Luận văn Thực trạng sốt rét và một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến tình hình dịch tễ sốt rét huyện Krông Bông, tỉnh Đăk Lăk (2008-2009)

Nội dung text: Luận văn Thực trạng sốt rét và một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến tình hình dịch tễ sốt rét huyện Krông Bông, tỉnh Đăk Lăk (2008-2009)

1. 1 B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN Đ VIT TIN THC TRNG ST RÉT VÀ MT S YU T NGUY CƠ NH HƯNG ĐN TÌNH HÌNH DCH T ST RÉT HUYN KRƠNG BƠNG, TNH ĐĂK LĂK (20082009) LUN VĂN THC SĨ Y KHOA Buơn Ma Thut2009
2. 2 B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN Đ VIT TIN THC TRNG ST RÉT VÀ MT S YU T NGUY CƠ NH HƯNG ĐN TÌNH HÌNH DCH T ST RÉT HUYN KRƠNG BƠNG, TNH ĐĂK LĂK (20082009) Chuyên ngành: Ký sinh trùngcơn trùng Mã s: 607265 LUN VĂN THC SĨ Y KHOA NGƯI HƯNG DN KHOA HC TS. Triu Nguyên Trung Buơn Ma Thut2009
3. 3 LI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cu ca riêng tơi, các s liu và kt qu nghiên cu nêu trong lun văn là trung thc, đưc các đng tác gi cho phép s dng và chưa tng đưc cơng b trong bt kỳ mt cơng trình nào khác. H tên tác gi (Ch ký) Đ Vit Tin
4. 4 LI CM ƠN Vi tt c tm lịng trân trng nht, tơi xin chân thành gi li cm ơn ti: Ban giám hiu trưng Đi hc Tây Nguyên, Ban giám đc Trung tâm phịng chng st rét tnh Đăk Lăk, Phịng sau Đi hc trưng Đi hc Tây Nguyên, đã to điu kin giúp đ tơi trong sut quá trình hc tp và hồn thành lun văn. Ts Triu Nguyên Trung, Vin trưng Vin st rétKý sinh trùngCơn trùng Qui Nhơn ngưi thy thuc nhân dân, luơn tâm huyt, quan tâm đn hc viên và trc tip hưng dn tơi hồn thành lun văn. PGS Ts Nguyn Xuân Thao, Hiu trưng Trưng Đi hc Tây Nguyên; PGS Ts Trn Xuân Mai, Trưng Đi hc Y dưc Tp H Chí Minh; Ts Phan Văn Trng, Trưng khoa y, trưng Đi hc Tây Nguyên đã đĩng gĩp nhng ý kin quý báu giúp tơi hồn thành lun văn. Tp th các Bác s, cán b cơng nhân viên trung tâm y t huyn Krơng Bơng, trm y t xã Cư D Răm, trm y t xã Hịa Phong, trm y t xã Hịa L cùng bn bè đng nghip và gia đình đã đng viên to điu kin giúp đ tơi trong sut quá trình hc tp và hồn thành lun văn. Tác gi Đ Vit Tin
5. 5 MC LC Trang Trang bìa Trang ph bìa Li cam đoan i Li cm ơn ca tác gi ii Mc lc iii Danh mc các ký hiu, các ch vit tt Danh mc các bng Danh mc các biu Danh mc các hình Phn ni dung ca lun văn ĐT VN Đ 1 Chương 1: TNG QUAN TÀI LIU 3 1.1. Khái quát lch s bnh st rét 1.2. Tình hình dch t st rét 1.3. Các yu t đm bo cho s lan truyn t nhiên bnh st rét 1.4. nh hưng ca điu kin mơi trưng đn vic lây truyn st rét 1.5. Cơ s thc hin đ tài ti huyn Krơng Bơng, tnh Đăk Lăk Chương 2: ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN 16 CU 2.1. Đa đim, thi gian và đi tưng nghiên cu 2.2. Phương pháp nghiên cu 2.3. Thut ng dùng trong Lun văn
6. 6 Chương 3: KT QU NGHIÊN CU 28 3.1. Thc trng st rét huyn Krơng Bơng 3.2. Các yu t nh hưng đn tình hình st rét huyn Krơng Bơng Chương 4: BÀN LU N 63 4.1. Các yu t nh hưng đn nguy cơ st rét huyn Krơng Bơng 4.2. Thc trng st rét huyn Krơng Bơng 4.3. Đ xut các bin pháp khng ch nguy cơ gia tăng st rét trên cơ s thc trng st rét ti đa phương KT LUN 74 1. Tình hình dch t hc st rét ti huyn Krơng Bơng 2. Mt s yu t nh hưng đn st rét và bin pháp phịng chng KIN NGH 77 Tài liu tham kho: ting Vit và ting Anh Ph lc
7. 7 DANH MC CH VIT TT & CÁC KÝ HIU An. minimus : Anopheles minimus An. dirus : Anopheles dirus BNSR: Bnh nhân st rét CSSKBĐ: Chăm sĩc sc khe ban đu F: P. faciparum KAP: Knowledge Attitude Practic KHV: kính hin vi KST: Ký sinh trùng KSTSR: Ký sinh trùng st rét MTTN: min TrungTây Nguyên PCSR: Phịng chng st rét PH: Phi hp P. faciparum + P. Vivax PKĐKKV: Phịng khám đa khoa khu vc P. faciparum : Plasmodium faciparum P. malariae : Plasmodium malariae P. ovale : Plasmodium ovale P. vivax : Plasmodium vivax SRAT: St rét ác tính SRLH: St rét lưu hành TDSR: Tiêu dit st rét TVSR: T vong st rét WHO (World Health Organization): T chc Y t th gii V: P. vivax
8. 8 DANH MC CÁC BNG Trang Bng 2.1 Bng các bin s và phương pháp thu thp s liu 25 Bng 3.1 Bnh nhân st rét ti 3 xã nghiên cu qua điu tra ct ngang 28 Bng 3.2 Ch s mc st rét theo nhĩm tui ti 3 xã nghiên cu 29 Bng 3.3 Ch s KSTSR/lam ti các xã nghiên cu qua điu tra ct 30 ngang Bng 3.4 Ch s KSTSR/lam theo nhĩm tui ti 3 xã nghiên cu 31 Bng 3.5 Chng loi và cơ cu KSTSR ti 3 xã nghiên cu 32 Bng 3.6 Ch s lách sưng do st rét ti các xã nghiên cu qua điu tra 33 ct ngang Bng 3.7 Ch s lách sưng do st rét theo nhĩm tui ti các xã nghiên 34 cu Bng 3.8 Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã 36 Cư drăm Bng 3.9 Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã 38 Hịa Phong Bng 3.10 Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã 39 Hịa L Bng 3.11 Tương quan gia lưng mưa, nhit đ, m đ trung 41 bình và bnh nhân st rét ti đim nghiên cu. Bng 3.12 Đc đim v tui, gii, dân tc và trình đ văn hĩa 43 Bng 3.13 Các loi phương tin truyn thơng ngưi dân tip cn đưc 44 Bng 3.14 Kin thc PCSR ca ngưi dân ti 3 xã nghiên cu 45
9. 9 Bng 3.15 Thái đ phịng chng st rét ca ngưi dân 3 xã nghiên cu 46 Bng 3.16 Thc hành phịng chng st rét ca ngưi dân 3 xã nghiên 46 cu Bng 3.17 Yu t ngh nghip liên quan đn phơi nhim bnh st rét 47 Bng 3.18 Liên quan gia yu t nguy cơ và khơng nguy cơ vi t l 48 mc st rét ti đim nghiên cu Bng 3.19 Liên quan v tn sut mc st rét gia nhĩm đi rng, ng ry 48 và nhĩm khơng đi rng, ng ry Bng 3.20 Liên quan gia dân tc thiu s và dân tc Kinh vi t l 49 nhim st rét Bng 3.21 Liên quan gia trình đ văn hĩa ca cng đng vi tình trng 49 nhim st rét Bng 3.22 Cu trúc nhà theo cht liu 50 Bng 3.23 Din tích nhà 50 Bng 3.24 Đ bao ph màn tm hĩa cht 51 Bng 3.25 S dng màn tm hĩa cht 51 Bng 3.26 Kt qu kho sát nhân lc y t ti 3 xã nghiên cu 53 Bng 3.27 Năng lc hot đng PCSR ca y t cơ s ti 3 xã nghiên cu 54 Bng 3.28 Din bin st rét ti huyn Krơng Bơng 20012008 55 Bng 3.29 Ch s KSTSR và cơ cu KSTSR ti huyn Krơng Bơng 57 20012008 Bng 3.30 Thành phn lồi Anopheles ti xã 3 xã nghiên cu 60 Bng 3.31 So sánh mt đ đt ngưi ca véc tơ truyn bnh st rét các 61 đim điu tra
