim t 37,62 trong năm 19891995 xung cịn 11,22% trong năm 2002, do vic tăng cưng s dng vacxin VNNB cho tr em t 15 tui trong chương trình tiêm chng m rng [15]. Vic ng dng k thut c ch hng cu đ nghiên cu s chuyn đi kháng th virus VNNB ln ti Hồi Đc Hà Tây ca nhĩm tác gi: Phan Th Ngà, Vũ Sinh Nam, Masahiro Takagi (2002) cho thy rng, s chuyn đi kháng th ln xy ra quanh năm. Đã phân lp đưc 7 chng virus VNNB t 83 mu mui và 4 chng virus VNNB t 30 mu máu ln. Các chng virus VNNB phân lp t mui và t máu ln vào thi đim trong và ngồi mùa dch. Kt qu nghiên cu đã xác đnh cĩ s lưu hành ca virus VNNB thuc nhĩm genotyp I min Bc Vit Nam trong năm 2000 [16]. Nghiên cu hình thái cu trúc virus viêm não Nht Bn trong các lot vacxin sn xut ti Vit Nam. Kt qu cho thy, 28 lot vacxin viêm não do Vin VSDT Trung Ương sn xut cĩ đ tinh khit cao, các ht virus cĩ hình khi cu đu đn, nguyên vn, gia cĩ lõi, bên ngồi là v bc, ngồi cùng là
23. 14 các lơng chiu. Đưng kính trung bình ca các ht này 4550nm. Đơi khi quan sát thy các mnh, các cu t nh, đĩ là thành phn ca ht virus đang trong quá trình hồn chnh [11]. ng dng k thut MACELISA đ xác đnh tn sut nhim virus viêm não Nht Bn trong qun th ln Cát Qu Hồi Đc Hà Tây t tháng 9 2001 đn tháng 82002 cho thy: tn sut nhim virus viêm não Nht Bn trong qun th ln trong mùa dch rt cao, vi t l xác đnh dương tính là 82,00% trong tháng 6. Ngưc li trong các tháng ngồi mùa dch tn xut nhim virus viêm não Nht Bn trong qun th ln rt thp (1,9614,00%) [14]. So sánh đ nhy ca k thut ngưng kt ht vi k thut MACELISA trong chn đốn nhanh viêm não Nht Bn thy rng: đ nhy ca k thut ngưng kt ht phát hin kháng th đc hiu IgM là 91,11%, đ nhy ca k thut MACELISA là 97,77% [12]. Nghiên cu đánh giá đáp ng kháng th đi vi các chng viêm não Nht Bn phân lp đưc Vit Nam (năm 2000), kt qu cho thy: 100% (57/57) tr em cĩ đáp ng kháng th cao vi chng virus này [4]. Nghiên cu phân tích s tin hố ca virus VNNB min Bc Vit Nam qua kim tra 15000 nucleotid vùng gen v Enelope (E) mã hố; 9 chng virus VNNB phân lp min Bc Vit Nam đưc xác đnh trình t và so sánh vi nhng chng ca Vit Nam phân lp t não t thi trong các năm 1987, 1989 thuc nhĩm genotyp 3. Các chng phân lp t ln và mui trong các năm 2001 và 2002 thuc nhĩm genotyp 1. S xut hin virus VNNB genotyp 1 min Bc Vit Nam trong các kt qu phân lp t mui và ln ln đu tiên đưc ghi nhn [17]. Năm 2002, chng virus Arbo mi cĩ ký hiu 02VN208 đưc phân lp t dch não ty ca bnh nhân cĩ hi chng não cp min Bc Vit Nam
24. 15 bng dịng t bào C6/36. Virus hình cu cĩ v, kích thưc khong 50nm, vt liu di truyn ARN. Trình t vt liê di truyn ca chng virus khơng ging trình t ca các chng virus đã cơng b trên th gii và các tác gi đã đt tên là Virus Nam Đnh (NĐ theo tên đa phương ca bnh nhân) [18]. Virus Nam Đnh mt virus Arbo mi đưc phân lp t bnh nhân hi chng não cp min Bc Vit Nam năm 2002, s lưu hành ca virus này đã đưc ghi nhn min Bc, min Trung và Tây Nguyên. Đã xác đnh s nhân lên ca virus viêm não Nam Đnh trên t bào Aedes albopictus dịng C6/36 bng phương pháp lát ct siêu mng sau đĩ gây nhim 48 gi. Đã xác đnh virus viêm não Nam Đnh nhân lên trong bào tương t bào, là đc trưng đin hình ca virus cĩ vt liu di truyn RNA .v.v [21]. Nhng năm sau đĩ, virus viêm não Nam Đnh đã đưc phân lp Gia Lai [19]. 1.3. Tình hình bnh VNNB trên th gii, Vit Nam và Tây Nguyên Bnh viêm não Nht Bn là bnh nhim virus cp tính làm tn thương h thng thn kinh trung ương, cĩ bnh trong thiên nhiên. Bnh gây ra do virus VNNB lây truyn t ngun bnh đn ngưi qua mui đt. Cơ ch lưu hành, tác nhân gây bnh, sinh lý bnh, cha virus, vector truyn bnh, cách lây truyn đã đưc nghiên cu khá đy đ . Bnh VNNB đã đưc bit năm 1871, nhưng mãi đn năm 1935 ngưi ta mi phân lp đưc virus t não ca ngưi bnh Tokyo, Nht Bn. Năm 1938, Mitamura đã phân lp đưc virus viêm não Nht Bn mui Culex tritaeniorhynchus. Đn năm 1959, nhng nghiên cu Nht Bn đã xác đnh cha virus ch yu là ln, chim, và mui Culex tritaeniorhynchus là vector chính truyn bnh VNNB gia các đng vt cĩ xương sng và t đĩ truyn sang ngưi. Bnh VNNB lưu hành rng rãi châu Á, bao gm Nht Bn, Trung Quc, Đài Loan, Hàn Quc, Philippin, vùng vin đơng nưc Nga, tt c các nưc Đơng Nam Á và n Đ. n Đ, bnh xy ra hàng năm vi s lưng ln, cĩ năm đn
25. 16 10.000 trưng hp. min Bc Thái Lan, hàng năm t l mc bnh t 10 20/100.000 dân. Hu ht nhng nưc này đu cĩ nhit đ cao vào mùa hè và mưa nhiu thun li cho vic trng lúa nưc, đng thi ngh chăn nuơi ln đây cũng ph bin. Chính nn tng nơng nghip – xã hi đã to điu kin thun li cho s lưu hành virus VNNB trong t nhiên, t đĩ dn đn nhng v dch VNNB ngưi [28]. T năm 1959, Vit Nam ngưi ta đã phát hin đưc chng viêm não tr em. Sau đĩ bnh đã tip tc đưc phát hin nhiu đa phương và trong nhiu năm và tr nên nghiêm trng vì ngày càng cĩ nhiu ngưi mc bnh và t l t vong cao. Nhưng các nghiên cu v bnh VNNB Vit Nam t trưc đn nay ch yu tp trung điu tra tình hình mc bnh ngưi trên phm nhiu tnh, nhiu vùng khác nhau trong c nưc; đánh giá t l nhim virus trong mt s lồi đng vt d cm nhim ví virus VNNB như ln, mt s lồi chim. Nghiên cu ng dng mt s k thut chn đốn bnh và xét nghim tìm virus VNNB và nghiên cu cu trúc virus và đánh giá hiu qu s dng vacxin VNNB trong cng đng dân cư mt s đa phương. Ngồi ra, cĩ mt s cơng trình điu tra, nghiên cu v vector truyn bnh v.v [28]. T năm 19841993 đã phân lp đưc 19 chng virus VNNB, t 127 bnh nhân vào điu tr ti các bnh vin Hà Ni [9]. Ti Ngh An, t năm 1994 đn 1996, trung bình mi năm cĩ 96 trưng hp VNNB; t l ln b nhim virus VNNB là 46,3%. Tuy chưa phân lp virus VNNB t mui, nhưng các tác gi đã nhn xét “mui Culex trtaeniorhynchus xut hin trong sut năm và s lưng cá th mui cao trong các tháng 4, 5 và 6 [2]. Ti Hu trong bn năm (t 1992 1995) cĩ 173 trưng hp VNNB và đã xác đnh cĩ s lưu hành VNNB ngưi, bnh nhân tp trung tr em dưi 15 tui [10]. Trên đa bàn tnh Kiên Giang, t năm 19941998, mi năm trung bình cĩ 820 trưng hp VNNB; bnh xy ra ri rác ti các đa phương trong tnh và tp trung vào tháng 1, 2 và 3.
26. 17 Theo s liu thng kê ca Vin VSDT Trung Ương, năm 1995 Vit Nam ch cịn 2 tnh chưa phát hin đưc bnh viêm não là tnh Qung Ngãi và tnh Kon Tum. Đn năm 2006 trên đa bàn 29 tnh phía bc (t Hà Tĩnh tr ra) đu cĩ bnh nhân mc hi chng não cp. Tng s bnh nhân là 823 ngưi, trong đĩ cĩ 14 t vong; bnh nhân cĩ xu hưng gia tăng các tnh min núi, như Lai Châu 9,69 bnh nhân /100.000dân; Lng Sơn 7,23 bnh nhân /100.000dân; Sơn La 6,35 bnh nhân /100.000dân và Hà Giang 6,14 bnh nhân /100.000dân (Bng 1.1) (Hình 1.3 ).