10. 10 DANH MC CÁC BIU Đ Trang Biu đ 3.1 Bnh nhân st rét ti 3 xã nghiên cu 29 Biu đ 3.2 Ch s mc st rét theo nhĩm tui ti 3 xã nghiên cu 30 Biu đ 3.3 Ch s KSTSR/lam ti các xã nghiên cu 31 Biu đ 3.4 Ch s KSTSR/lam theo nhĩm tui ti các xã nghiên 32 cu Biu đ 3.5 Cơ cu chng loi KSTSR ti 3 xã nghiên cu 33 Biu đ 3.6 Ch s lách sưng do st rét ti các xã nghiên cu 34 Biu đ 3.7 Ch s lách sưng do st rét theo nhĩm tui ti các xã 35 nghiên cu Biu đ 3.8 Biu đ tương quan gia lưng mưa, nhit đ và m 42 đ trung bình và bnh nhân st rét ti đim nghiên cu Biu đ 3.9 Din bin st rét ti huyn Krơng Bơng 20012008 56 Biu đ 3.10 Din bin ch s KSTSR/lam qua các năm 20012008 58 Biu đ 3.11 Cơ cu chng loi KSTSR ti huyn Krơng Bơng 58
11. 11 DANH MC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1. Mi quan h ca các yu t dch t trong bnh st rét. 7 Hình 2.1. Bn đ hành chính huyn Krơng Bơng. 18 Hình 2.2. Bn đ phân vùng dch t Huyn Krơng Bơng. 19
12. 12 ĐT VN Đ Bnh st rét là mt bnh truyn nhim mang tính xã hi cĩ kh năng phát trin thành dch, mt trong nhng nguyên nhân gây t vong hàng đu hin nay và nh hưng ln đn sc khe cng đng, vì vy năm 1955 T chc Y t th gii (WHO) đã đ ra chương trình tiêu dit st rét trên tồn cu. Trong 10 năm đu (19561965) chương trình này tin hành thun li, nh vy bnh st rét đã b tiêu dit châu Âu, châu Úc, Bc M và mt s nưc Đơng Bc Á (Nht Bn, Triu Tiên ) [26]. T năm 1966 tr đi chương trình tin trin chm, cĩ nơi st rét quay tr li (n Đ, Srilanca, Nam M, Đơng Nam Á ) do đĩ T chc Y t th gii đã sốt xét li tình hình và đưa ra hưng chin lưc mi mt chương trình phịng chng st rét khơng cĩ hn đnh v thi gian mà mc tiêu lâu dài là tin ti tiêu dit st rét trên tồn th gii. T năm 19691979 mi nưc cĩ mt chin lưc khác nhau, nhưng thc t đã chng minh nhng nưc vùng nhit đi (châu Phi, Nam M, Đơng Nam Á) vic tiêu dit st rét trong thi gian cĩ hn đnh là khơng th thc hin đưc. T năm 1979, T chc Y t th gii chuyn sang chin lưc phịng chng st rét da trên ni dung chăm sĩc sc khe ban đu mà mc tiêu là gim t l cht do st rét (mortality) và gim t l mc bnh (morbidity) 11], [34], [42] Vit Nam nm trong vùng nhit đi thuc Đơng Nam châu Á, cĩ điu kin t nhiên thun li cho bnh st rét phát trin. Trong chin lưc tiêu dit st rét tồn cu, chương trình tiêu dit st rét đã đưc tin hành min Bc và dit tr st rét min Nam t 19581975. Sau ngày min Nam hồn tồn gii phĩng, c nưc thng nht tin hành thanh tốn st rét t 19761990 và chuyn sang chin lưc phịng chng st rét t 1991 đn nay [35].
13. 13 Min TrungTây Nguyên (gm 11 tnh duyên hi min Trung t Qung Bình đn Bình Thun và 4 tnh Tây Nguyên: Gia Lai, Kon Tum, Đăk Lăk, Đăk Nơng) là khu vc trng đim st rét ca c nưc. T năm 2000 đn nay mc dù đã đt nhiu kt qu thc hin các mc tiêu gim mc, gim cht và khơng đ dch st rét xy ra; nhưng cơng tác phịng chng st rét chưa cĩ tính bn vng, đc bit là khu vc min TrungTây Nguyên nguy cơ st rét cịn cao vi s mc st rét hàng năm chim gn 50% và s cht st rét chim trên 80% so vi c nưc do phi đi mt vi nhng khĩ khăn thách thc ln cho các nhĩm dân di bin đng (dân di cư t do, đi rng, ng ry, giao lưu biên gii), hiu qu các bin pháp tác đng chưa cao, ý thc t bo v ca ngưi dân trong các vùng st rét lưu hành cịn thp, ngun lc khơng n đnh, hot đng ca màng lưi y t cơ s (huyn, xã, thơn bn) cịn hn ch, đi sng kinh t ca cng đng dân tc thiu s chưa đưc ci thin, hàng năm thi tit luơn bin đng bt thưng dn đn nguy cơ dch st rét cĩ th bùng phát tr li bt c lúc nào [32], [35]. Đăk Lăk là mt tnh thuc đa bàn Tây Nguyên là đim nĩng st rét do đc đim t nhiên và xã hi thun li cho bnh st rét lan truyn và phát trin, cùng vi bin đng dân s quá ln ngồi s kim sốt ca y t, đc bit là làn sĩng dân di cư t do t t mt s tnh phía Bc vào; trong đĩ huyn Krơng Bơng hi đ nhng yu t nh hưng đn st rét [31]. Xut phát t thc trng tình hình st rét và yêu cu nghiên cu, đ tài “Thc trng st rét và các yu t nguy cơ nh hưng đn tình hình dch t st rét ti huyn Krơng Bơng, tnh Đăk Lăk năm 20082009 ” đưc tin hành nhm đt đưc các mc tiêu sau: 1. Đánh giá thc trng st rét ti huyn Krơng Bơng. 2. Mơ t mt s yu t nguy cơ nh hưng đn dch t st rét.
14. 14 Chương 1 TNG QUAN TÀI LIU 1.1. Khái quát lch s bnh st rét: Bnh st rét đưc bit đn cách đây hơn 2000 năm và đã đưc Hipocrates (Hy Lp) mơ t chi tit t th k V trưc Cơng nguyên, nhiu tác gi trên th gii nghiên cu v bnh này và đt ra nhng tên gi khác nhau như Trung Quc gi là nghch tt, Vit Nam gi là st rét rng hay st ngã nưc; tuy nhiên mi ch nêu lên mt s đc đim lâm sàng và vài yu t liên quan. Đn th k XIX t nhng hiu bit khá đy đ v nguyên nhân gây bnh st rét, tác nhân gây bnh st rét, véc tơ truyn bnh st rét, cơ ch lan truyn và chu kỳ phát trin ca KSTSR khi năm 1880 Laveran (Pháp) ln đu tiên phát hin và mơ t KSTSR trong máu ngưi đã m ra mt k nguyên mi v quá trình nghiên cu sinh bnh hc và các yu t liên quan v bnh st rét làm cơ s cho vic tìm kim nhng chin lưc phịng chng quy mơ gĩp phn gim thiu ti đa nhng thit hi do bnh st rét gây nên [14], [42]. T nhng năm 1600, Pêru ngưi da đ đã dùng v cây Cinchona đ cha st rét đn năm 1820 Pelletier và Caventou đã chit xut ra hot cht alkaloide quinine và cinchonin t v cây Cinchona. Năm 1924 Schuleman (Đc) đã phát hin ra thuc Pamaquine (Plasmoquine) đn năm 19301952 hàng lot thuc chng st rét tng hp ln lưt ra đi như Chloroquine, Proguanil, Primaquine. Năm 19741982 Trung Quc phát trin thuc Quing Hao Su t cây Artemisia annua, năm 19851990 Vit Nam đã chit xut thành cơng Artemisinine t hot cht ca cây Thanh Hao hoa vàng mc hoang vùng núi phí Bc làm rõ rt t vong st rét và st rét ác tính [42].