27. 18 Hình 1.3. Tình hình viêm não virus Vit Nam 19962006
28. 19 Bng 1.1: S bnh nhân viêm não/100.000 dân Vit Nam, năm 2006 S T l mc TT Đa danh Dân s* S mc# cht# (%) 1 Hà Ni 3216,7 34 3 1,06 2 Vĩnh Phúc 1180,4 2 0 0,17 3 Bc Ninh 1009,8 14 0 1,39 4 Hà Tây 2543,5 69 0 271 5 Hi Dương 1722,5 21 0 1,22 6 Hi Phịng 1803,4 23 0 1,28 7 Hưng Yên 1142,7 10 1 0,87 8 Thái Bình 1865,4 58 0 3,11 9 Hà Nam 826,6 20 0 2,42 10 Nam Đnh 1974,3 29 2 1,47 11 Ninh Bình 922,6 9 0 0,98 12 Hà Giang 683,5 42 0 6,14 13 Cao Bng 518,9 1 0 0,19 14 Bc Kn 301,5 13 0 4,31 15 Tuyên Quang 732,3 15 1 2,05 16 Lào Cai 585,8 19 0 3,24 17 Yên Bái 740,7 41 0 8,71 18 Thái Nguyên 1127,2 27 4 2,39 19 Lng Sơn 746,4 54 0 7,23 20 Qung Ninh 1091,3 4 0 0,37 21 Bc Giang 1594,3 92 0 5,77 22 Phú Th 1336,6 2 0 0,15 23 Đin Biên 459,1 22 1 4,79 24 Lai Châu 319,9 31 0 9,69 25 Sơn La 1007,5 64 0 6,35 26 Hịa Bình 820,4 11 0 1,34 27 Thanh Hĩa 3680,4 62 2 1,68 28 Ngh An 3064,3 28 0 0,91 29 Hà Tĩnh 1306,4 6 0 0,46 Tng cng 823 14 Ghi chú : * 100 000 ngưi (s liu ca Tng cc Thng kê 01/01/2006) # Tng s mc 29 tnh = 823ngưi/14 cht (theo thng kê ca Khoa Dch T Vin V sinh Dch t Hà Ni)
29. 20 Trên đa bàn Tây Nguyên, t năm 2000 2001 đã phát hin đưc 14 trưng hp nhim virus VNNB (Kon Tum 2, Gia Lai 1, Đk Lk 11), trong tng s 30 bnh nhân mc hi chng viêm não cp [4], [13]. Đc bit, đi vi các lồi là vector ca bnh viêm não Nht Bn. Qua giám sát dch t, cho thy rng: nhng năm gn đây s bnh nhân viêm não Nht Bn đa bàn Tây Nguyên cĩ chiu hưng gia tăng. Đây là lý do quan trng cho s nghiên cu các yu t liên quan, đc bit là xác đnh và phát hin các lồi mui Culex . Trong đĩ chú ý đn kh năng nhim vius ca ging mui Culex là mt trong nhng mc xích trong chu kỳ t nhiên ca bnh VNNB ti khu vc Tây Nguyên. 1.4. Mt s yu t t nhiên và xã hi Tây Nguyên 1.4.1 . V trí đa lý Tây Nguyên là vùng núi cao rng ln ca Trung B, thuc sưn phía Tây ca dãy Trưng Sơn nm khong 11 044 ’ đn 15 026 ’ vĩ đ Bc, 107 015 đn 108 050 ’ đ kinh Đơng. Phía Bc giáp Qung Nam, Đà Nng; phìa Đơng giáp các tnh Qung Ngãi, Bình Thun, phía Nam giáp các tnh Đng Nai, Bình Dương, Bình Phưc; phía Tây giáp Lào và Cam Pu Chia [23]. Bng 1.2. S đơn v hành chính Tây Nguyên* Tnh TPTT Th xã Huyn Phưng Th trn Xã Kon Tum 1 8 10 6 81 Gia Lai 1 2 13 22 12 181 Đk Lk 1 1 13 23 12 152 Đk Nơng 1 7 5 5 61 Lâm Đng 1 1 10 18 12 115 Cng 3 6 51 75 47 589 * : S liu ca Tng cc Thng kê (ngày 31 tháng 12 năm 2008). Tây Nguyên đn năm 2008 gm 5 tnh (Kon Tum, Gia Lai, Đk Lk, Đk Nơng, Lâm Đng), 3 thành ph, 57 huyn th, 75 phưng, 47 th trn và 589 xã.(bng 1.2)
30. 21 1.4.2. Đc đim đa hình Tây Nguyên khơng phi là mt cao nguyên duy nht mà là mt lot cao nguyên lin k. Đĩ là các cao nguyên Kon Tum cao khong 500m, cao nguyên Kon Plong, cao nguyên Kon Hà Nng, PleiKu cao khong 800m, cao nguyên M’Drk cao khong 500 m, cao nguyên Buơn Ma Thut cao khong 500m, cao nguyên Mơ Nơng cao khong 8001000m, cao nguyên Lâm Viên cao khong 1500m và cao nguyên Di Linh cao khong 9001000m. Tt c các cao nguyên này đu đưc bao bc v phía Đơng bi nhng dãy núi và khi núi cao (chính là Trưng Sơn Nam). Vi đc đim th nhưng đt đ bazan đ cao khong 500m đn 600m so vi mt bin, Tây Nguyên rt phù hp vi nhng cây cơng nghip như cà phê, ca cao, h tiêu, dâu tm, điu và cây cao su cũng đang đưc phát trin ti đây. Cà phê là cây cơng nghip quan trng s mt Tây Nguyên. Tây Nguyên cũng là vùng trng cao su ln th hai sau Đơng Nam B [23]. Tây Nguyên cũng là khu vc Vit Nam cịn nhiu din tích rng vi thm sinh vt đa dng, tr lưng khống sn phong phú hu như chưa khai thác và tim năng du lch ln, Tây Nguyên cĩ th coi là mái nhà ca min Trung, cĩ chc năng phịng h rt ln. Tuy nhiên, nn phá rng hy dit tài nguyên thiên nhiên và khai thác lâm sn ba bãi chưa ngăn chn đưc. Ti đây cĩ th dn đn nguy cơ làm nghèo kit rng và thay đi mơi trưng sinh thái. Khu h đng thc vt Tây Nguyên trưc đây rt phong phú, cĩ ti 3.600 lồi thc vt, 689 lồi đng vt cĩ xương sng trong đĩ cĩ 40 lồi thuc b gm nhm ( Rodentia ) và hàng ngàn lồi đng vt bc thp khác[24]. 1.4.3. Khí hu Khí hu Tây Nguyên đưc chia làm hai mùa: mùa mưa t tháng 5 đn ht tháng 10 và mùa khơ t tháng 11 đn tháng 4 năm sau, trong đĩ tháng
31. 22 3 và tháng 4 là hai tháng khơ và nĩng nht. Do nh hưng ca đ cao nên trong khi các cao nguyên cao 400500m khí hu tương đi mát và mưa nhiu, riêng cao nguyên cao trên 1.000 m (như Đà Lt) thì khí hu li mát m quanh năm như vùng ơn đi[23]. 1.4.4. Dân cư Bng 1.3. Dân s các tnh Tây Nguyên * Dân s Din tích Mt đ Tên tnh (ngưi) (km 2) (s ngưi/km 2) Kon Tum 401 500 9690,5 41 Gia Lai 1 188 500 15 536,9 76 Đk Lk 1 777 000 13 125,4 135 Đk Nơng 431 000 6 515,3 66 Lâm Đng 1 206 200 9 772,2 123 Cng 5 004 200 54 640,3 92 * : Theo s liu Tng cc Thng kê (đn ngày 01/01/2008) Dân cư gm nhiu dân tc khác nhau chung sng Tây Nguyên như Ba Na, Gia Rai, Ê đê, Cơ Ho, M, Xơ Đăng, Mơ Nơng và Kinh Năm 1976, dân s Tây Nguyên là 1.225.000 ngưi, gm 18 dân tc, trong đĩ đng bào dân tc thiu s là 853.820 ngưi (chim 69,7% dân s). Năm 1993 dân s Tây Nguyên là 2.376.854 ngưi, gm 35 dân tc, trong đĩ đng bào dân tc thiu s là 1.050.569 ngưi (chim 44,2% dân s). Năm 2004 dân s Tây Nguyên là 4.668.142 ngưi, gm 46 dân tc, trong đĩ đng bào dân tc thiu s là 1.181.337 ngưi (chim 25,3% dân s). Kt qu này, mt phn do gia tăng dân s t nhiên và phn ln do gia tăng cơ hc: di dân đn Tây Nguyên theo 2 lung di dân k hoch và di dân t do[23]. Năm 2006 dân s Tây Nguyên là 4.868.900 ngưi, đn đu năm 2008 dân s ca khu vc Tây Nguyên là 5.004.200 (Bng 1.3). 1.4.5. Kinh t xã hi và mơi trưng Tây Nguyên cĩ li đim v tài nguyên thiên nhiên đa dng, phong phú, cĩ đn 2 triu ha đt bazan màu m, tc chim đn 60% đt bazan c nưc,
32. 23 rt phù hp vi nhng cây trng cơng nghip như cà phê, ca cao, h tiêu, dâu tm, trà. Din tích cà phê Tây Nguyên hin nay là hơn 290 nghìn ha, chim 4/5 din tích cà phê c nưc. Đk Lk là tnh cĩ din tích cà phê ln nht (170 nghìn ha) và cà phê Buơn Ma Thut ni ting cĩ cht lưng cao. Tây Nguyên cũng là vùng trng cao su ln th hai sau Đơng Nam B, ch yu ti nhng vùng tránh đưc giĩ mnh như tnh Gia Lai và tnh Đk Lk.[23]. Tài nguyên rng và din tích đt lâm nghip Tây Nguyên đang đng trưc nguy cơ ngày càng suy gim nghiêm trng do nhiu nguyên nhân khác nhau như: dân di cư mi đn lp nghip xâm ln rng đ và sn xut (đt nơng nghip tồn vùng tăng rt nhanh) cũng như nn phá rng, khai thác lâm sn trái phép chưa kim sốt đưc. Hin nay, Tây Nguyên cho thy các vùng sinh thái, các h sinh thái, đa dng sinh hc và tài nguyên sinh vt bin đng rt nhiu so vi nhng năm 70, 80 ca th k XX.[5]. Đc đim t nhiên, yu t mơi trưng và điu kin kinh t xã hi ca Tây Nguyên cĩ nh hưng trc tip và gián tip đn thành phn lồi, phân b vector bnh viêm não Nht Bn Tây Nguyên.
33. 24 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1. Đa đim và thi gian nghiên cu 2.1.1. Đa đim nghiên cu Các đim đưc chn nghiên cu đi din cho sinh cnh đc trưng ca khu vc (huyn, tnh). Sinh đa cnh ca đim nghiên cu phù hp vi s tn ti và phát trin ca các lồi mui Culex, đc bit các lồi là vector truyn bnh viêm não Nht Bn. Chn đim cĩ ch đnh là các đim nghiên cu trưc đĩ đã tn ti mm bnh viêm não Nht Bn, th hin qua s lưng bnh nhân cĩ hi chng viêm não đn điu tr ti các bnh vin. Tnh Kon Tum + Làng Ngĩ, xã Ia Chiêm* th Xã Kon Tum. + Thơn 5 và thơn Kép Kram, xã Hồ Bình,* th xã Kon Tum. + Thơn 4, xã Diên Bình, huyn Đk Tơ. + Xã Đk, Sú huyn Ngc Hi. Tnh Gia Lai + Làng Krung và thơn 1, xã Ia Tơ, huyn Ia Grai.* + Làng Khối và Làng Nhã, xã Ia Blang, huyn Chư Sê*. + Làng Á, xã IaH’lp, huyn Chư Sê* + Làng Kách, xã Ia Khươl, huyn Chư Păh*. + Buơn Boĩc Ry, xã Đk Sơ Mei, huyn Đk Đoa. + Làng Stiên, xã Tân Sơn, Tp. Pleiku Tnh Đk Lk + xã Ea Phê, huyn Krơng Pk. + Buơn Jun, th trn Liên Sơn, huyn Lk. + Buơn Pc, xã Eapc, huyn CưMgar. + Buơn Trp, th trn Buơn Trp, huyn Krơng Ana Tnh Đk Nơng + Buơn Buơr, xã Tâm Thng, huyn Cư Jút. + Phưng Nghĩa Thành, th xã Gia Nghĩa. + Buơn Sin VetDon, xã Đăk Nia, th xã Gia Nghiã Ghi chú : * Nơi cĩ bnh nhân mc bnh viêm não Nht Bn trưc 2005
34. 25 : Đim nghiên cu Xã Diên Bình Xã Đk Sú Xã Ia Chim Xã Hồ Bình Xã Ia Khươl Xã Ia Tơ Xã Đak Sơ Mei Xã Tiên Sơn Xã IaH’lp Xã Ia Blang Xã Eapơk Xã Eaphê Xã Tâm Th ng TT Buơn Trp TT. Liên Sơn P. Nghĩa Thành Xã Đăk Nia Hình 2.1. V trí các đim điu tra mui Culex Tây Nguyên năm 2006 2009
35. 26 2.1.2. Đc đim sinh cnh ti các đim nghiên cu Đc đim chung ca các đim nghiên cu đưc chn đu gn lin vi dân cư, phn ln là các buơn, làng ca đng bào dân tc Tây Nguyên. Trong buơn cĩ chung tri nuơi gia súc như trâu, bị, ln, dê rt đơn sơ hoc gia súc nht mt gĩc dưi sàn nhà, hoc cách nhà 520m. Quanh nhà khơng cĩ vưn, ch cĩ mt ít cây bĩng mát như cây me, bơ, cây xồi, khơng cĩ hàng rào gia nhà này đn nhà kia. Sinh cnh ngồi làng khác nhau tuỳ tng nơi, c th như sau: • Làng Ngĩ, xã Ia Chiêm, Th xã Kon Tum nm trong vùng đt bng phng, trng cây cơng nghip và nơng sn như mía, cà phê, cao su, lúa và hoa màu khác, cĩ ít ao nuơi cá và sui nh thun li cho mui sinh sn và phát trin, đc bit vào mùa mưa. • Thơn 5 và thơn Kép Kram, thuc xã Hồ Bình, th xã Kon Tum nm trong vùng bng phng gn b sơng. Thơn 5, ch yu ngưi Kinh t các tnh ven bin min Trung lên đnh cư t năm 19751977; nhà xây trt, sn xut nơng nghip là ch yu, các loi cây trng gm lúa, đu, khoai, mì, mía, cao su Mùa khơ thì him nưc, nhưng mùa mưa thì sn các cha nưc, thun li cho mui Culex sinh sn và phát trin. Thơn Kép Kram, ch yu đng bào dân tc Ba Na sng bng ngh nơng, chăn nuơi gia súc, gia cm và trng cây cơng nghip như cà phê, cao su và hoa màu ph khác. • Đk Sú, huyn Ngc Hi, tnh Kon Tum là xã vùng biên gii, cách Campuchia khong 10 km v phía Tây Nam. Dân cư gm ngưi Kinh t nhiu nơi và ngưi Ba Na mi chuyn t các buơn, bn trưc đây sâu trong rng rm, gn biên gii đn. Tt c đu mi đnh cư đây trong nhng năm t 19771985. Nhà làm theo hàng li, bám dc hai bên đưng đi; quanh nhà cĩ vưn trng hoa màu như khoai, sn, rau; ngồi làng trng cao su. Đng bào ít nuơi gia súc, gia cm; quanh năm đu khan him nưc vì ít ao h, sơng sui.