15. 15 1.2. Tình hình dch t st rét: 1.2.1. Tình hình dch t st rét trên th gii Do mang tính cht ph bin xã hi nên bnh st rét là mi him ha ln vi s phát trin ca lồi ngưi; cho đn nay bnh st rét vn lưu hành mc đ khác nhau trên 100 nưc và vùng lãnh th ch yu vùng nhit đi và cn nhit đi, vùng cn sa mc Sahara, Trung và Nam M, qun đo Caribe, Trung Đơng, bán đo Trungn, Đơng Nam Á và khu vc Thái Bình Dương vi khong 36% dân s tồn cu sng trong vùng st rét lưu hành, 7% cư trú ti nhng vùng phịng chng st rét khơng hiu qu và 29% sng nhng nơi bnh st rét lan truyn mc đ thp nhưng nguy cơ bùng phát dch st rét vn cịn cao. Ưc tính hàng năm cĩ khong 300500 triu ngưi mc và khong 1,5 triu ngưi cht do st rét, trong đĩ 80% thuc v tr em châu Phi. T chc y t th gii kêu gi tip tc áp dng chin lưc PCSR (malaria control) hoc đy lùi st rét (roll back malaria) nhm vào các mc tiêu làm gim t l t vong do st rét, gim t l mc st rét nhm gim thit hi v kinh txã hi do st rét gây ra tùy theo thc trng tình hình st rét và kh năng đu tư ca mi nưc. Nhng vùng cao nguyên (>1500 m) và nơi khơ cn (lưng mưa <1000 mm/năm) cĩ mc đ lan truyn SR thp, dù vy, dch st rét vn cĩ khuynh hưng xy ra ti các khu vc này mt khi cĩ nhng ngưi mang KSTSR và điu kin khí hu thun li cho mui truyn bnh st rét phát trin [2], [5], [14]. Nhng v dch st rét ln nht gây thit hi đáng k là v dch xy ra vi quân đi Liên Xơ cũ sau chin tranh Th gii ln th nht vi hơn 10 triu ngưi mc và ít nht 60.000 ngưi t vong đã đưc báo cáo trong các năm 19231926, v dch Sri Lankan vi gn 3 triu ngưi mc và 82.000 ngưi t vong [42].
16. 16 1.2.2. Tình hình dch t st rét Vit Nam và khu vc min TrungTây Nguyên Vit Nam nm trong vùng nhit đi Đơng Nam Á, cĩ điu kin t nhiên thun li cho bnh st rét phát trin, t 19581975 chương trình TDSR đã đưc tin hành min Bc và dit tr st rét min Nam, sau ngày min Nam gii phĩng chin lưc PCSR quc gia xác đnh khu vc min TrungTây Nguyên là trng đim st rét ca c nưc. Ch trong 2 năm (19761977) tình hình st rét tăng vt: s mc st rét 699.000 ngưi, s cht st rét 3.976 ngưi và 58 v dch st rét đã xy ra do dân t thành th và các khu tp trung tr v làng cũ vùng st rét chưa cĩ bin pháp phịng chng. T 19781986 nh tin hành các bin pháp thanh tốn st rét tích cc đã làm s mc st rét, cht st rét mi năm gim xung 4 ln so vi năm 1977. T 19781990, ngun lc b ct gim do khơng cịn vin tr t Liên Xơ cũ, di bin đng dân ln t đng bng lên min núi và các tnh Tây Nguyên cùng nhiu nguyên nhân khác làm cho bnh st rét quay tr li ngày càng nghiêm trng mà đnh cao vào năm 1991 vi s ngưi mc lên ti 205.222 ngưi và 9 v dch ln xy ra làm cht 1.777 ngưi. Trưc tình hình SR quay tr li, năm 1991 Chương trình quc gia PCSR bt đu đưc thc hin vi mc tiêu gim mc, gim cht và gim dch st rét. Vi s đu tư đúng mc ca Chính ph (70100 t đng/năm) và s h tr tích cc t các t chc quc t, trong 15 năm qua (19912005) các mc tiêu PCSR Vit Nam đã đt đưc nhng kt qu đáng k; so sánh năm 2005 vi 1991 s BNSR gim 73,15%, KSTSR gim 60,46%, TVSR gim 96,8% và ch cĩ 5 v dch xy ra trên din hp mt s tnh vùng núi phía Bc[3], [10], [14], [33]. Khu vc min TrungTây Nguyên luơn đưc xác đnh là trng đim st rét, qua phân tích din bin st rét trong 5 năm gn đây (20012005) thì ghánh nng st rét hu như tp trung đây (s BNSR chim 42%, s SRAT chim
17. 17 80%, s TVSR chim 82% và s KSTSR chim 77% c nưc hàng năm), do đĩ phịng chng st rét cĩ hiu qu khu vc này cũng cĩ nghĩa là gii quyt đưc tình hình st rét trên c nưc [26], [32]. Đăk Lăk là mt tnh thuc Tây Nguyên cĩ din tích 13.080 km 2 gm 13 huyn/thành ph, 170 xã/phưng, 2.207 thơn buơn vi s dân 1.778.883 ngưi, trong đĩ cĩ 1.464.774 dân sng trong vùng st rét lưu hành. Vi s đu tư ca Chương trình PCSR, 5 năm gn đây Đăk Lăk khơng cĩ dch st rét xy ra và tình hình st rét n đnh: t l TVSR/100.000 dân t 1,32 (năm 2000) gim xung cịn 0,11 (năm 2005); s mc st rét/1.000 dân t 13,57 (năm 2000) gim xung cịn 2,41 (năm 2005); s ca SRAT và t l KSTSR cũng gim xung nhiu ln. Tuy nhiên, cơng tác PCSR Đăk Lăk cịn nhiu khĩ khăn do hu ht đa bàn tnh nm trong vùng SRLH cịn tn ti mui truyn bnh st rét chính ( An. minimus, An. dirus ) và KSTSR ( P. faciparum, P. vivax ) nên kh năng lan trruyn và nguy cơ st rét quay tr li cao [25], [27]. 1.3. Các yu t đm bo cho s lan truyn t nhiên bnh st rét S lan truyn t nhiên bnh st rét phi đm bo 3 yu t: Mm bnh (KSTSR); Trung gian truyn bnh (Mui truyn bnh st rét); Khi cm th (ngưi lành) đưc đt trong mi quan h h tương vi các mơi trưng (vt lý, sinh hc, kinh txã hi) theo sơ đ dưi đây [42].
18. 18 Ngưi Ngưi cho nhn KSTSR Véc tơ Vt lý Sinh hc Mơi trưng Kinh t Xã hi Hình 1.1. Mi quan h ca các yu t dch t trong bnh st rét 1.3.1. Tác nhân gây bnh và ngun bnh st rét: 1.3.1.1. Tác nhân gây bnh (Ký sinh trùng st rét): Ký sinh trùng st rét thuc ngành đng vt gm 4 lồi cĩ kh năng gây bnh cho ngưi, Vit Nam cĩ mt 3 lồi, trong đĩ P. falciparum chim ưu th tuyt đi trong cơ cu chng loi KSTSR: Plasmodium falciparum : chim 8085% Plasmodium vivax : chim 1520% Plasmodium malariae : chim 12% Plasmodium ovale : khơng cĩ Vit Nam
19. 19 Ti Vit Nam, cơ cu ca KSTSR thay đi theo tng vùng, tng mùa và cũng thay đi dưi sc ép ca các bin pháp PCSR trong đĩ các tnh phía Nam P. falciparum chim 8085% [32], [36], [37]. Ti Đăk Lăk, trong nhiu năm gn đây, ch cĩ 2 loi P. falciparum và P. vivax, trong đĩ ch yu là P. falciparum [17]. Mt trong nhng khĩ khăn trong PCSR hin nay là chng P. falciparum đã kháng vi hu ht các thuc chng st rét hin hành chloroquine, sulfadoxine pyrimethamine (SP), mefloquine nhiu nưc trên th gii như Nam M, Châu Phi, Châu Á và các nưc Đơng Nam Á [22], [27], [28], [41]. Vit Nam là mt trong nhng nưc xut hin KSTSR kháng thuc sm trên th gii; t mt trưng hp P. falciparum kháng chloroquine đu tiên đưc phát hin Khánh Hịa năm 1961 đn nay đã lan rng ra 100% vùng st rét các tnh min Nam và nhiu tnh min Bc. T l kháng cao vi chloroquine các tnh min TrungTây Nguyên: 3055% (19761984), 5590% (19851995); kháng amodiaquine 36,5% in vivo, 50% in vitro; kháng fansidar in vivo 4550% [27], [28], [39]. Đăk Lăk cũng là mt trong nhng tnh cĩ P. falciparum đa kháng thuc, các nghiên cu 19761996 cho thy t l kháng R2/R3 in vivo vi chloroquine (6080%) và fansidar là 4575%)% [27]. P. falciparum là lồi ký sinh trùng duy nht cĩ kh năng gây st rét ác tính (SRAT) và t vong, chim ưu th tuyt đi trong cơ cu chng loi KSTSR cùng vi s kháng cao trên din rng vi nhiu loi thuc chng st rét là mt khĩ khăn cho vic điu tr và qun lý bnh nhân. 1.3.1.2. Ngun bnh st rét (Bnh nhân st rét):