36. 27 • Làng Krung và Thơn I, xã Ia Tơ, huyn Ia Grai, tnh Gia Lai, là vùng đt trng nơng sn như lúa, hoa màu và chăn nuơi gia súc gia cm là ch yu. Quanh làng là rung lúa hai v, xa làng là nương ry trng khoai sn, hoa màu. Tuy ngun nưc xa, nhưng vào v gieo cy lúa nưc đưc dn t các mương sui đn rung, nên cĩ điu kin cho mui Culex sinh sn và phát trin. • Làng Kách, xã Ia Khươl, huyn Chư Păh, tnh Gia Lai, nm trên đi, phn ln nhà sàn, trâu bị, heo gà nht dưi sàn nhà; cĩ rung nưc xa làng, điu kin v sinh chưa tt, thun li cho mui Culex sinh sn và phát trin. • Buơn Boĩc Ry, xã Đk Sơ Mei, huyn Đk Đoa, tnh Gia Lai, đng bào dân tc đây ch yu sng bng nhà sàn, gia súc nht cách nhà 520m; quanh làng trng cây cơng nghip như cà phê và cao su, rung nưc khơng đáng k. • Làng STiên, xã Tân Sơn, thành ph Pleiku, tnh Gia Lai. Làng này cách Pleiku khong 12km, ch yu là dân tc Ba Na sng bng làm rung, cà phê và mt s làm cơng nhân cao su, cũng cĩ thĩi quen nuơi th trâu bị, heo gn nhà. • Làng Á, xã IaH’lp, huyn Chư sê, tnh Gia Lai. Các gia đình đu cĩ vưn rng trng cà phê và cây ăn trái (cây bơ, nhãn, i ). Đi sng ch yu làm lúa và mt s làm cà phê và cao su. Nuơi th gia súc gn nhà, v sinh trong khu dân cư khơng đưc sch s. Ti đây cĩ vài trưng hp b bnh VNNB (đu năm 2009). • Xã Ea Phê, huyn Krơng Pk, tnh Đk Lk là vùng đt trng cây lương thc và cây cơng nghip như cà phê; đng bào đây gm ngưi Kinh và ngưi dân tc Ê Đê, v sinh buơn làng khá tt, chung heo xây gn gàng, sch s. Quanh làng cĩ rung và ao h, thun li cho mui Culex phát trin. • Buơn Jun, th trn Liên Sơn, huyn Lk, tnh Đk Lk nm cnh h Lk, đã và đang tr thành đim du lch, nên điu kin v sinh tt. Dân cư
37. 28 đây ch yu là ngưi M’nơng sng lâu đi, nhà sàn rng. Trong buơn cĩ các cây c th, bĩng mát như me, xồi. Gia súc, gia cm nht ngồi nhà. Quanh buơn cĩ rung lúa, mt năm hai v vì vy thun li cho mui sinh sn và phát trin. • Buơn Pc, th trn Eapc, huyn CưM’gar, tnh Đk Lk. Đây là buơn lâu đi ca đng bào Ê Đê. Gia súc, gia cm nht ngồi nhà, vưn rng, trng cây ăn qu và hoa màu. Ngồi buơn trng cà phê và cao su. • Buơn Trp, TT. Buơn Trp, huyn Krơng Ana, tnh Đk Lk là buơn ca ngưi đng bào Êđê , xung quanh buơn cĩ sui, rung nưc. đây vn cịn nhiu nhà sàn, làm nơng ch yu là trng lúa nưc. Đc bit cĩ thĩi quen chăn nuơi gia súc xung quanh nhà và neo nht heo, bị dưi sàn nhà. Mùa mưa thích nghi cho s phát trin ca mui và các cơn trùng khác. • Buơn Buơr, xã Tâm Thng, huyn Cư Jút, tnh ĐK Nơng, ch yu là dân tc Ê Đê. Nhà sàn, heo, bị nht dưi sàn nhà hoc cách nhà 35m. Quanh buơn, trng cà phê, cĩ nhiu vùng đt trũng, nhiu ao, h, thun li cho mui Culiciane sinh sn và phát trin. • Phưng Nghĩa Thành, th xã Gia Nghĩa, tnh Đk Nơng đang dn dn đơ th hố. Nhà , chung gia súc san sát nhau, trong vưn cĩ trng cà phê và làm nhà cho thuê, ngun nưc khan him. Điu kin mơi trưng, sinh thái đây ít thun li cho mui Culicinae phát trin. • Buơn Sin Vet Don, xã Đk Nia, th xã Gia Nghĩa, tnh Đk Nơng cách xa th xã khong 15 km v hưng Đơng Nam. Dân tc ch yu là ngưi M, M’Nơng và mt s ngưi Kinh. Nơng nghip ch yu là trng lúa và mt s làm cơng nhân Cao Su. Chung gia súc (heo, trâu bị) nuơi gn nhà, rung lúa xa vùng dân cư, nưc sinh hot ch yu là nưc ging. 2.1.3. Thi gian nghiên cu T năm 2006 đn năm 2009
38. 29 2.2. Đi tưng và vt liu nghiên cu 2.2.1. Đi tưng Bao gm tt c các cá th mui Culex cái trưng thành và b gy đưc điu tra, thu thp thc đa. Mui này thuc phân h Culicinae , h mui Culicidae Meigen, 1911, thuc b 2 cánh Diptera, lp cơn trùng Insecta, ngành chân đt Arthropoda. Các mu bnh phm: Mu mui cái thuc ging Culex đưc thu thp thc đa sau khi đã đnh loi, x lý, bo qun trong ni tơ lng. Các chng virus gây bnh viêm não Nht Bn. 2.2.2 . Thit b thu thp, đnh loi và bo qun mui Typ thơng 2 đu Bơng khơng thm Bơng thm Cn 90 Đèn pin Xà phịng bt L đng mu Lng thu thp mui Giy k tp Bút bi, bút chì Bút xố Bút vit trên kính S điu tra Kính lúp, Kính hin vi Ni tơ lng 70 0C (bo qun mu mui ti thc đa)
39. 30 2.2.3. Vt liu phân lp virus Bnh phm: Mui Culex cái ti tng đim tng đt nghiên cu sau khi bt v đưc đnh loi và nuơi cho tiêu máu. Cho vào ng nghim đưng kính 16 18mm. Mi mu khong 25 100 con mui, đưc bo qun âm 80 0C cho đn khi tin hành phân lp. T bào: S dng t bào mui Aedes albopictus dịng C6/36, nuơi bng mơi trưng DMEM (Dulbecco’s Modified Eagle Medium) cĩ 10% huyt thanh bê bào thai. Các sinh phm đ đnh loi bng k thut RTPCR: các cp mi suy bin (Degenerate Primer) ca virus nhĩm alpha, flavi do Trung tâm Kim sốt bnh tt Fort Collins, Hoa Kỳ cung cp. Các cp mi đc hiu vi virus VNNB cĩ ký hiu FU2, CFD3; cp mi đc hiu vi virus Nam Đnh cĩ ký hiu 95NDVF, 612NDVR do Vin Y hc nhit đi Nagasaki, Nht Bn cung cp. B sinh phm tách chit ARN ca QIA amp , Nht Bn. B sinh phm và hố cht cho k thut RTPCR ca Takara BIOInc, Nht Bn. Argarose 1,2% cĩ Ethidium bromide, các dng c, trang thit b và nguyên vt liu cn thit khác đ phân lp virus. Dng c, máy mĩc: + B Pipetman P c: 10, 20, 100 và Multichannel pipette đ chun b mu th ca hãng Gilson Medical Electronecs (france) S.A. + Bình đng ni tơ lng đ lưu gi bo qun mu. + T lnh sâu (20 0C 80 0C) đ lưu gi bo qun mu. + T m. + T cy vơ trùng (Box Laminar) SANYO Nht Bn. + Máy li tâm KUBOTA 5100 (Nht Bn). + Kính hin vi ln ngưc, PME Olympus Tokyo, Nht Bn. + Chai nha chuyên dùng nuơi cy t bào (M). + Đèn cn
40. 31 + Các dng c, trang thit b và nguyên vt liu khác cn thit đ phân lp và đnh loi virus. 2.3. Phương pháp nghiên cu Nghiên cu ngang, mơ t. Chn đim nghiên cu cĩ ch đnh, các đa đim nghiên cu đã cĩ bnh nhân VNNB và sinh cnh phù hp vi sinh trưng, phát trin ca ging mui Culex. 2.3.1. Phương pháp thu thp và đnh loi mui Culex Điu tra, thua thp mui đưc tin hành mi năm 12 đt, vào hai mùa (ch yu vào mùa mưa). Mi đt 2 – 4 đim, mi đim điu tra t 3 5 ngày. 3.3.1.1. Phương pháp thu thp mui Culex + Điu tra, thu thp mui, b gy theo thưng qui k thut ca Vin St rét KSTCTTƯ và Vin V sinh dch t Tây Nguyên. Bao gm các bưc sau: Soi bt mui trú đu trong nhà ban ngày t 7 gi đn 10 gi, mi đim 20 nhà. Soi bt mui trú đu trong nhà ban đêm t 19gi đn 23 gi, mi đim 20 nhà. Soi bt mui trú đu ban đêm ti chung gia súc (trâu, bị, ln), t 19 23 gi. S dng by đèn CDC treo trong nhà và ngồi nhà t 18 gi ti hơm trưc đn 6 gi sáng hơm sau. + Bt b gy các thy vc trong và ngồi thơn, buơn như ao, h, vũng nưc t nhiên, nưc nhân to như v da, v đ hp, lu vi cha nưc, các gc tre na.v.v B gy bt v đưc nuơi ngay trên thc đa n ra mui đ làm tiêu bn b (gm tiêu bn b gy, quăng và mui) và đnh tên khoa hc. Mt s b gy đưc gn tiêu bn hin vi đ phân loi.
41. 32 2.3.1.2. Phương pháp đnh loi mui Culex + Phân loi mui và b gy da vào đc đim hình thái bên ngồi, theo tài liu ca các tác gi Vũ Đc Hương , 1997 và Stojanovich C.J and H. G. Scott, 1966 [8], [34]. Đnh loi mui trưng thành đưc tin hành ch yu thc đa. u trùng mui gm b gy và quăng sau khi bt cho vào dng c chuyên dng, bo qun đem v nuơi phịng thí nghim ca Vin VSDT Tây Nguyên và Vin St rét KST CT TƯ. T trng (thu thp ti các gc tre na) s cho phát trin qua các giai đon: trúng b gy quăng mui trưng thành, đưc gn tiêu bn hin vi (tiêu bn b: đ các giai đon phát trin) đ xác đnh tên lồi mui. • Các ch s mt đ mui (MĐM) theo các phương pháp điu tra đưc tính như sau: Tng s mui bt đưc MĐM trong nhà (con/nhà) = Tng s nhà bt mui Tng s mui bt đưc MĐM chung gia súc (con/gi/ngưi) = Tng s gi X tng s ngưi bt Tng s mui bt đưc MĐM vào by (con/ by/đêm) = Tng s by đt X tng s đêm 2.3.2. K thut phân lp virus Các k thut phân lp virus viêm não Nht Bn và đnh danh virus đưc tin hành ti phịng thí nghim ca Vin V sinh dch t Tây Nguyên và Vin V sinh dch t Trung Ương, theo tài liu hưng dn ca T chc Y t Th gii [35]. 2.3.2.1. K thut phân lp virus viêm não Nht Bn t mui Thu thp bnh phm: Các mu mui đưc thu thp ti các đim theo tng đt điu tra, xác đnh tên khoa hc và nuơi đ tiêu ht máu, sau đĩ cho
42. 33 vào các ng eppendorf, 1 mu t 25 – 100 con, bo qun nhit đ 80 0 C đ phân lp. Nghin mui : Mu mui đưc x lý theo qui trình thao tác chun SOP (Standard Operating Procedure ). Làm lnh ci, chày trong khay đá, cho mui vào ci (t 25 – 100 con), ra mui ln 1 bng 5 – 10 ml nưc mui sinh lý vơ trùng, ln 2 vi nưc mui sinh lý vơ trùng cĩ thêm kháng sinh (penicilline và streptomycine) , ln 3 vi nưc mui vơ trùng khơng kháng sinh. Sau mi ln ra dùng pipet hút b ht dung dch ra. Dùng chày nghin cho đn khi mui nát mn hồn tồn. Cho 3ml mơi trưng DMEM 2% FCS vào ci, dùng chày phân tán hn dch mui cho đng nht trong ci, dùng pipet hút hn dch cho vào týp đem ly tâm 3.000v/p/4 oC x 15 phút. Sau khi ly tâm dùng bơm tiêm vơ trùng hút lp nưc trng đc gia, cho qua lc 0,22 m. Dung dch lc ct gi 80 oC cho đn khi phân lp. Phân lp virus: Mu mui sau khi đã x lý, đưc gây nhim vào t bào mui Aedes albopictus dịng C6/36, theo dõi trong 5 ngày, chuyn mu t bào gây nhim vào – 80 oC, trong 1 gi, làm tan băng, ly tâm 3.000v/5p, ly nưc ni, cy truyn li vào t bào C6/36, cĩ th cy 3 ln đ quan sát s hy hoi t bào . 2.3.2.2. Đnh danh virus bng k thut RT – PCR Đnh danh virus sau 3 ln cy truyn vi các cp mi suy bin ca virus nhĩm Alpha, Bunya, Flavi và cp mi đc hiu ca virus VNNB, virus Nam Đnh bng k thut RTPCR mt bưc (trc tip). Sn phm PCR đưc kim tra trên thch argarose 1,2% trong Tris borat – EDTA cĩ Ethidium bromide , chy đin di 100 mA, 40 phút, đc kt qu bng máy Gel DOC 2000. 2.4. X lý s liu Các s liu trong đ tài đưc x lý bng các phương pháp thng kê thơng dng.