20. 20 Ngun bnh st rét là bnh nhân st rét hoc ngưi mang ký sinh trùng st rét khơng triu chng [4]. Bnh nhân xác đnh là st rét Cĩ KSTSR th vơ tính trong máu: xét nghim phương pháp giem sa dương tính. Nu khơng cĩ kính hin vi: th test (que th) chn đốn nhanh dương tính, bao gm st rét thưng, st rét ác tính, ký sinh trùng lnh (hin ti khơng st và khơng cĩ st trong 3 ngày gn đây). Bnh nhân st rét lâm sàng là các trưng hp khơng đưc xét nghim máu, hoc xét nghim máu âm tính hoc chưa cĩ kt qu xét nghim và cĩ 4 đc đim sau: + Đang st (nhit đ ≥ 37 05C) hoc cĩ st trong vịng 3 ngày gn đây. + Khơng gii thích đưc các nguyên nhân gây st khác. + Đang hoc qua li vùng st rét trong vịng 6 tháng gn đây. + Điu tr bng thuc st rét cĩ đáp ng tt trong vịng 3 ngày. 1.3.2. Véc tor truyn bnh st rét Bnh st rét ngưi ch cĩ th đưc truyn bi mui Anopheles [5], cĩ khong 422 ging Anopheles trên tồn cu, nhưng ch cĩ khong 70 ging cĩ kh năng truyn bnh tùy thuc vào các điu kin t nhiên [12], [18], [25]. Tính đn 1995, Vit Nam đã cĩ đn 59 lồi Anopheles, trong đĩ các vector chính là An. minimus, An. dirus, An. sundaicus ; các vector ph là An. jeyporiensis, An. subpictus, An. maculatus, An. aconitus, An. sinensis, An. vagus
21. 21 và An. indefinitus ; các vector nghi ng là An. splendidus, An. campestris, An. culicifacies, An. baezai, An. lesteri, An. interruptus . Nu phân b theo khu vc thì min Bc cĩ 33 lồi Anopheles , min Nam cĩ 44 lồi và khu vc min Trung Tây Nguyên cĩ 45 lồi [14]. Các vector chính Vit Nam ưa đt ngưi (7080% cĩ máu ngưi trong d dày), các vector ph ưa đt gia súc hơn, nhưng khi ít gia súc thì tp trung đt ngưi. An. minimus phân b rng vùng rng và bìa rng, thích đ nhng nơi nưc chy chm, phát trin quanh năm, cĩ 2 đnh cao liên quan đn mùa mưa vào các tháng 34 và tháng 89, đt ngưi trong nhà và gia súc hu như sut đêm, cao đim vào 20 gi đn 2 gi sáng hơm sau. An. dirus ch yu vùng rng rm, thích đ nhng vũng nưc tù đng, ch cĩ mt vào mt s thi đim trong năm. Đt ngưi ngồi nhà và tiêu máu ngồi nhà, liên tc t 22 gi đn 3 gi sáng hơm sau, cao đim t 2124 gi và đt gia súc t 1920 gi [13], [24]. Cĩ 31 lồi Anopheles hin din ti Đăk Lăk, chim 55,36% tng s lịai Anopheles ca Vit Nam và 78,95% tng s lồi Anopheles đã đưc phát hin ti khu vc min TrungTây Nguyên [26]. Cũng như c nưc và khu vc, An. minimus và An. dirus vn là các vector chính; các vector ph thưng xuyên cĩ mt là An. aconitus, An. jeyporiensis và An. Maculatus [13], [14], [26]. 1.3.3. Khi cm th (ngưi lành): Đ mt ngưi b mc bnh st rét địi hi ngưi đĩ phi b mui cĩ thoa trùng đt, hay nĩi cách khác, ngưi đĩ phi cĩ cơ hi tip xúc vi mui truyn bnh st rét. Mt khi đã mc st rét, biu hin nng hay nh ca bnh st rét li cịn tùy thuc vào tình trng min dch vi st rét ngưi đĩ na.
22. 22 S tip xúc gia mui Anopheles và ngưi tùy thuc vào: Ngh nghip và các hot đng kinh t. Các ngh khai thác lâm th sn, xây dng các cơng trình thy li, thy đin, xí nghip, nhà máy ti các vùng SRLH làm tăng nguy cơ tip xúc gia con ngưi và vector truyn bnh. Nhà ca, cu trúc nhà s nh hưng đn vic trú đu ca mui SR. Nhà ca ca các đng bào dân tc ít ngưi, ca nhng ngưi đi kinh t mi, lán tri ca cơng nhân thưng rt tm b là điu kin gia tăng tip xúc vi mui st rét. Chin tranh làm thay đi cnh quan, gia súc cht nhiu dn đn thay đi ái tính ca mui đưa đn tăng đt ngưi [19]. Tình trng min dch Ngưi cĩ min dch t nhiên vi các lồi Plasmodium ca chim, bị sát và gm nhm; mt s ngưi mang hemoglobin S cũng cĩ min dch t nhiên vi P.f, các hemoglobin F, hemoglobin C đng hp t cũng d phn vào min dch t nhiên này. Ngưi cĩ nhĩm máu Duffy khơng b nhim P. vivax mà ch nhim P .falciparum . Min dch mc phi trong st rét đưc hình thành do cơ ch t bào và cơ ch th dch, đc hiu vi tng giai đon phát trin ca KSTSR trong cơ th ngưi và mui như thoa trùng, th vơ tính trong máu, th hu tính. Min dch tăng dn theo tui và khơng cĩ tính bn vng, điu này gii thích mt phn tính chu kỳ ca các v dch st rét hay các đt st rét quay tr li mt vùng SRLH nào đĩ [7], [21], [33]. Véc tor truyn bnh st rét, ngun bnh st rét và khi cm th là 3 yu t cơ bn trong quá trình lây truyn bnh st rét, hay nĩi cách khác là đm bo
23. 23 cho bnh st rét lưu hành ti mt đa phương [42], [6], [14]. Mui Anopheles phi đt ngưi cĩ giao bào ca KSTSR trong máu, phi sng đ lâu đ nhng giao bào đĩ phát trin thành thoa trùng và cui cùng phi đt đưc mt hay nhiu ngưi chưa cĩ min dch hoc cĩ min dch st rét nhưng thp thì mi cĩ lây truyn st rét [37]. Ngồi phương thc lây truyn trên, bnh st rét cịn cĩ th lây truyn theo các con đưng ri ro (truyn máu khơng an tồn, tiêm chích ma túy) hoc truyn t m sang con [2], [5], [40]. 1.4. nh hưng ca điu kin mơi trưng đn vic lây truyn st rét: Mc đ lan truyn ca bnh st rét bt kỳ vùng nào đu đưc quyt đnh bi các yu t liên quan ni ti [14]. Nhng yu t này gm: T l hin mc st rét ngưi và s mc mi theo mùa. Lồi Anopheles vi mt đ, thĩi quen hút máu, trú đu và kh năng b nhim KSTSR ca chúng. S hin din ca qun th nhy cm. Các điu kin khí hu: lưng mưa, nhit đ, đ m và nhng khung cnh mơi trưng nh hưng đn s sinh sn ca mui Anopheles . 1.4.1. Thi tit: bao gm nhit đ, đ m và lưng mưa Nhit đ va nh hưng đn s sinh sn và tui th ca Anopheles , va nh hưng đn s tip xúc gia mui Anopheles và ngưi, đn s phát trin ca KSTSR trong cơ th mui. Đ m tương đi ít nh hưng đn KSTSR nhưng rt nh hưng đn tui
24. 24 th và hot đng ca Anopheles , chúng sng lâu khi đ m tương đi cao ( ≥ 60%). Khi đ m tương đi cao và nhit đ thích hp thì Anopheles hot đng mnh. Lưng mưa và mùa mưa nh hưng đn s phát trin ca mui Anopheles , đn mt đ mui và qua đĩ đn mùa truyn bnh st rét. Mi loi khí hu thun li cho s phát trin ca tng loi KSTSR. Vùng nhit đi thun li cho c P. falciparum, P. vivax, P. ovale và P. malariae . Vùng cn nhit đi thun li cho P. falciparum và P. vivax; cịn vùng ơn đi thì P. vivax nhiu hơn, các lồi kia hu như khơng cĩ. 1.4.2. Sinh đa cnh: Sinh đa cnh va nh hưng đn vector truyn bnh va nh hưng đn li sng ca nhân dân. Sinh đa cnh là mt yu t quan trng trong vic phân vùng st rét và nghiên cu mùa bnh st rét. 1.4.3. Mơi trưng sinh hc: Mơi trưng sinh hc gm nhng sinh vt: đng vt rng, đng vt nuơi, thu sinh. Tuỳ nơi, tuỳ lúc đng vt cĩ tác dng là mi thu hút Anopheles đn đt, do đĩ làm gim s lưng mui đn đt ngưi. Nhiu lồi thu sinh ăn b gy Anopheles và cĩ th dùng làm phương tin sinh hc đ chng mui. 1.4.4. Mơi trưng kinh t xã hi: Các hot đng kinh t ca con ngưi nh hưng đn c 3 khâu ca quá trình lây truyn bnh st rét. Nhng hot đng trong vùng st rét (làm ry, buơn bán, khai khống, khai thác lâm th sn ) làm tăng nguy cơ st rét do tăng din tip xúc vi mui st rét; lao đng quá mc, sinh hot tm b làm gim sc đ