43. 34 Chương 3 KT QA VÀ BÀN LUN 3.1. Thành phn, s phân b các lồi mui Culex Tây Nguyên 3.1.1. Kt qu thu thp mui và b gy ti các đim nghiên cu Bng 3.1: S lưng mui và b gy Culex đã thu thp ti thc đa Mui B TT Đim điu tra (xã, huyn) Thi gian (con) gy Tnh Kon Tum 1 Ia Chiêm, Th xã Kon Tum (Làng Ngĩ) 72006 463 2 Hồ Bình, th xã Kon Tum (Thơn 5 và 72006, 1330 131 Thơn Kép Kram) 62007 3 Diên Bình, th xã Kon Tum (Thơn 4) 62007 488 839 4 Đk Sú, Ngc Hi, Kon Tum 62007 478 191 Tnh Gia Lai 5 Ia Tơ, Ia Grai (Làng Krung và Thơn I) 122005, 534 x 52006 6 Ia Blang, th trn Chư Sê 122005, 650 x 52006 7 Ia Khươl, Chư Păh (Làng Kách) 72006 552 378 8 Đk Sơ Mei, Đk Đoa (Buơn Boĩc Ry) 52006 399 x 9 Tân Sơn, Pleiku 52009 88 10 IaH’lp, Chư Sê 62009 196 Tnh Đk Lk 11 Ea Phê, Krơng Pk 9,122006 1255 12 Th Trn Liên Sơn, Lk (Buơn Jun) 92006, 998 4 62007 13 Eapc, huyn CưMgar (Buơn Pc) 92006, 1019 120 62007 14 Th trn Buơn Trp, Krơng Na 72009 288 Tnh Đk Nơng 15 Tâm Thng, Cư Jút (Buơn Buơr) 122006, 641 406 62007 16 Phưng Nghĩa Thành, Gia Nghĩa 122006, 122 94 62007 17 Xã Đăk Nia, Gia Nghĩa 52009 54 Tng s cá th mui và b gy 9553 1.991 Ghi chú : x : Thu đưc b gy nhưng khơng tính đưc s lưng
44. 35 Trong thi gian thc hin đ tài t năm 2006 đn 7/2009, đã tin hành điu tra thu thp mui Culex, sau 24 lưt ti 17 đim thuc 17 xã, phưng ca 14 huyn, th thuc 4 tnh Tây Nguyên (Kon Tum, Gia Lai, Đk Lk và Đk Nơng). Các đim nghiên cu đưc chn phn ln thuc khu dân cư, đĩ là nhng buơn, làng ca đng bào đã đnh cư t lâu đi; đt canh tác ch yu trng lúa, hoa màu và trng cây ăn qu, cà phê và cao su; chăn nuơi gia đình nh l, ch yu là heo và trâu, bị, dê. Sinh cnh các buơn, làng này là đc đim ph bin và đc trưng chung Tây Nguyên. Nhìn chung, mt s đim nghiên cu nưc b mt khan him, nht là vào mùa khơ, mt s đim cĩ đng rung cy lúa và ao h nên cĩ điu kin thun li cho mui Culex phát trin. Thi gian điu tra ch yu thc hin vào mùa mưa, t tháng 5 đn tháng 9; đĩ là nhng tháng mà điu kin khí hu thun li cho s phát trin ca đa s lồi mui. Qua 24 lưt điu tra ti 17 đim, thuc 4 tnh Tây Nguyên (Kon Tum, Gia Lai, Đk Lk và Đk Nơng), chúng tơi đã điu tra thu thp đưc 9.553 cá th mui và gn 2.000 cá th b gy thuc ging Culex . Đim thu đưc nhiu mui nht là xã Hồ Bình, th xã Kon Tum (Thơn 5 và Thơn Kép Kram) vi 1330 con, tip đn là xã Ea Phê, Krơng Pk, Đăk Lăk 1255 con. Đim thu đưc mui ít nht là Xã Đăk Nia, Gia Nghĩa (54 con). Ti 17 đim nghiên cu ch cĩ 11 đim thu đưc b gy. (Bng 3.1 ).
45. 36 3.1.2. Thành phn và phân b ca các lồi mui Culex Tây Nguyên (2006 2009) Bng 3.2: S lưng lồi mui Culex thu thp ti các đim nghiên cu Kon Tum Gia Lai Đk Lk Đk Nơng TT Tên lồi Ia Tơ Ia Tơ Nghĩa Đăk Nia Đăk Thành Thành Ea Pc Ea Pc Ea Phê Ea Phê Đk Sú Đk IaH’lp IaH’lp Buơn trp Buơn Tân Sơn Tân Sơn Ia Blang Ia Blang Ia Khươl Ia Chiêm Ia Chiêm Hồ Bình Hồ Bình Diên Bình Diên Bình Tâm Tâm Thng Tt.Liên Tt.Liên Sơn Đk Sơ Mei Sơ Đk 1 Culex bitaeniorhynchus Giles, 1901 x x x x x x x x x x x 2 Cx. fuscocephala Theo., 1907 x x x x x x x x x x x x x x x x 3 Cx. gelidus Theo., 1901 x x x x x x x x x x x x x x x x x 4 Cx. hutchinsoni Bar.,1923 (x) 5 Cx. khazani Ed., 1922 x x x x x x x x x 6 Cx. malayi (Lei., 1908) x x x x x x x x x 7 Cx. mimeticus Noe,1899 x 8 Cx. mimulus Ed., 1915 (x) (x) 9 Cx. minor (Lei., 1908) (x) (x) 10 Cx. nigropunctatus Ed., 1926 (x) 11 Cx. pallidothorax Theo., 1905 (x) 12 Cx. pseudovishnui Colless,1955 x x x x x x x x x x x x x x 13 Cx. quinquefasciatus Say, 1823 x x x x x x x x x x x x x x x x 14 Cx. sinensis Theo., 1903 x x x x 15 Cx. tritaeniorhynchus Giles, 1901 x x x x x x x x x x x x x x x x x 16 Cx. vishnui Theo., 1901 x x x x x x x x x x x x x x x x x 17 Cx. whitei Bar., 1928 x x 18 Cx. whimorei (Giles, 1904) x x x x x x x x x x x x x x Cng 12 13 9 12 10 9 8 10 6 7 10 10 9 9 9 6 5 Ghi chú : x: thu đưc mui trưng thành; (x) : thu đưc b gy
46. 37 Ti 17 đim điu tra trên đa bàn Tây Nguyên, đã xác đnh đưc 18 lồi mui thuc ging Culex . tng tnh khác nhau, s lồi đưc xác đnh nghiên cu này cũng khác nhau. Ti tnh Kon Tum đã xác đnh đưc 16 lồi; Gia Lai: 13 lồi; Đk Lk: 11 lồi; Đk Nơng: 9 lồi (Bng 3.2). Trong khi đĩ nhng nghiên cu trưc đây v khu h mui Culex Tây Nguyên ca Đng Tun Đt và CS., năm 1993 [3], Vũ Đc Hương và CS năm., 1995 [7] cho thy thành phn lồi ti mi tnh là rt thp như: tnh Kon Tum ch xác đnh đưc 5 lồi; Gia Lai: 8 lồi; Đk Lk: 5 lồi (Đk Lk và Đk Nơng chưa tách tnh). T kt qu nghiên cu thành phn lồi ca đ tài và tng hp b sung nhng nghiên cu trưc đây ca Vũ Đc Hương và CS., năm 1995[7], Đng Tun Đt, Nguyn Ái Phương, Lý Th Vi Hương và CS., năm 1993 [3], cho đn nay đa bàn các tnh Tây Nguyên đã phát hin đưc 18 lồi mui thuc ging Culex . Trong đĩ, s lồi ca các tác gi khác nghiên cu trưc đây ti Tây Nguyên là 9 lồi. Như vy kt qu ca đ tài này đã b sung cho khu h mui Culex Tây Nguyên là 9 lồi ( Cx. hutchinsoni,Cx. khazani, Cx. malayi, Cx. mimeticus, Cx. minor , Cx. nigropunctatus, Cx. pallidothorax, Cx. sinensis, Cx. whitei ). Ti nghiên cu này, v thành phn lồi thì cĩ mt s lồi phân b hu ht các đim nghiên cu như: lồi Culex gelidus, Cx. vishnui, Cx. tritaeniorhynchus (17/17 đim chim t l 100%), lồi Cx. quinquefasciatus, Cx. pseudovishnui Cx. fuscocephala (16/17 đim chim t l 94,11%). Các lồi ch cĩ mt ti 1 đim NC là: Cx. miniticus, Cx. nigropunctatus, Cx. pallidothorax. Ti các đim cĩ thành phn lồi đưc xác đnh phong phú nht như xã Hồ Bình – Th xã Kon Tum (13/18 lồi chim 72,22%), xã Ia Chiêm – Th xã Kon Tum và xã Diên Bình Đk Tơ – Kon Tum (12/18 lồi chim t l 66,66%) đim cĩ s lồi thu đưc ít nht là phưng Nghĩa Thành – Gia
47. 38 Nghĩa – Đk Nơng (6/18 lồi: 33,33%) (Bng 3.2 ). Điu đĩ chng t thành phn lồi ca ging Culex phân b khá rng rãi trên đa bàn Tây Nguyên. Đc bit thành phn lồi ca chúng ti mi đim cũng rt phong phú. 3.1.3. S phân b các lồi mui Culex cĩ vai trị truyn bnh đã đưc ghi nhn Tây Nguyên Căn c vào tài liu nghiên cu xác đnh vai trị truyn bnh ca mui Culex ca các tác gi trong nưc và trên th gii [3], [6], [7], [13], [16], [21], [22], chúng tơi đã thng kê đưc Tây Nguyên gm các lồi cĩ vai trị truyn bnh như sau: Bng 3.3: Nhng lồi mui Culex cĩ kh năng truyn bnh Tây Nguyên Truyn và lưu gi Stt Lồi mui mm bnh 1 Culex bitaeniorhynchus (Giles, 1901) Viêm não Nht Bn 2 Cx. gelidus Theo., 1901 Viêm não Nht Bn 3 Culex tritaeniorhynchus (Giles, 1901) Viêm não Nht Bn 4 Cx. fuscocephala ( Theo.,1907) Viêm não Nht Bn 5 Cx. vishnui (Theo., 1091) Viêm não Nht Bn 6 Cx. quinquefasciatus (Say, 1823) Viêm não Nam Đnh, giun ch Wuchererai bancrofti Trong tng s 18 lồi đã thu thp Tây Nguyên, 6 lồi đã đưc xác đnh cĩ vai trị truyn bnh nguy him như Culex quinquefasciatus vector chính ca bnh giun ch Wucherera bancrofti và Vit Nam và Đơng Nam Á. Các lồi Culex tritaeniorhynchus và Culex vishnui là các vector chính ca bnh viêm não Nht Bn Vit Nam và khu vc Đơng Nam Á. Các lồi Culex vishnui và Culex gelidus và Culex bitaeniorhynchus vector quan trng ca bnh viêm não Nht Bn mt s nưc khu vc châu ÁThái Bình Dương (Bng 3.3).
48. 39 Nhng lồi cĩ vai trị truyn bnh viêm não Nht Bn đưc xác đnh đu phân b tương đi rng các đim điu tra, chúng chim t l cá th rt cao so vi các lồi khác đã thu thp ti tng đim như: lồi Cx. fuscocephala cĩ mt 12 đim, Cx. bitaeniorhynchus điu tra đưc 10 đim , Cx. gelidus điu tra đưc 13 đim, Cx. pseudovishnui, Cx. quinquefaciatus cĩ mt 12 đim, Cx. tritaeniorynchus, Cx. vishnui điu tra đưc ti 13 đim nghiên cu. Trong khi đĩ kt qu điu tra nghiên cu ca tác gi Vũ Đc Hương và cơng s năm 1991 1995 ti Tây Nguyên cho thy các lồi này thu đưc ch mt s đim. Cĩ nhng lồi, các tác gi ch ghi nhn đưc mt vài đim nghiên cu; ví d: Cx. bitaeniorhynchus ch thu thp đưc ti 1đim, Cx. pseudovishnui ti 2 đim, Cx. tritaeniorhynchus ti 3 đim nghiên cu [7] 3.1.4. Đc đim sinh thái mt s lồi mui Culex ch yu truyn bnh VNNB Tây Nguyên 3.1.4.1. Mt đ, tp tính hot đng, b gy Culex gelidus Mt đ mui Culex gelidus thu thp đưc trú đu chung, trâu, bị vào ban đêm các đim: Ia Khươl và Đk Sơ Mei là 7,04 – 8,58 (con/ gi/ngưi); các đim khác dưi 4 con/gi/ngưi. Trong 8 đim bt đưc mui Culex gelidus chung heo mt đ đu thp (dưi 2,0 con/ gi /ngưi). Thơn Kép Kram, xã Hồ Bình, th xã Kon Tum (nơi cĩ bnh nhân viêm não Nht Bn B trưc đây), mui Culex gelidus mt đ là 1,1 con/ gi /ngưi. Ch bt đưc lồi mui này trú đu trong nhà ban ngày và ban đêm 6/20 lưt đim điu tra, vi mt đ thp (0,05 con/nhà) (Bng 3.4).
49. 40 Bng 3.4: Mt đ Culex gelidus ti các đim nghiên cu Nơi thu thp mui Đim điu tra (làng, xã, huyn, Thi Chu ng Chu ng Trong Trong TT tnh) gian heo trâu, bị nhà nhà đêm đêm đêm ngày 1 Lg Ngĩ, Ia Chiêm, Tx.KT 72006 0,10 2,25 0,25 2 Th 5, Hồ Bình, Tx. KT 72006 0,75 1,50 0,05 3 B. Kép Kram, Hồ Bình, KT 62007 1,10 1,15 4 Diên Bình, Đk Tơ, KT 62007 0,35 2,20 0,25 5 Đk Sú, Ngc Hi, KT 62007 3,10 6 Lg Krung, IaTơ, IaGrai, GL 122005 0,05 7 Th I, IaTơ, IaGrai, GL 52006 0,10 2,25 0,05 8 Lg Nhã, Làng Khối, IaBlang, 122005 0,05 Chư Sê, GL 9 Lg Nhã, Làng Khối, IaBlang, 52006 2,20* Chư Sê, GL 10 B Boĩc Ry, Đk Sơ Mei, 52006 7,04 Đk Đoa, GL 11 Lg Kách, Ia Khươl, Chư Păh, GL 72006 8,58* 0,05 12 Lg Stiên, Tân Sơn, Pleiku, GL 62009 0,50 13 Lg Á, IaH’Lp, Chư Sê, GL 62009 1,60 14 Xã Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 92006 0,75 2,45 15 Tt. Liên Sơn, Lk, ĐL 92006 0,10 0,05 16 B. Pc A, EaPc, CưM’gar, ĐL 92006 0,05 17 B. Jun, Liên Sơn, Lk, ĐL 62007 2,15 18 B. Pc, EaPk, Cư M’gar, ĐL 62007 1,20 3,45 19 B. Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 92006 0,95 20 B.Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 62007 1,75 21 Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 122006 2,05 22 P.Nghĩa Thành, Gia Nghĩa, ĐN 62007 1,05 23 B. Trp, Krơng Ana, ĐL 62009 0,20 24 Đăk Nia, Gia Nghĩa, ĐN 62009 0,30 Ghi chú : * : chung trâu, bị và heo chung;
50. 41 T l (%) cá th lồi Culex gelidus so vi tng s lồi ca ging Culex thu thp đưc ti các đim khác nhau. Ti Buơn Boĩc Ry, Đk Sơ Mei, Đk Đoa, Gia Lai lồi mui này chim t l cao nht (35,25%), tip đn Làng Kách, Ia Khươl, (30,71%); ti Buơn Pc A, EaPc, CưM’gar, Đk Lk lồi mui này chim t l thp nht (0,28%) (Bng 3.4)(ph lc 1). Tp tính hot đng ca Culex gelidus : Mui Culex gelidus ch yu hot đng hút máu vào ban đêm và trú đu, n np ban ngày ngồi nhà, trong các bi cây, hang hc quanh nhà và chung gia súc. Chúng tơi ch thu thp đưc lồi mui này trú đu tiêu máu trong nhà ban ngày 2/24 lưt đim điu tra (t l 8,33%) (ti Làng Kách xã Ia Khươl và Thơn 5 xã Hồ Bình) (Bng 3.4). Lồi mui này ch yu hút máu gia súc như trâu, bị, heo vào ban đêm. Chúng tơi đã thu thp đưc chúng chung trâu, bị hu khp các đim điu tra; thu đưc chung heo ti 8/24 lưt đim điu tra. b gy Culex gelidus là nhng ao, rung và vũng nưc đng quanh thơn bn. Tuy nhiên, vêc phát hin và thu thp đưc b gy lồi mui này Tây Nguyên trong mùa mưa (tháng 5 đn tháng 9) khơng nhiu. Trong 20 lưt đim điu tra, chúng tơi ch bt đưc b gy 3 đim (Buơn Boĩc Ry xã Đk Sơ Mei, vào tháng 5/2006; Ia Chiêm th xã Kon Tum, vào tháng 7/2006 và th trn Liên Sơn, huyn Lk vào tháng 9/2006) (Bng 3.4). Mt dù mt đ ca chúng cao thp tuỳ tng nơi, song đây là vn đ đáng quan tâm trong vic lây truyn và lưu gi mn bnh VNNB. 3.1.4.2. Mt đ, tp tính hot đng, b gy Cx. tritaeniorhynchus Mt đ mui Culex tritaeniorhynchus thu thp đưc các đim điu tra cao nht là 16,0 con/gi/ngưi ti chung trâu, bị, thuc xã Ea Phê, huyn Krơng Pk, tnh Đk Lk, vào tháng 92006; 14 con/gi/ngưi bt chung trâu, bị ti Buơn Jun, th trn Liên Sơn, huyn Lk, vào mùa mưa (tháng 6 2006). Mt đ cao nht t 8,95 – 9,75 con/gi /ngưi chung heo ti xã Hồ Bình, th trn Kon Tum và th trn Liên Sơn, huyn Lk, tnh Đk Lk
51. 42 vào mùa mưa (tháng 6 và 7 năm 2006 và 2007). Mt đ lồi mui này trú đu trong nhà ban đêm và ban ngày đu thp (t 0,15 2,85 con/ nhà).(Bng 3.5) Bng 3.5: Mt đ Culex tritaeniorhynchus ti các đim nghiên cu Nơi thu thp mui T Thi Chg Chg Trong Trong Đim điu tra T gian heo trâu, nhà nhà đêm bị đêm đêm ngày 1 Lg Ngĩ, Ia Chiêm, Tx KT 72006 1,70 5,25 0,15 0,10 2 Th 5, Hồ Bình, Tx. KT 72006 9,64 8,25 0,30 3 B. Kép Kram, Hồ Bình, KT 62007 8,95 6,85 0,15 4 Diên Bình, Đk Tơ, KT 62007 11,35 0,05 5 Đk Sú, Ngc Hi, KT 62007 4,20 6,20 0,75 6 Lg Krung, IaTơ, IaGrai, GL 122005 0,55 0,05 0,10 (bđ) (bq) 7 Th I, IaTơ, IaGrai, GL 52006 3,5 1,05 0,05 (bq) 8 Lg Nhã, Làng Khối, IaBlang, 122005 0,30 4,75 0,10 0,30 Chư Sê, GL (bq) 9 Lg Nhã, Làng Khối, IaBlang, 52006 0,30 5,90 2,85 0,15 Chư Sê, GL (bq) 10 B Boĩc Ry, Đk Sơ Mei, Đk 52006 4,90 0,30 Đoa, GL (bq) 11 Lg Kách, Ia Khươl, Chư Păh, GL 72006 10,70* 0,05 12 Lg Stiên, Tân Sơn, Pleiku, GL 62009 7,10 13 Lg Á, IaH’Lp, Chư Sê, GL 62009 12,20 14 Xã Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 92006 7,15 16,0 0,05 0,05 15 Tt. Liên Sơn, Lk, ĐL 92006 9,75 10,0 0,25 0,10 16 B. Pc A, EaPc, CưM’gar, ĐL 92006 2,20 13,60 0,15 17 B. Jun, Liên Sơn, Lk, ĐL 92006 1,80* 18 B. Pc, EaPk, Cư M’gar, ĐL 62007 12,65 0,15 19 B. Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 12 2006 5,20* 20 B.Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 62007 3,50 0,05 21 Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 62007 14,05 1,30 22 P.Nghĩa Thành, Gia Nghĩa, ĐN 62007 4,40 10,13 0,45 23 B. Trp, Krơng Ana, ĐL 62009 17,90 24 Đăk Nia, Gia Nghĩa, ĐN 62009 5,40 Ghi chú : * : chung trâu, bị và heo chung
52. 43 T l cá th lồi Culex tritaeniorhynchus đu cao hu ht các đim. Cĩ 8/20 đim nghiên cu lồi Culex tritaeniorhynchus chim t l trên 50% s lưng cá th so vi tng s cá th các lồi Culex thu thp. Đc bit, ti th trn Liên Sơn, huyn Lk, tnh Đk Lk (tháng 9/2006) t l cá th lồi mui này cao nht, chim 80,40% (Bng 3.5). Tp tính hot đng ca Culex tritaeniorhynchus : Mui hot đng hút máu trâu bị, heo vào ban đêm. Chúng tơi thu thp đưc lồi mui này trú đu quanh chung trâu, bị tt các đim điu tra (24/24 lưt đim); chung heo ch thu thp đưc ti 10/24 lưt đim điu tra. Lồi mui này thưng vào hút máu ngưi ban đêm và trú đu ban đêm và ban ngày trong nhà; đã thu thp đưc chúng trong nhà ban đêm ti 14/24 lưt đim điu tra và trú đu trong nhà ban ngày ti 10/24 lưt đim điu tra. b gy Culex tritaeniorhynchus là h, ao, rung, mương máng, vũng nưc đng trên đưng, vũng trâu đm, vũng chân trâu quanh làng bn và ngồi đng. Tuy vy, vic thu thp b gy Culex tritaeniorhynchus Tây nguyên trong nhng tháng mùa mưa (tháng 5 đn tháng 10) khơng d dàng, bi vì đt đ bazan khơng gi nưc; cho nên trong s 24 lưt đim nghiên cu, chúng tơi ch thu thp đưc b gy 5 đim (Bng 3.5,Ph lc 1). 3.1.4.3. Mt đ, tp tính hot đng, b gy lồi Culex vishnui Mt đ mui Culex vishnui chung, trâu, bị vào ban đêm cao nht Ea Phê là 10,04 (con/ gi/ngưi) (tháng 12 năm 2006); các đim khác mt đ t 0,35 6,75 (con/gi/ngưi). Mt đ mui Culex vishnui chung heo cao nht là 7,20 con/ gi /ngưi thơn 5, xã Hồ Bình, th xã Kon Tum; các đim khác mt đ thp (dưi 3 con/gi /ngưi). Mt đ mui trong nhà ban ngày và ban đêm thp (dưi 1 con/nhà)(Bng 3.6). T l lồi Culex vishnui khơng cao hu ht các đim. Cĩ 4/24 đim nghiên cu thì lồi Culex vishnui chim t l t 30% 56,92%; các đim khác t l dưi 30% s cá th các lồi Culex thu thp ti tng đim.