25. 25 kháng ca cơ th; di bin đng vào vùng st rét cĩ t chc hay khơng cĩ t chc cĩ th gây dch SR vi qui mơ khác nhau làm cho bi cnh SR thêm trm trng. Ngồi ra SR cịn nh hưng đn kinh t do làm mt ngưi và mt sc lao đng, tn tin điu tr st rét Ngưc li, hot đng kinh t ca con ngưi cĩ th làm gim nguy cơ st rét như khai thơng mương máng, nn sui, lp ao h, phát quang quanh nhà đ làm vưn, tăng đàn gia súc, th cá, nâng cao mc sng, xây dng y t và PCSR. Các yu t xã hi cĩ th nh hưng hai chiu đn lây truyn bnh st rét. Ngh nghip: cĩ nhng ngh làm cho nguy cơ b st rét tăng lên nhiu như ngh đi rng, khai thác lâm th sn, làm ry, trng cà phê Mc sng: cĩ nh hưng trc tip đn st rét. Nhà ca, chăn màn, áo qun nh hưng đn vic tip xúc vi mui và đn cơng tác phịng chng mui. Mc ăn nh hưng đn sc đ kháng ca cơ th. Trình đ văn hố cĩ liên quan đn nhn thc v st rét và PCSR, cũng như ý thc t nguyn tham gia PCSR trong cng đng. Mt s phong tc tp quán như du canh du cư, đnh canh du cư, kiêng mc màn trong nhà, cúng bái đ cha bnh cũng gây nhiu khĩ khăn cho cơng tác PCSR. Nhng vùng SR nng là nhng vùng xa xơi ho lánh, giao thơng liên lc khĩ khăn, thưng xuyên thiu đĩi, làm khơng đ sng, đt rng ngưi thưa, t l ngưi khơng bit ch và khơng đi hc cịn cao, y t cơ s yu và thiu, nhn thc v y t và PCSR chưa đy đ [8], [14], [18], [26], [33]. 1.5. Cơ s thc hin đ tài ti huyn Krơng Bơng, tnh Đăk Lăk: Cơ s khoa hc ca đ tài lun văn là xác đnh các yu t nguy cơ ti cng đng nh hưng đn tình hình dch t st rét như vai trị ca trung gian truyn
26. 26 bnh (mui Anopheles ), mm bnh (ký sinh trùng st rét), các yu t t nhiên (khí hu/thi tit, sinh đa cnh), xã hi (phong tc tp quán liên quan đn st rét và ý thc t bo v sc khe ca ngưi dân), hiu qu hot đng ca màng lưi y t cơ s (Trung tâm y t huyn, Trm Y t xã, Y t thơn bn). Vic xác đnh các yu t nguy cơ s cĩ ý nghĩa thc tin trong đ xut các bin pháp phịng chng st rét phù hp vi tng giai đon huyn Krơng Bơng nĩi riêng và tnh Đăk Lăk cũng như khu vc min TrungTây Nguyên nĩi chung đ gim t l bnh mt cách bn vng.
27. 27 Chương 2 ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1. Đa đim, thi gian và đi tưng nghiên cu 2.1.1. Đa đim nghiên cu: Nghiên cu đưc tin hành ti huyn Krơng Bơng, tnh Đăk Lăk. Huyn Krơng Bơng là mt huyn thuc vùng st rét lưu hành phía Đơng Nam tnh Đăk Lăk, cách TP. Buơn Ma Thut 52 km gm 13 xã và 1 th trn vi 122 thơn buơn (88 thơn Kinh và 34 buơn đng bào dân tc ti ch). Dân s 88.833 ngưi gm 10 dân tc anh em sinh sng, trong đĩ dân tc Kinh chim 66,7% và dân tc ít ngưi (Ê Đê, Mơ Nơng, Tày, Nùng, Mưng, Dao, H Mơng) chim 33,3%, trong đĩ cĩ 11.103 ngưi là dân di cư t do ngưi H Mơng t các tnh min núi phía Bc vào chưa nhp khu. Là mt trong nhng huyn st rét trng đim, Krơng Bơng cĩ đc đim t nhiên thun li cho bnh st rét phát trin. Nh nhng n lc trong phịng chng st rét nên trong nhng năm gn đây tình hình st rét ti huyn cĩ xu hưng gim thp, tuy nhiên nguy cơ st rét cịn cao do chu s chi phi ca nhiu yu t nh hưng. Chn cĩ ch đích 3 xã đi din các vùng st rét lưu hành ca huyn Krơng Bơng, cĩ s khác bit v khu vc đa lý và thành phn dân tc làm đim điu tra ct ngang đánh giá thc trng tình hình st rét vì trưc đây tình hình st rét rt nng và cĩ dân di cư t do cao nht huyn Krơng Bơng.
28. 28 Các xã nghiên cu Ch s Cưdrăm Hịa Hịa L Tng cng Phong S thơn 8 11 12 31 S dân 6.950 7.542 7.228 21.720 Dân tc + Ê Đê 1.949 1.447 7.228 3.396 (15,54%) + Mơ Nơng 643 643 (2,96%) + H Mơng 3.642 1.730 5.357 (24,66%) + Kinh 1.374 3.722 12.324 (56,74%) Vùng SRLH Nng Va Nh 3 xã trong phm vi nghiên cu gm 31 thơn vi s dân 21.720, dân tc Kinh chim 56.74%, dân tc thiu s (H Mơng, Ê Đê, Mơ Nơng) chim 43.26%, trong đĩ 24.66% dân tc H Mơng di cư t do t các tnh min núi phía Bc vào. 2.1.2. Thi gian nghiên cu: năm 20082009 Đt 1: Điu tra vào tháng 8/2008 Đt 2: Điu tra vào tháng 4/2009 2.1.3. Đi tưng nghiên cu: Ngưi dân đa phương ti khu vc nghiên cu. Các chng ký sinh trùng st rét và qun th mui Anopheles qua điu tra ct ngang ti đim nghiên cu. Trung tâm Y t huyn và các Trm Y t xã (cơ s vt cht và hot đng PCSR). Cán b y t huyn, xã và thơn bn.
29. 29 Hình 2.1. BN Đ HÀNH CHÍNH HUYN KRƠNG BƠNG
30. 30 HUY N KRƠNG PĂK HUY N MDRĂK Dang kang H. KRƠNG ANA Hồ Thành CưKTy Hồ Tân Hồ Phong Cu Pui Khuê Ngc Đin Ea Trul TT Kr.K’Mar Yang Reh Hồ Sơn Hồ L CưDRăm n Yang Mao HUY N LĂK KHÁNH HỒ Vùng st rét lưu hành nh Vùng st rét lưu hành va Vùng st rét lưu hành nng Hình 2.2. BN Đ PHÂN VÙNG DCH T ST RÉT HUYN KRƠNG BƠNG 2007
31. 31 2.2. Phương pháp nghiên cu: 2.2.1. Thit k nghiên cu: 2.2.1.1. Nghiên cu hi cu: Thu thp s liu v các ch s mc và lan truyn st rét ti cng đng trong vịng 7 năm gn đây (20012007): Bnh nhân mc st rét: bnh nhân st rét lâm sàng, bnh nhân cĩ ký sinh trùng st rét, bnh nhân st rét ác tính và t vong do st rét Ký sinh trùng st rét: các ca xét nghim dương tính vi P. falciparum, P. vivax hoc nhim phi hp ( P. falciparum + P. vivax ); đc đim phân b và cơ cu KSTSR ti khu vc nghiên cu. Đc đim sinh lý, sinh thái ca mui truyn bnh st rét: An. minimus và An. dirus (vai trị truyn bnh, mt đ và tp tính đt máu ngưi ca mui trưng thành, điu tra các b gy ). Thu thp s liu mơ t các yu t t nhiên và xã hi nh hưng đn lan truyn bnh st rét ti huyn Krơng Bơng Yu t t nhiên: đa hình, sinh cnh, khí hu thi tit Yu t xã hi: dân s, dân tc, đc đim ngh nghip và tp quán ngưi dân tc ít ngưi, dân di cư t do Ngun s liu: Vin St rétKý sinh trùngCơn trùng Quy Nhơn, Trung tâm PCSR tnh, Trung tâm y t huyn (bnh vin huyn, Trung tâm Y t huyn, Trm Y t xã và các đim kính hin vi xã), các tài liu và báo cáo liên quan. S liu dân s, điu kin kinh txã hi ca UBND huyn và các ban ngành liên quan trong huyn.