53. 44 Bng 3.6: Mt đ Culex vishnui ti các đim nghiên cu Nơi thu thp mui Thi Chg Chg Trong Trong TT Đim điu tra gian heo trâu, nhà nhà đêm bị đêm ngày 1 Lg Ngĩ, Ia Chiêm, Tx.KT 72006 1,50 5,00 0,25 2 Th 5, Hồ Bình, Tx. KT 72006 7,20 4,10 3 B. Kép Kram, Hồ Bình, KT 62007 2,70 1,80 0,05 4 Diên Bình, Đk Tơ, KT 62007 4,25 5 Đk Sú, Ngc Hi, KT 62007 1,25 2,90 6 Lg Krung, IaTơ, IaGrai, GL 122005 0,35 7 Th I, IaTơ, IaGrai, GL 52006 1,55 6,60 0,40 0,35 (bq) 8 Lg Nhã, Làng Khối, IaBlang, 122005 1,30 0,10 Chư Sê, GL 9 Lg Nhã, Làng Khối,IaBlang, 52006 6,50 0,30 0,20 Chư Sê, GL (bq) 10 B Boĩc Ry, Đk Sơ Mei, 52006 4,05 Đk Đoa, GL 11 Lg Kách, Ia Khươl, Chư Păh, GL 72006 3,75* 12 Lg Stiên, Tân Sơn, Pleiku, GL 62009 0,60 13 Lg Á, IaH’Lp, Chư Sê, GL 62009 4,60 14 Xã Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 92006 2,15 4,20 0,05 15 Tt. Liên Sơn, Lk, ĐL 92006 1,95 1,15 0,20 16 B. Pc A, EaPc, CưM’gar, ĐL 92006 0,55 5,25 0,15 17 B. Jun, Liên Sơn, Lk, ĐL 122006 6,75* 18 B. Pc, EaPk, Cư M’gar, ĐL 62007 2,40 0,05 19 B. Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 122006 10,04* 20 B.Buơr, Tâm Thng, Cư Jút, ĐN 62007 0,90 21 Ea Phê, Krơng Pk, ĐL 62007 2,50 22 P.Nghĩa Thành, Gia Nghĩa, ĐN 62007 0,30 2,55 23 B. Trp, Krơng Ana, ĐL 62009 10,00 24 Đăk Nia, Gia Nghĩa, ĐN 62009 0,50 Ghi chú : * : chung trâu, bị và heo chung
54. 45 Tp tính hot đng ca Culex vishnui : Mui hot đng hút máu trâu bị, ch yu vào ban đêm. Chúng tơi thu thp đưc lồi mui này trú đu quanh chung trâu, bị tt các đim điu tra (24/24 lưt đim); chung heo ch thu thp đưc ti 9/24 lưt đim điu tra. Lồi mui này cũng vào hút máu ngưi ban đêm và trú đu ban đêm trong nhà, ti 7/24 lưt đim điu tra đã thu thp đưc mui. S lưng mui trú đu ban ngày trong nhà ti các đim thp, ch 4/24 lưt đim điu tra thy lồi mui này trú đu ban ngày trong nhà, nhưng mt đ thp (dưi 1con/nhà) (Bng 3.6). b gy Culex vishnui Tây Nguyên khơng d phát hin, trong s 24 lưt đim điu tra, chúng tơi ch phát hin đưc 3 dim cĩ b gy thuc xã IaBLang, th trn Chư Sê; xã Ia Chiêm, th xã Kon Tum và th trn Liên Sơn, huyn Lk. b gy ca lồi mui này ao, rung và vũng nưc đng quanh làng bn và ngồi đng (Ph lc 1). 3.2. Kt qu phân lp virus t mui Tây Nguyên 3.2.1. Kt qu phân lp virus t mt s lồi mui Culex thu thp Tây Nguyên, ( 2006 – 2009) Bng 3.7: Kt qu phân lp virus t mui thu thp ti các đim nghiên cu Tây Nguyên S mu S T l Chng virus Lồi mui phân lp cĩ virus XN (+) (%) Culex tritaeniorhynchus, Cx. gelidus, Cx. vishnui, Viêm não Nht Bn 145 17 11,72 Cx. pseudovishnui, Cx. fuscocephala Culex tritaeniorhynchus, Nam Đnh 145 6 4,13 Cx. gelidus, Cx. vishnui, Cx. quinquefasciatus T năm 2006 – 2009, vi k thut s dng t bào mui Aedes albopictus dịng C6/36 đ phân lp virus ca 145 mu (8826 con mui) thu thp ti 4 tnh Kon Tum, Gia Lai, Đk Lk, Đk Nơng. Đã phân lp đưc 23
55. 46 mu dương tính virus viêm não t 6 lồi mui thuc ging Culex là: Culex gelidus, Culex fuscocephala, Culex pseudovishnui, Culex tritaeniorhynchus, Culex quiquefasciatus và Culex vishnui (Bng 3.7). Như vy so vi nghiên cu trưc đây đã phát hin thêm 2 lồi mui thuc ging Culex cĩ kh năng lưu gi mm bnh viêm não Nht Bn khu vc Tây Nguyên đĩ là Culex fuscocephala và Cx. pseudovishnui . Cịn các nghiên cu ca Vin VSDT Trung Ương vào năm 2000 2001 đã phân lp đưc 3 chng virus VNNB ti 8 tnh min Bc và Tây Nguyên ch yu t 2 lồi mui là Culex tritaeniorhynchus và Cx. annulus [10]. Đnh danh chng virus phân lp đưc bng k thut sinh hc phân t RTPCR vi cp mi suy bin ca virus Alpha, virus Bunya, virus Flavi và cp mi đc hiu vi virus VNNB, đã xác đnh 17 mu virus phân lp t mui thu thp Tây Nguyên cĩ kt qu dương tính vi cp mi đc hiu ca virus viêm não Nht Bn t 5 lồi mui khác nhau. Trong đĩ, 6 chng virus phân lp t các mu mui thu thp Gia Lai, 7 chng Kon Tum, 2 chng Đk Lk và 2 chng Đk Nơng. Xác đnh đưc 6 mu virus viêm não Nam Đnh t 4 lồi mui khác nhau là Culex tritaeniorhynchus, Culex vishnui, Culex gelidus, Culex quiquefasciatus . Trong đĩ: Kon Tum 3 chng; Đk Lk 2 chng và Đk Nơng 1 chng. Kt qu nghiên cu này cũng phù hp vi mt s cơng trình nghiên cu khác ca các tác gi như Phan Th Ngà, Nguyn Thanh Thy, Kouichi Morita, Phm Th Minh Hng, Đồn Th Yn và cng s: Năm 2002 chng virus Arbo mi cĩ ký hiu 02VN208 đã đưc phân lp t dch não ty ca 01 bnh nhân cĩ hi chng não cp min Bc Vit Nam bng dịng t bào C6/36 vào năm 2002. Virus này hình cu cĩ v, kích thưc khong 50nm, vt liu di truyn ARN. Trình t vt liu di truyn ca chng virus khơng ging trình t ca các chng virus VNNB đã cơng b trên th gii và các tác gi đã
56. 47 đt tên là Virus Nam Đnh (NĐ theo tên đa phương ca bnh nhân)[18]. Virus này đã đưc ghi nhn min Bc, min Trung và Tây Nguyên. Trong kt qu nghiên cu này đã b sung thêm s lưng lồi mui nhim virus VNNB và virus viêm não Nam Đnh nhiu hơn so vi các tác gi khác nghiên cu ti các tnh Tây Nguyên trưc đĩ: S lồi mui nhim Virus VNNB :Cx. tritaeniorhynchus, Cx. gelidus, Cx. pseudovishnui, Cx. fuscocephala, Cx. Vishnui. S lồi mui nhim Virus viêm não Nam Đnh : Cx. tritaeniorhynchus, Cx. gelidus, Cx. fuscocephala, Cx. vishnui, Cx. quinquefasciatus . 3.2.2. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây Nguyên năm 2006 Bng 3.8: Kt qu phân lp virus t mui thu thp năm 2006 S S S (+)/ T l Đa phương Tên lồi mui tt mui S mu % (cĩ mu dương tính) Làng Nhã, Chư Sê, GL 1 Culex vishnui 1439 2/21 9,52 Làng Kối, Chư Sê, GL Làng Nhã, Chư Sê, GL 2 Cx. fuscocephala 223 2/4 50,00 Thơn 5, Hồ Bình, KT 3 Cx. tritaeniohynchus 2301 1/31 3,22 Làng Nhã, Chư Sê, GL 4 Cx. Gelidus 639 1/11 9,09 Làng Kối, Chư Sê, GL Buơn Buơr, Cư Jút, 5 Cx. pseudovishnui 53 1/2 50,00 Đk Nơng 6 Cx. quinquefaciatus 323 0/8 7 Cx. Whitei 66 0/2 8 Hn hp mui* 260 1/7 14,28 Chư Sê, Gia Lai Tng cng 5304 8/86 9,30 Ghi chú: * Mu hn hp (+) bao gm các lồi mui: Culex vishnui, Cx. gelidus, Cx. tritaeniohynchus, Cx. quiquefasciatus
57. 48 Trong năm 2006, đã tin hành phân lp 86 mu đ xác đnh virus viêm não Nht Bn t 5.304 cá th mui. Kt qu đã xác đnh đưc virus viêm não Nht Bn chim t l 9,30% (8/86) so vi tng s lơ mui phân lp ti 4 đim nghiên cu. Trong đĩ t l nhim virus cao nht là lồi Cx. fuscocephala (50%) t mu mui thu đưc ti Chư Sê, Gia Lai và Hồ Bình, Kon Tum. Ti tnh Gia Lai trong 2 năm 2005 2006 cĩ s bnh nhân cao nht, t l phân lp virus VNNB nhiu nht và cĩ s hin din ca 4 lồi mui là: Culex vishnui, Cx. fuscocephala, Cx. tritaeniohynchus, Cx. gelidus theo các nghiên cu trưc đây là vector chính trong vai trị truyn bnh VNNB (Bng 3.8), (Hình 3.1, 3.2, 3.3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hình 3.1. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex Gia Lai, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB. Ghi chú : 1: Thang chun ADN 100 bp 2: Chng dương: virus VNNB 3: Chng âm: nưc ni t bào mui C6/36 khơng gây nhim virus
58. 49 4: Chng virus cĩ ký hiu MS20ATN 5: Chng virus cĩ ký hiu MS24TN 6: Chng virus cĩ ký hiu MS51TN 7: Chng virus cĩ ký hiu MS52ATN 8: Chng virus cĩ ký hiu MS53TN 9: Chng virus cĩ ký hiu MS60TN 10: Thang chun ADN 1 kb 1 2 3 4 5 Hình 3.2. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex Kon Tum, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB. Ghi chú: Thang chun ADN 100 bp 1: Chng dương: virus VNNB 2: Chng âm: nưc ni t bào mui C6/36 khơng gây nhim virus 3: Chng virus cĩ ký hiu MS12KT 4: Chng virus cĩ ký hiu MS16KT 5: Chng virus cĩ ký hiu MS19KT Thang chun ADN 1 kb
59. 50 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hình 3.3. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex Đk Nơng, năm 2006 vi cp mi đc hiu virus VNNB. Ghi chú: Thang chun ADN 100 bp 1: Chng dương: virus VNNB 2: Chng âm: nưc ni t bào mui C6/36 khơng gây nhim virus 3: Chng virus cĩ ký hiu MS02ĐN 4: Chng virus cĩ ký hiu MS03ĐN 5: Chng virus cĩ ký hiu MS04ĐN 6: Chng virus cĩ ký hiu MS07ĐN 7: Chng virus cĩ ký hiu MS08ĐN 8: Chng virus cĩ ký hiu MS09ĐN 9: Chng virus cĩ ký hiu MS10ĐN 10:Chng virus cĩ ký hiu MS11ĐN 11:Chng virus cĩ ký hiu MS12ĐN 12:Chng virus cĩ ký hiu MS13ĐN 13:Chng virus cĩ ký hiu MS14ĐN 14:Chng virus cĩ ký hiu MS15ĐN Thang chun ADN 1 kb
60. 51 3.2.3. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây Nguyên năm 2007 Bng 3.9: Kt qu phân lp virus VNNB t mui Culex thu thp năm 2007 S S S (+)/ T l Đa phương Tên lồi mui tt mui S mu ( %) (cĩ mu d ương tính) 1 Culex vishnui 434 1/7 14,28 Hồ BìnhKon Tum 2 Cx. fuscocephala 119 0/4 Đk Tơ, Hịa Bình, 3 Cx. tritaeniohynchus 1668 6/23 26,08 Ngc Hi Kon Tum CưM’gar Đk Lk Ngc HiKon Tum 4 Cx. gelidus 339 2/7 28,57 Gia NghĩaĐk Nơng 5 Cx. quinquefaciatus 242 0/5 Tng cng 2845 9/46 19,56 Trong năm 2007, đã tin hành phân lp 46 mu đ xác đnh virus viêm não Nht Bn t 2845 cá th mui. Kt qu đã xác đnh đưc 9 chng virus viêm não Nht Bn (9/48: chim t l 19,56%) ti 5 đim nghiên cu (KonTum: 6 chng, Đk Nơng: 1 chng, Đk Lăk: 2 chng).Cĩ 3 lồi mui thuc ging Culex xác đnh cĩ nhim virus VNNB, trong đĩ gp ch yu là lồi Cx. tritaeniohynchus (6/23: 26,08%); lồi Cx. gelidus (2/7: 28,57%). So vi năm 2006, t l phân lp virus VNNB dương tính ca năm 2007 cao hơn (năm 2006 t l (+) là: 9,30%; năm 2007 t l (+) là: 19,56%) (Bng 3.9), (Hình 3.4, Hình 3.5).