32. 32 2.2.1.2. Nghiên cu ngang mơ t thc trng st rét cng đng ti đim nghiên cu: tin hành điu tra ct ngang 3 xã đưc la chn Điu tra ngang t l hin mc st rét đim nghiên cu la chn vào 2 thi đim đnh cao ca mùa truyn bnh st rét (tháng 45 và 910): Khám phát hin lách sưng và các ca st rét lâm sàng . Xét nghim máu phát hin bnh nhân cĩ KSTSR . Điu tra cơn trùng đánh giá yu t lan truyn st rét trong cng đng (điu tra mui trưng thành bng 5 phương pháp: mi ngưi trong nhà đêm, mi ngưi ngồi nhà, soi trong nhà đêm, soi trong nhà ngày, soi chung gia súc). Điu tra KAP tìm hiu kin thc, thái đ, hành vi ca cng đng liên quan đn mc st rét và thc hành phịng chng theo các b câu hi đưc in sn; t chc và hot đng màng lưi y t cơ s (huyn, xã, thơn bn). 2.2.2. Mu nghiên cu: 2.2.2.1. Chn mu: chn cĩ ch đích 3 xã cĩ mc đ lưu hành st rét khác nhau: 1 xã vùng st rét lưu hành nng, 1 xã lưu hành va và 1 xã lưu hành nh đi din cho các vùng đa lý ca huyn Krơng Bơng. Các xã này cĩ khác bit v khu vc đa lý và thành phn dân tc, ti mi xã chn cĩ ch đích mt hoc hai thơn cĩ s mc st rét cao. 2.2.2.2. C mu: vi điu tra ct ngang t l st rét hin mc, c mu đưc tính Z2 pq theo cơng thc: n = (1−α / 2) d 2
33. 33 Trong đĩ: n = c mu nghiên cu ti thiu cn đt đưc ti mt đim điu tra Z (1 α/2): h s tin cy tương ng p: t l st rét theo các nghiên cu, điu tra trưc q = 1 p. Trong nghiên cu này chúng tơi chn xã vùng st rét nng p = 0,10; thì q = (1 p) = 1 0,10 = 0,90; xã vùng st rét va p = 0,70, q = (1 p) = 1 0,7 = 0,30; xã vùng st rét nh p = 0,50, q = (1 p) = 1 0,50 = 0,50; chn d = đ chính xác là khong sai lch mong mun gia t l thu đưc t mu (n) và t qun th (p), chn d = 0,05. T 3 c mu tính tốn trên, chn c mu ln nht là 384, cng 5% mt mu hoc khi điu tra khơng cĩ mt, vì vy mu ti mt đim điu tra n ≈ 400. 2.2.2.3. Mu cho nghiên cu các yu t nguy cơ mc st rét: Tin hành phng vn đi vi các đi tưng nghiên cu t 15 tui tr lên, k thut ly mu ngu nhiên cĩ h thng, khung mu da vào danh sách h gia đình ca xã, đơn v ly mu là h gia đình. C mu: 450, trung bình mi h cĩ 5 ngưi, như vy tng s h đưc quan sát trong xã là 90 h vi khong cách mu K là: S h gia đình cĩ trong xã H s K = S h gia đình đưc chn Trên cơ s danh sách h gia đình chn ngu nhiên sau đĩ dùng h s K đ tìm s h gia đình cịn li.
34. 34 2.2.2.4. Mu đánh giá cht lưng chn đốn và điu tr st rét: Ti bnh vin huyn: tt c bnh án st rét t tháng 112/2007. Ti mi Trm y t xã: tt c các ca đưc chn đốn st rét trong s khám bnh. 2.2.2.5. Mu đánh giá hot đng ca màng lưi y t cơ s: Tt c cán b y t xã, thơn bn ti 3 xã đưc chn. 2.2.3. Vt liu nghiên cu và cơng c thu thp s liu: Các biu mu thng kê dân s (h gia đình) và ghi chép thơng tin nghiên cu, Phiu khám bnh, Phiu xét nghim, b câu hi phng vn KAP và bng thng kê hi cu tình hình mc st rét ti huyn; biu mu thng kê kt qu các cuc điu tra ct ngang v t l mc SR, nhim KSTSR. Dng c xét nghim ký sinh trùng st rét: kim chích máu, lam máu, bơng, cn, nhit k, phiu xét nghim, kính hin vi. Dng c điu tra cơn trùng: pin đi, by đèn, ng eppendorf, kính lúp tay đnh loi cơn trùng Dng c thăm khám lâm sàng: ng nghe, máy đo huyt áp, thuc và phác đ điu tr st rét. 2.2.4. K thut s dng trong nghiên cu: K thut thăm khám lâm sàng: hi bnh và khám bnh, cp nhit đ nách, xác đnh các ca SRLS và lách sưng do st rét. K thut xét nghim lam máu git dày theo phương pháp nhum giem sa tìm KSTSR bng phương pháp nhum giem sa hoc que th chn đốn nhanh (Paracheck P.f).
35. 35 K thut điu tra và đánh giá cơn trùng: K thut điu tra mui và b gy: mi mui trong nhà ban ngày, mi mui trong nhà ban đêm, mi mui ngồi nhà ban đêm, mi mui ngồi nhà ban ngày, bt mui chùng gia súc, bt b gy thu vc nưc chy và nưc đng. Các ch s đánh giá: thành phn lồi, mt đ, t l các loi mui bt đưc trong nhà, ngồi nhà, chung gia súc Phng vn trc tip (KAP) ch h gia đình trong qun th nghiên cu đã chn. K thut quan sát, ghi chép và chp nh: Tt c các k thut điu tra, khám lâm sàng, khám lách, xét nghim máu và phng vn trc tip đưc thc hin theo k thut thưng quy ca T chc Y t th gii, D án Quc gia PCSR, Vin St rétKý sinh trùngCơn trùng.
36. 36 2.2.5. Bin s và phương pháp thu thp s liu: Bng 2.1. Bng các bin s và phương pháp thu thp s liu Nhĩm Các bin s Các ch s Phương pháp bin s thu thp BNSR; KSTSR % BNSR/s khám; % Khám lâm sàng; Xét Tình hình st rét Lách sưng KSTSR/lam; % lách/s khám nghim máu; Khám lâm sàng Véc tơ truyn Thành phn lồi; Mt % lồi; Con/gi/ngưi; % b By đèn; mi ngưi; bnh st rét đ và t l; b gy gy mi lồi bt b gy ti sui Lưng mưa TB; nhit Mua cơ quan ch Thi tit đ TB; m đ TB qun Cht lưng, chn đốn, % chn đốn đúng; % điu Quan sát; phng điu tr; Hot đng tr đúng; % hot đng tt; % vn; Hi cu bnh án PCSR báo cáo đúng Quan sát, phng vn; Hot đng y t Phiu đánh giá. cơ s S nhân viên TTYT huyn Quan sát; Phng sau khi tách % TYT cĩ BS, Nhân lc y t vn; Hi cu; phiu YS; % TYT cĩ XNV đim đánh giá KHV xã; % thơn cĩ YTTB % nhà sàn, trt; % phên, tre, Cu trúc nhà g; S lưng màn, s ngưi/màn; Ý thc PCSR Loi màn, % màn đơn/đơi; Ý thc t bo v trong Quan sát; Phng ca cng đng Cht lưng màn, % màn vùng SR vn; Phiu kho sát. tt/hng; S dng màn, % ng hoc khơng ng màn KAP % đúng, sai Mu phiu KAP
37. 37 2.2.6. Phân tích và x lý s liu Tồn b s liu nghiên cu thu thp đưc x lý theo chương trình EPIINFO 6.0 và các phương pháp thng kê y sinh hc. Phân tích mi tương quan gia các yu t nguy cơ da trên các phép tốn phân tích đơn bin và đa bin. 2.3. Thut ng dùng trong Lun văn 2.3.1. Ca bnh st rét: theo Tài liu hưng dn chn đốn và điu tr st rét ca B Y t năm 2007. 2.3.1.1. Bnh nhân xác đnh là st rét: Bnh nhân đưc xác đnh là st rét là bnh nhân cĩ KSTSR trong máu bng xét nghim giem sa dương tính hoc th test chn đốn nhanh dương tính. Phân loi ca bnh st rét: st rét thưng, st rét ác tính, ký sinh trùng lnh (hin ti khơng st và khơng st trong 7 ngày gn đây). 2.3.1.2 . Bnh nhân nghi là st rét (st rét lâm sàng): Bnh nhân đưc coi là st rét lâm sàng trong các trưng hp khơng đưc xét nghim máu hoc xét nghim máu âm tính hoc chưa cĩ kt qu xét nghim. Đ chn đốn 1 bnh nhân SRLS cn căn c vào 4 đc đim sau đây: hin đang st ( ≥ 37,5 0C) hoc cĩ st trong 3 ngày gn đây, khơng gii thích đưc các nguyên nhân gây st khác, đang hoc qua li vùng st rét trong vịng 6 tháng gn đây, điu tr bng thuc st rét cĩ đáp ng tt trong vịng 3 ngày. Thng kê bnh nhân st rét: bao gm các bnh nhân đưc xác đnh là st rét và bnh nhân st rét lâm sàng. 2.3.2. Vùng st rét lưu hành: nơi hi t đ 3 yu t đm bo cho s lan truyn t nhiên bnh st rét (mm bnh, trung gian truyn bnh, khi cm th).