61. 52 1 2 3 Hình 3.4. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex Đk Nơng, 2007 vi cp mi đc hiu virus VNNB Ghi chú Thang chun ADN 100 bp 1: Chng dương: virus VNNB 2: Chng âm: nưc ni t bào mui C6/36 khơng gây nhim virus 3: Chng virus cĩ ký hiu 07MS TN01 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hình 3.5. Kt qu đnh loi virus VNNB phân lp t mui Culex Kon Tum, 2007 vi cp mi đc hiu virus VNNB
62. 53 Ghi chú: Thang chun ADN 100 bp 1: Chng dương: virus VNNB 2: Chng âm: nưc ni t bào mui C6/36 khơng gây nhim virus 3: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN27 4: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN31 5: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN32 6: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN33 7: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN34 8: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN35 9: Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN36 10:Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN37 11:Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN38 12:Chng virus cĩ ký hiu 07MSTN39 3.2.4. Kt qu phân lp virus VNNB t mt s lồi mui Culex Tây Nguyên năm 2009 Bng 3.10: Kt qu phân lp virus VNNB t mui Culex thu thp năm 2009 S S S (+)/ T l Đa phương Tên lồi mui tt mui S mu ( %) (cĩ mu dương tính) 1 Cx. gelidus 36 0/1 2 Cx. triteaniorhynchus 460 0/7 3 Cx. vishnui 163 0/3 4 Cx. Whitmorei 18 0/1 5 Hn hp 33 0/1 Tng cng 720 0/13 Trong năm 2009, đã tin hành phân lp đưc 13 mu đ xác đnh virus viêm não Nht Bn t 720 cá th mui vi 4 lồi khác nhau: Cx. Gelidus, Cx.
63. 54 Triteaniorhynchus, Cx. Vishnui, Cx. Whitmorei . Kt qu đã xác đnh đưc khơng cĩ mu nào dương tính vi virus viêm não Nht Bn cũng như đi vi virus viêm não Nam Đnh (Bng 3.10) 3.2.5. Kt qu phân lp chng virus viêm não Nam Đnh t mui Culex Tây Nguyên Bng 3.11: Kt qu phân lp virus viêm não Nam Đnh t mui (20062009) S S S ( + ) / T l Đa phương (cĩ mu Tên lồi mui TT mui S mu % dương tính) 1 Cx. tritaeniorhynchus 4429 1/61 1,63 Cư Jút, Đk Nơng 2 Cx. gelidus 1014 1/19 5,26 Đk Tơ, Kon Tum 3 Cx. pseudovishnui 53 0/2 Đk Tơ, Kon Tum 4 Cx. quinquefasciatus 565 3/13 23,07 H.Lk, Đk Lk CưM’gar, Đk Lk 5 Cx. fuscocephala 342 0/8 6 Cx. vishnui 2036 1/31 3,22 Đk Tơ, Kon Tum 7 Cx. whitei 84 0/3 8 Hn hp 296 0/8 Cng 8826 6/145 4,13 Trong năm 20062009 đã phân lp đưc 6 chng virus viêm não Nam Đnh trên 145 mu phân lp t 8826 cá th mui thu đưc 4 tnh Tây Nguyên. tnh Đk Lk 2 chng; Kon Tum 3 chng; Đk Nơng 1 chng. Trong đĩ t l nhim cao nht là lồi mui Cx. quinquefasciatus cĩ s mu dương tính (3/13 chim t l 23,07%) thu đưc các đim điu tra: Đk Tơ, Kon Tum; H.Lk, Đk Lk; CưM’gar, Đk Lk. Chng virus này đưc phân lp trên hu ht các lồi mui thuc ging Culex đưc cho là vector chính
64. 55 truyn bnh VNNB như: Culex tritaeniorhynchus, Cx. vishnui, Cx. gelidus và cĩ c lồi Cx. quinquefaciatus (Bng 3.11). 3.2.6. Kt qu phân lp virus viêm não theo thành phn lồi mui thuc ging Culex Tây Nguyên (2006 2009) Bng 3.12: Kt qu phân lp virus viêm não t mt s lồi mui Culex VNNB Nam Đnh Stt Tên lồi mui S (+)/ T l S (+)/ T l S mu (%) S mu (%) 1 Cx. tritaeniorhynchus 7/61 11,47 1/61 1,63 2 Cx. gelidus 3/19 15,78 1/19 5,26 3 Cx. pseudovishnui 1/2 50,00 0/2 4 Cx. quinquefasciatus 0/13 3/13 23,07 5 Cx. fuscocephala 2/8 2,22 0/8 6 Cx. vishnui 3/31 9,67 1/31 3,22 7 Cx. whitei 0/3 0/3 8 Hn hp* 1/8 12,50 0/8 Tng cng 17/145 11,72 6/145 4,13 Tng s 145 mu mui đưc phân lp virus t 8 lồi mui, trong đĩ cĩ 5 lồi đưc xác đnh là dương tính vi virus viêm não Nht Bn và 4 lồi dương tính vi virus Nam Đnh. Đc bit lồi Cx. tritaeniorhynchus cĩ t l s mu dương tính viêm não Nht Bn cao nht (7/61 : 11,47%) và Cx. quinquefasciatus t l dương tính vi virus viêm não Nam Đnh cao nht (3/13: 23,07%) (Bng 3.12).
65. 56 3.2.7. Kt qu phân lp virus viêm não theo đa đim nghiên cu Tây Nguyên, (2006 – 2009) Bng 3.13: Kt qu phân lp virus viêm não t mui theo đim nghiên cu Tng s Kt qu PL ( + ) Stt Tnh Đim NC Mu VNNB Nam Đnh 1 Ia Chiêm, (Làng Ngĩ) 7 0 0 Hồ Bình, (Th.5 và 20 3 0 2 Th.Kép Kram) Kon Tum Hồ Bình, (Th.5 và 6 2 3 3 Th.Kép Kram) 4 Đk Sú Ngc Hi 5 2 0 Iatơ (Làng Krung và 10 0 0 5 Th.I) IaGrai Ia Blang (Làng Khối và 19 6 0 6 Làng Nhã)Chư Sê IaKhươl (Làng Kách)* 6 0 0 7 Gia Lai Chư Păh Đk Sơ Mei (Buơn Boĩc 7 0 0 8 Ry) Đk Đoa 9 Tân Sơn Pleiku 2 0 0 10 IaH’Lp Chư Sê 5 0 0 11 Ea phê, Krơng Pk 12 0 0 12 TT.Liên Sơn Lk 14 0 1 Đk Lk Eapc (Buơn Pc) 10 2 1 13 CưMgar 14 Buơn Trp – Krơng Ana 5 0 0 Tâm Thng, (Buơn Buơr) 15 1 1 15 Cư Jút Đk Nơng 16 P.Nghĩa ThànhGia Nghĩa 3 1 0 17 Đăk Nia Gia Nghĩa 1 0 0 Tng cng 145 17 6
66. 57 17 đim nghiên cu kt qu phân lp virus viêm não t các lồi mui thu thp đưc cho thy: S đim nghiên cu cĩ mui phân lp dương tính vi virus viêm não Nht Bn là: 7/17. Trong đĩ nơi cĩ l l s mu dương tính cao nht là xã IaBlang, huyn Chư Sê, tnh Gia Lai (6/19 : 31,57%). Đây là đim nĩng ca dch, luơn cĩ s ngưi mc và cĩ s cht do bnh viêm não Nht Bn cao nht trong nhng năm 2003 – 2007. S đim nghiên cu cĩ mui phân lp dương tính vi virus viêm não Nam Đnh là: 4/17, trong đĩ đa phương cĩ t l s mu dương tính cao nht là xã Diên Bình Đk Tơ Kon Tum (3/6 : 50%) (Bng 3.13).
67. 58 KT LUN VÀ Đ NGH KT KUN Kt qa điu tra, nghiên cu ti 17 đa đim thuc khu vc Tây Nguyên trong thi gian t tháng 2006 đn 7/2009 chúng tơi đã rút ra mt s kt lun sau: 4.1. Thành phn lồi, s phân b ca mt s lồi mui thuc ging Culex thu thp đưc Tây Nguyên (2006 2009) • Đã thu thp đưc 9.553 cá th mui và 1.991 cá th b gy. Qua phân tích, đnh loi xác đnh đưc 18 lồi thuc ging Culex. Trong đĩ: Kon Tum cĩ 16 lồi; Gia Lai: 13 lồi; Đk Lk: 10 lồi; Đk Nơng: 9 lồi. Đã b sung 9 lồi cho khu h mui Culex Tây Nguyên. • Các lồi mui Culex phân b khá rng rãi đu khp các đim nghiên cu. Mt s lồi thuc ging Culex cĩ vai trị truyn bnh VNNB phân b rng, chúng cĩ mt hu ht ti các đim nghiên cu: Lồi Culex gelidus, Cx. vishnui, Cx. tritaeniorhyncus (17/17 đim) , Cx. pseudovishnui (13/17 đim), lồi Cx. quinquefasciatus, Cx. fuscocephala (16/17 đim). • Mt đ các lồi vector ch yu truyn bnh VNNB như Culex tritaeniorhynchus, Culex vishnui và Culex gelidus tương đi cao (t 516 con/gi/ngưi) hu ht các đim nghiên cu. Các lồi mui này ch yu hot đng hút máu gia súc và trú đu ti chung gia súc vào ban đêm. • b gy ca các lồi mui Culex này đu là ao, rung, các vũng nưc đng quanh buơn, làng. • Cĩ 6 lồi thuc ging Culex cĩ kh năng truyn và lưu tr mm bnh VNNB.
68. 59 4.2. T l nhim virus VNNB ca các lồi mui Culex thu thp Tây Nguyên • Sau khi phân lp 145 mu (8826 cá th mui Culex ), đã xác đnh đưc 17 mu dương tính vi virus VNNB t 5 lồi mui: Culex tritaeniorhynchus, Cx. gelidus, Cx. vishnui, Cx. pseudovishnui, Cx. fuscocephala và 6 mu dương tính vi virus viêm não Nam Đnh phân lp t 4 lồi mui: Culex tritaeniorhynchus, Cx. gelidus, Cx vishnui, Cx. quinquefasciatus . • 17 đim nghiên cu kt qu phân lp virus viêm não t các lồi mui cho thy: S đim nghiên cu cĩ mui phân lp dương tính vi virus viêm não Nht Bn là: 7/17. Trong đĩ nơi cĩ l l s mu dương tính cao nht là xã IaBlang, huyn Chư Sê, tnh Gia Lai (6/19 : 31,57%). S đim nghiên cu cĩ mui phân lp dương tính vi virus viêm não Nam Đnh là: 4/17, trong đĩ đa phương cĩ t l s mu dương tính cao nht là xã Diên Bình Đk Tơ Kon Tum (3/6 : 50%) Đ NGH • Tip tc điu tra b sung thành phn lồi mui Culex khu vc Tây Nguyên, chú ý m rng đim nghiên cu. • Cn tip tc giám sát virus viêm não Nht Bn trên qun th mui Culex vào các tháng mùa khơ các đim đã cĩ bnh nhân VNNB và nghi cĩ bnh nhân VNNB Tây Nguyên, đ phát hin và phịng chng bnh dch kp thi. • Tip tc nghiên cu tìm hiu sâu v mi liên quan gia điu kin mơi trưng vector mm bnh các dch viêm não Nht Bn đ cĩ cơ s khoa hc đ ra các bin pháp phịng nga bnh viêm Não Nht Bn đa bàn Tây Nguyên.