38. 38 2.3.3. Ký sinh trùng lnh: KSTSR xut hin ngưi khơng cĩ st (nhit đ cp nách < 37,5 0C và khơng cĩ st trong vịng 3 ngày gn nht). 2.3.4. Đi tưng nguy cơ: nhng ngưi sng trong vùng SRLH, giao lưu vào vùng st rét, làm ry, ng ry và đi rng d b nhim KSTSR. 2.3.5. Kin thchành vithái đ (KAP): Kin thc v st rét: gii thích ca ngưi dân v nguyên nhân, tác hi và cách phịng chng bnh st rét. Hành vi thc hành: các hot đng liên quan đn s dng các phương tin, bin pháp phịng chng hay cha bnh st rét. Thái đ: tìm cách gii quyt vn đ khi b mc st rét. 2.3.6. Các thut ng v kinh t xã hi: Dân trí: trình đ văn hĩa và kin thc xã hi theo xu hưng văn minh, khơng cịn phong tc tp quán lc hu. Mc thu nhp kinh t h gia đình: H đĩi nghèo: thu nhp t 100.000150.000 đng/tháng H trung bình: thu nhp t 150.000250.000 đng/tháng H khá: thu nhp trên 250.000 đng/tháng Ry : là mnh đt trong rng hoc bìa rng các xa buơn làng đưc dùng đ trng lúa và các hoa màu khác. Nhà ry: đưc làm ti ry, cĩ cu trúc sơ sài tm b bng các nguyên liu như l ơ, tre na hoc g. Ng ry: ngưi dân làm ry li ng li nhà ry qua đêm hoc nhiu đêm vào các tháng mùa v đ trơng coi và bo v hoa màu. Dân di cư t do: là dân di chuyn t vùng này sang vùng khác đ làm ăn sinh sng mà khơng cĩ s cho phép ca chính quyn đa phương.
39. 39 Chương 3 KT QU NGHIÊN CU S liu và kt qu nghiên cu đưc trình bày dưi các dng bng s liu, biu đ, các ch s hoc bin s ca 2 mc tiêu nghiên cu. 3.1. THC TRNG ST RÉT HUYN KRƠNG BƠNG 3.1.1. T l hin mc st rét ca cng đng 3 xã Cư Drăm, Hịa Phong và Hịa L Kt qu điu tra ct ngang đưc tin hành ti 3 xã Cư Drăm, Hịa Phong và Hịa L thuc huyn Krơng Bơng (Ph lc 1 & 2). 3.1.1.1. Bnh nhân st rét (BNSR) Bng 3.1. Bnh nhân st rét ti 3 xã nghiên cu qua điu tra ct ngang Tng s Bnh nhân st rét Xã điu tra Giá tr P khám S lưng T l (%) Cư Drăm 402 24 (1) 5.97 Hịa Phong 409 22 (2) 5.37 > 0,05 Hịa L 406 19 (3) 4.67 Tng 1.217 65 5.34
40. 40 10 8 5.97 5.37 4.67 6 Cư D Răm Hịa Phong 4 Hịa Lê 2 0 Cư D Hịa Hịa RămPhong Lê Biu đ 3.1. Bnh nhân st rét ti 3 xã nghiên cu Qua tng s 1.217 ngưi đưc khám thy t l mc st rét chung là 5.34%; trong đĩ xã Cư Drăm cĩ s mc st rét (5.97%), xã Hịa Phong (5.37%), xã Hịa L (4.67%) khơng cĩ s khác bit v ch s mc st rét gia 3 xã trong khu vc nghiên cu (P> 0,05). Bng 3.2. Ch s mc st rét theo nhĩm tui ti 3 xã nghiên cu Bnh nhân st rét Xã điu tra Tng s Giá tr P S lưng T l (%) khám Tr em 0,05 Tng 1.217 65 5.34
41. 41 Tr em 0,05), trong đĩ ch s mc st rét nhĩm tr em 0,05 Hịa L 406 11 (3) 2.71 Tng 1.217 37 3.04
42. 42 5 4.5 4 3.48 2.93 3.5 CuDRam 2.71 H. Phong 3 Hoa Lê 2.5 2 1.5 1 0.5 0 CuDRam H. Phong Hoa Lê Biu đ 3.3. Ch s KSTSR/lam ti các xã nghiên cu Qua tng s 1.217 ngưi đưc xét nghim máu thy t l KSTSR/lam chung c 3 xã là 3.04%; trong đĩ xã Cư Drăm cĩ t l KSTSR (3.48%), xã Hịa Phong (2.93%), xã Hịa L (2.71%) s khác bit khơng cĩ ý nghĩa thng kê (P> 0,05). Bng 3.4. Ch s KSTSR/lam theo nhĩm tui ti 3 xã nghiên cu Tng s Ký sinh trùng st rét Xã điu tra Giá tr P khám S lưng T l (%) Tr em 0,05 Tng 1.217 37 3.04
43. 43 T l % KSTSR 3.23 3.5 3 2.63 2.5 2 1.5 1 0.5 0 Tr em 0,05). Bng 3.5. Chng loi và cơ cu KSTSR ti 3 xã nghiên cu Xã điu Tng s Cơ cu chng loi KSTSR Giá tr P tra KSTSR P. falciparum P. vivax Phi hp F V Cư Drăm 14 10 (71.43) 3 (21.43) 1 (7.14) Hịa Phong 12 10 (83.33) 2 (16.66) 0 P > 0,05 Hịa L 11 8 (72.72) 2 (18.18) 1 (9.09) Tng 37 28 (75.68) 7 (18.92) 2 (5.40)
44. 44 120 100 80 Phi hp FV 60 P.vivax P.falciparum 40 83.33 71.43 72.72 20 0 Cư Drăm Hịa Phong Hịa L Biu đ 3.5. Cơ cu chng loi KSTSR ti 3 xã nghiên cu Trong tng s 37 KSTSR đưc phát hin thì P. falciparum chim 75.68%, P. vivax chim 18.92%, phi hp ( P. falciparum + P. vivax ) chim 5,40% so vi cơ cu chng loi KSTSR; cơ cu này khơng cĩ s khác bit gia 3 xã điu tra, chng P. falciparum luơn chim ưu th tuyt đi trong cơ cu ký sinh trùng (71.4383.33%). 3.1.1.3. Lách sưng do st rét Bng 3.6. Ch s lách sưng do st rét ti các xã nghiên cu qua điu tra ct ngang Tng s Lách sưng do st rét Xã điu tra Giá tr P khám S lưng T l (%) Cư Drăm 402 6 (1) 1.49 Hịa Phong 409 5 (2) 1.22 > 0,05 Hịa L 406 6 (3) 1.48 Tng 1.217 17 1.39
45. 45 2 1.8 1.49 1.48 1.6 1.22 1.4 Cudram H. Phong 1.2 Hoa le 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Biu đ 3.6. Ch s lách sưng do st rét ti các xã nghiên cu Ch s lách sưng do st rét cĩ giá tr đánh giá mc đ st rét lưu hành ti đa phương, ti 3 xã điu tra ch s lách sưng phát hin khơng cao (1.39%) và khơng cĩ s khác bit gia 3 xã (P > 0,05). Bng 3.7. Ch s lách sưng do st rét theo nhĩm tui ti các xã nghiên cu Tng s Lách sưng do st rét Xã điu tra Giá tr P khám S lưng T l (%) Tr em 0,05 Ngưi ln 380 4 (2) 1.05 Tng 1.217 17 1.39
46. 46 T l lách theo tui (%) 2.4 1.55 1.6 1.05 0.8 0 Tr em 0,05).