69. 60 TÀI LIU THAM KHO 1. B mơn Ký sinh trùng, Trưng Đi hc Y Dưc Hà Ni, 1961. Mui Culicinae ni ngoi thành Hà Ni. Nhà xut bn Y dưc : 100 trang. 2. Phan Văn Cơng, Nguyn Th Đm, Đinh Trưng Th, 1997. Điu tra bnh viêm não Nht Bn (VNNB) và s dng vacxin phịng chng bnh ti tnh Ngh An. Tp chí V sinh phịng dch , tp VII, s 3(33): 4750. 3. Đng Tun Đt, Nguyn Ái Phương, Lý Th Vi Hương, 1993 . Khu h NKS và khu h cơn trùng y hc Tây Nguyên Vai trị truyn bnh ca chúng. Hi ngh Cơn trùng hc tồn quc (ln Th 4): 137145. 4. Nguyn Hng Hnh, Nguyn Kim Vit, Nguyn Bích Thy, 2002 . Đánh giá đáp ng kháng th đi vi chng viêm não Nht Bn phân lp đưc Vit Nam. Tp chí Y hc d phịng , tp XII. s 3 (54): 2327. 5. Đng Huy Huỳnh, Hồng Minh Khiên, 2000 . Chin lưc bo v đa dng sinh hc Tây Nguyên trong quá trình phát trin kinh t xã hi 20002010. 6. Vũ Đc Hương, Nguyn Th Hồ, Đ Th Hin, 1992 . Kt qu nghiên cu sinh hc mt s lồi mui Culicinae cĩ ý nghĩa dch t Hà Ni t năm 19871990. KYCTNCKH (19861990),Vin St rétKSTCT TƯ . Tp II : 128140. 7. Vũ Đc Hương và CS, 1995. Điu tra cơ bn mui Culicinae Vit Nam (1992 1995). KYCTNCKH (19911996),Vin St rétKSTCT TƯ . Tp II : 117128. 8. Vũ Đc Hương, 1997 . Bng đnh loi mui Culicinae đn ging và bng đnh loi mui Aedes thưng gp Vit Nam. Nhà xut bn Y hc : 36 trang. 9. Phan Th Ngà, Lê Kim Phưng, Nguyn Kim Vit, Nguyn Anh Tun, 1996. Phân lp virus viêm não Nht Bn (VNNB) t bnh nhân min Bc Vit Nam trong các năm 19841993 bng chut . Tp chí V sinh phịng dch , tp VI, s 1 (26): 2529. 10. Phan Th Ngà, Nguyn Th Nam Liên, 1997. Xác đnh căn nguyên bnh viêm não Nht Bn Hu 19921995. Tp chí Y hc d phịng , tp VII. s 4 (34): 39 41. 11. Phan Th Ngà, Nguyn Văn Mn, Nguyn Kim Giao, Nguyn Thanh Thy, Nguyn Minh Liên, Huỳnh Phương Liên, 2001. Hình thái cu trúc ca virus viêm não Nht Bn trong các lot vacxin sn xut ti Vin V sinh dch t Trung Ương, Hà Ni. Tp chí Y hc d phịng , tp XI. s 1 (47). 12. Phan Th Ngà, Kouichi Morita, 2002. So sánh đ nhy ca k thut ngưng kt ht vi k thut MACELISA trong chn đốn nhanh viêm não Nht Bn. Tp chí Y hc d phịng , tp XII. s 2 (53): 3235. 13. Phan Th Ngà, Nguyn Th Kiu Anh, Vương Đc Cưng, Vũ Sinh Nam, Phm Th Minh Hng, Trn Văn Tin, 2002. Giám sát, chn đốn viêm não Nht Bn Vit Nam. Tp chí Y hc d phịng , tp XII. s 4 (55): 511.
70. 61 14. Phan Th Ngà và CS., 2003 . ng dng k thut MACELSA đ xác đnh tn sut nhim virus viêm não Nht Bn trong qun th ln Hà Tây, 20012002. Tp chí V sinh phịng dch, tp VIII, s 1 (58): 511. 15. Phan Th Ngà, Đồn Hi Yn, Nguyn Thanh Thy, Nguyn Th Kiu Anh, Vương Đc Cưng, 2003. Bnh viêm não Nht Bn min Bc Vit Nam, 2002. Tp chí Y hc d phịng, tp XIII, s 5 (62): 2025. 16. Phan Th Ngà, Vũ Sinh Nam và Kouichi Morita, 2004. Nghiên cu s tn ti ca virus viêm não Nht Bn (VNNB) trong t nhiên. Tp chí Y hc d phịng , tp XIV, s 1 (64): 2126. 17. Phan Th Ngà, Kouichi Morita, 2004. Xut hin virus viêm não Nht Bn (VNNB) genotyp 1 min Bc Vit Nam. Tp chí Y hc d phịng , tp XIV. s 2 +3 (66): 2631. 18. Phan Th Ngà, Nguyn Thanh Thy, Kouichi Morita, 2004. Virus Arbo mi đưc phân lp t não ty ca bnh nhân cĩ hi chng não cp min Bc Vit Nam. Tp chí Y hc d phịng , tp XIV. s 4 (68): 510. 19. Phan Th Ngà, Phm Th Minh Hng, Đồn Th Yn và CS., 2005. Phân lp virus viêm não, virus Nam Đnh Gia Lai, 2004. Tp chí Y hc d phịng . Hà Ni2005, s 2+3: 1518. 20. Phan Th Ngà, Nguyn Thanh Thy, Bùi Minh Trang, Nguyn Th Tun, Đng Tun Đt, Nguyn Trn Hin, 2007. Phát hin mt thành viên virus thuc h reoviridae gây hi chng não cp tnh Gia Lai, 2005. Tp chí Y hc d phịng , tp XVI. s 2 (87): 8793 21. Phan Th Ngà, Huỳnh Th Kim Loan, Bùi Minh Trang, Phm Đ Quyên, Nguyn Vit Hồng, Lê Th Hin Thu, H Th Vit Thu, Huỳnh Phương Thu và Vũ Th Qu Hương, 2007. Nghiên cu s truyn trc h virus Nam Đnh, virus colti nhĩm B Culex quinquefasciatus ti Cn Thơ, Vit Nam. Tp chí Y hc d phịng , tp XVI. s 3 (88): 5662 22. Nguyn Th Bch Ngc, Trương Quang Hc, T Huy Thnh và CS, 1993. Mt s dn liu v sinh thái mui Cx. tritaeniorhynchus trung gian truyn bnh viêm não Nht Bn ti mt s xã cĩ lưu hành bnh. Thơng tin phịng chng st rét và các bnh ký sinh trùng, Vin St rét KSTCT : (2): 5560. 23. Vũ Th Phan, Đ Quang Hà, Phm Huy Tin, Lê Kim Phưng, Phm Tuyt Nhung, Nguyn Th Út, Nguyn Th Mnh Khương, 1973. Nhn xét v mui truyn bnh viêm não Nht Bn B Vit Nam. K yu Cơng trình nghiên cu khoa hc Vin St rétKSTCT: 252257. 24. Tây Nguyên Wikipedia ting vit . 25. Lê Bá Tho, 1977 . Thiên nhiên Vit Nam. Nhà xut bn Khoa hc và K thut, Hà Ni 300 trang. 26. Nguyn Thanh Thy, Nguyn Minh Liên, Phan Th Ngà, 2007 . Quan sát s nhân lên ca virus Nam Đnh trên t bào mui Aedes albopictus dịng C6/36 bng kính hin vi đin t. Tp chí Y hc d phịng , tp XVII. s 2 (87): 2326.
71. 62 27. Hồng Anh Vưng, Phm Th Minh Hng, Đồn Th Yn và CS., 2005. S lưu hành ca virus viêm não Nht Bn Tây Nguyên, 19992003. Tp san y hc d phịng Tây Nguyên, s 02: 3339. 28. Vin V sinh dch t Trung Uơng, 1996. Hi tho v bnh viêm não Nht Bn Vit Nam. 29. Lê Xuân Xanh và CS,. 1999. Cơng tác phịng chng bnh viêm não Nht Bn ti Kiên Giang. Tp chí Y hc d phịng , tp X, s 2 (44): 7677. 30. Matting PF, 1970 . Contributions to the Mosquito fauna of Southeast Asia. – VI. The genus Heizmannia Ludlow in Southeast Asia. Contributions of the American Entomological Institute ,. Vol 5 (7): 104pp. 31. Matting PF, 1971. Contributions to the Mosquito fauna of Southeast Asia. – XII. Illustrated keys to the genera of mosquitoes (Diptera, Culicidae). Contributions of the American Entomological Institute . Vol 7 (4): 84pp. 32. Pacom Medicaly important Mosquitoes, 33. Rattanarithikul R, B.A. Harrison, P. Panthusiri and R.E. Coleman, 2005. Illustrated keys to the mosquitoes of Thailand. I. Backgrouds; Geographic distribution; list of genera subgenera, and species; and a key to the genera. Southeast Asian J. Trop Med Public Health , Vol 36: 80pp. 34. Stojanovich C.J and H. G. Scott, 1966. Illustrated key to Mosquitoes of Vietnam. U. S. Department of Health, education, and welfare Public health service . Communicabale Disease Center Atlanta, Georgia 30333: 158pp. 35. WHO, 1988. Technical information on Japanese encephalitis, Guidelines for Diagnosis, Surveilance and Control, New Dehli: pp. 621. @
72. Ph lc 2: Mt s hình nh mui Culex , hot đng nghiên cu 2.1. nh mt s lồi mui truyn bnh VNNB ch yu nh 1 Culex gelidus Theobald, 1901[31] nh 2 Culex tritaeniorhynchus Giles, 901[31] nh 3 Culex vishnui Theobald, 1901[31]
73. 2.2. Hình nh thu mui và đinh loi mui Culex Bt mui ban đêm trong chung bị dưi gm nhà sàn Thu thp b gy trên đng lúa Ea Phê huyn Krơng Pk
74. Đnh loi mui Culex Hình nh mui Culex đang đnh loi dưi kính lúp
75. PH LC Ph lc 1. S liu điu tra mui Culicinae Tây Nguyên Bng 1. Mui Culicinae Làng Ngĩ, xã Ia Chiêm Th xã Kon Tum (72006) Bt Bt Bt trong Bt trong T Mui chung B chung heo chung bị Tên lồi nhà đêm nhà ngày T gy đêm đêm SL TL% SL MĐ SL MĐ SL MĐ SL MĐ 1 Ae. albopictus 1 0,21 1 0,05 0 0 0 2 Ae. caecus 8 1,63 x 3 0,15 5 0,25 0 0 3 Ae. imprimes 0 x 0 0 0 0 4 Ae. mediolineatus 4 0,83 0 4 0,20 0 0 5 Ar. subalbatus 2 0,42 2 0,10 0 0 0 6 Culex 5 1,04 1 0,05 4 0,20 0 0 bitaeniorhynchus 7 Cx. fuscocephala 36 7,48 11 0,55 25 1,25 0 0 8 Cx. gelidus 48 9,98 x 2 0,10 45 2,25 1 0,05 0 9 Cx hutchinsoni 0 x 0 0 0 0 10 Cx. khazani 7 1,45 3 0,15 4 0,20 0 0 11 Cx. malayi 5 1,04 2 0,10 3 0,15 0 0 12 Cx. 0 x 0 0 0 0 nigropunctatus 13 Cx. pseudovishnui 34 7,07 4 0,20 30 1,50 0 0 14 Cx. 47 9,77 x 1 0,05 2 0,10 9 0,45 35 1,75 quinquefasciatus 15 Cx. 144 29,94 x 34 1,70 10 5,25 3 0,15 2 0,10 tritaeniorhynchus 5 16 Cx. vishnui 135 28,07 x 30 1,50 10 5,00 0 5 0,25 0 17 Cx. whitmorei 2 0,42 0 2 0,10 0 0 18 Masonia 3 6,62 0 3 0,15 0 0 uniformis Tng s mui 481 24,05 94 4,70 33 16,6 13 0,65 42 2,10 2 Tng s lồi 15 8 12 13 3 3 Ghi chú : SL s lưng; MĐ mt đ; TL% t l %; x b gy