47. 47 3.1.2. Thành phn lồi mui truyn bnh st rét ti đim nghiên cu 3.1.2.1. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Cư DRăm Bng 3.8. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Cư drăm TT Lồi BĐNN(1) BĐTN(2) MNNN(3) MNTN(4) 1 An. aconitus 1,10 1,20 0,90 0,80 2 An. annularis 1,20 0,90 1,60 1,40 3 An. barbirostris 0,70 0,50 0,60 1,00 4 An. crawfordi 1,10 1,10 1,20 0,90 5 An. culicifacies 0,90 0,80 0,50 1,10 6 An. dirus 0,20 0,10 0,20 0,10 7 An. indefinitus 0,60 0,70 0,00 0,00 8 An. jeyporiensis 0,80 0,60 0,60 1,20 9 An. karwari 0,90 0,70 1,10 0,80 10 An. kochi 1,00 0,80 0,60 0,90 11 An. maculatus 1,10 1,20 0,90 0,80 12 An. minimus 0,20 0,30 0,10 0,20 13 An. nivipes 0,70 0,50 0,70 0,50 14 An. philippinensis 0,30 0,70 0,30 0,40 15 An. sinensis 0,40 1,30 1,10 1,40 16 An. splendidus 0,90 0,90 0,80 0,50 17 An. tessellatus 0,50 0,70 0,60 0,40 18 An. vagus 2,10 2,80 1,40 1,60 Trung bình 0,74 0,79 0,66 0,7 Ghí chú: 1. BĐNN: By đèn ngồi nhàMt đ c/đ/đ: con/đèn/đêm 2. BĐTN: By đèn trong nhàMt đ c/đ/đ: con/đèn/đêm 3. MNNN: Mi ngưi ngồi nhàMt đ c/n/đ: con/ngưi/đêm 4. MNTN: Mi ngưi trong nhàMt đ c/n/đ: con/ngưi/đêm
48. 48 Kt qu Bng 3.8 cho thy các phương pháp điu tra bng by đèn, mi ngưi trong và ngồi nhà đu thu thp đưc mui. Hu ht các lồi Anopheles, cũng như các lồi véc tơ st rét chính, ph cĩ mt đim điu tra này đu đt ngưi c trong và ngồi nhà. Khơng khác bit gia mt đ mui thu thp by đèn trong nhà (0,79 c/đ/đ) và ngồi nhà (0,74 c/đ/đ); cũng như mt đ đt ngưi ca mui Anopheles chung khơng cĩ s khác bit nhiu gia trong nhà (0,7 c/n/đ) và ngồi nhà (0,66 c/n/đ).
49. 49 3.1.2.2. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Hịa Phong Bng 3.9. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Hịa Phong TT Lồi BĐNN(1) BĐTN(2) MNNN(3) MNTN(4) 1 An. aconitus 0,60 1,10 0,80 0,70 2 An. annularis 0,90 1,00 1,10 1,20 3 An. barbirostris 0,80 0,60 0,70 0,80 4 An. crawfordi 0,70 0,70 0,50 0,40 5 An. culicifacies 0,50 0,40 0,60 0,70 6 An. dirus 0,10 0,00 0,00 0,00 7 An. indefinitus 0,40 0,70 0,40 0,00 8 An. jeyporiensis 1,20 0,90 0,70 0,80 9 An. karwari 0,90 1,00 1,40 1,20 10 An. kochi 0,70 0,80 1,20 0,60 11 An. lesteri 0,50 0,80 0,40 0,00 12 An. maculatus 0,80 1,10 1,10 1,20 13 An. minimus 0,10 0,10 0,10 0,10 14 An. nigerimus 0,70 0,30 0,50 0,60 15 An. nivipes 0,40 0,40 0,40 0,20 16 An. philippinensis 0,60 0,40 0,30 0,30 17 An. sinensis 0,90 0,80 1,20 1,10 18 An. splendidus 0,60 0,40 1,20 0,50 19 An. tessellatus 0,70 0,50 0,10 0,20 20 An. vagus 1,10 2,00 1,70 1,20 Trung bình 0,66 0,7 0,72 0,59 Ghí chú: 1.BĐNN: By đèn ngồi nhà – Mt đ c/đ/đ: con/đèn/đêm 2 .BĐTN: By đèn trong nhà – Mt đ c/đ/đ: con/đèn/đêm 3. MNNN: Mi ngưi ngồi nhà – Mt đ c/n/đ: con/ngưi/đêm 4. MNTN: Mi ngưi trong nhà – Mt đ c/n/đ: con/ngưi/đêm
50. 50 Kt qu Bng 3.9 cho thy Hịa Phong là đim thu thp s lồi Anopheles nhiu nht (20 lồi). Tuy nhiên, véc tơ st rét chính An. dirus ch bt đưc phương pháp by đèn ngồi nhà. các phương pháp điu tra bng by đèn, mi ngưi trong và ngồi nhà đu thu thp đưc các lồi mui Anopheles khác. Hu ht các lồi Anopheles, cũng như các lồi véc tơ st rét chính, ph cĩ mt đim điu tra này đu đt ngưi c trong và ngồi nhà, và khơng cĩ s khác bit gia mt đ các véc tơ đt ngưi trong và ngồi nhà. Tuy nhiên, mt đ đt ngưi ca mui Anopheles chung khác nhau gia trong nhà (0,59 c/n/đ) và ngồi nhà (0,72 c/n/đ). 3.1.2.3. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Hịa L Bng 3.10. Mt đ mui Anopheles qua các phương pháp điu tra ti xã Hịa L TT Lồi BĐNN (1) BĐTN(2) MNNN(3) MNTN(4) 1 An. aconitus 1,00 1,00 0,50 0,60 2 An. annularis 1,10 0,60 1,00 0,70 3 An. barbirostris 0,50 0,50 0,60 0,90 4 An. crawfordi 0,90 0,80 0,00 0,90 5 An. culicifacies 0,60 0,70 0,40 1,20 6 An. indefinitus 0,40 0,50 0,00 0,00 7 An. jeyporiensis 0,70 0,60 0,30 1,10 8 An. karwari 0,80 0,40 0,80 0,80 9 An. kochi 0,70 0,70 0,50 0,60 10 An. maculatus 0,70 0,80 0,70 0,40 11 An. minimus 0,00 0,10 0,10 0,10 12 An. nivipes 0,80 0,40 0,60 0,20 13 An. philippinensis 0,30 0,50 0,30 0,50 14 An. sinensis 0,40 1,10 0,80 1,10 15 An. splendidus 0,60 0,80 0,50 0,40 16 An. tessellatus 0,50 0,50 0,40 0,40 17 An. vagus 1,90 2,20 1,20 1,50 Trung bình 0,6 0,61 0,44 0,57
51. 51 Ghí chú: 1.BĐNN: By đèn ngồi nhàMt đ: c/đ/đ: con/đèn/đêm 2.BĐTN: By đèn trong nhàMt đ: c/đ/đ: con/đèn/đêm 3. MNNN: Mi ngưi ngồi nhàMt đ: c/n/đ: con/ngưi/đêm 4. MNTN: Mi ngưi trong nhàMt đ: c/n/đ: con/ngưi/đêm Hịa L là mt đim st rét lưu hành nh, thành phn lồi mui thu thp đưc cũng rt là phong phú (17 lồi). Kt qu Bng 4 cho thy: đây khơng pháp hin cĩ véc tơ chính An. dirus. các phương pháp điu tra bng by đèn, mi ngưi trong và ngồi nhà đu thu thp đưc các lồi mui Anopheles khác. Hu ht các lồi Anopheles, cũng như các lồi véc tơ st rét chính, ph cĩ mt đim điu tra này đu đt ngưi c trong và ngồi nhà, và khơng cĩ s khác bit gia mt đ các véc tơ đt ngưi trong và ngồi nhà. Khơng khác bit gia mt đ mui thu thp by đèn trong nhà (0,61 c/đ/đ) và ngồi nhà (0,6 c/đ/đ), mt đ đt ngưi ca mui Anopheles chung khơng cĩ s khác bit nhiu gia trong nhà (0,44 c/n/đ) và ngồi nhà (0,57 c/n/đ). 3.2. MT S YU T NGUY CƠ ĐN DCH T HC ST RÉT TI HUYN KRƠNG BƠNG 3.2.1. Yu t sinh đa cnh và khí hu liên quan đn dch t hc bnh st rét Huyn Krơng Bơng cĩ điu kin t nhiên thun li cho bnh st rét phát trin Sinh cnh ti khu vc nghiên cu: ch yu là rng rm, rng tái sinh, rng đi núi thp xen ln đi sa van c bi. Dưi tác đng ca con ngưi, thm thc vt t nhiên huyn Krơng Bơng đã thay đi rt nhiu, nhiu vùng rng núi đã b khai phá thành nương ry hoc các vùng cây cơng nghip như cà phê, tiêu, điu
52. 52 Điu kin đa hình phc tp: sơng sui tuy khơng nhiu lm nhưng thưng ít nưc vào mùa khơ và lũ ln vào mùa mưa làm nưc tràn ra hai bên b to nên nhng mui đ t nhiên trong rng; đưng giao thơng đi li ác vùng sâu, vùng xa gp nhiu khĩ khăn nht là v mùa mưa. Khí hu: theo s liu ca Tng cc khí tưng thy văn thì nhit đ trung bình năm 23.81 0C, m đ trung bình năm 81,05%; khí hu đưc chia thành hai mùa rõ rt: mùa mưa (t tháng 510) và mùa khơ (t tháng 114 năm sau), lưng mưa trung bình năm 143,62 mm, đnh cao vào tháng 49 (105.60424.23 mm) Ch s bnh nhân st rét: trung bình trong 3 năm (20052008): xut hin tt c các tháng trong năm, đnh cao (t 19.25%22.25%) cĩ s tương quan vi mùa mưa là mùa truyn bnh st rét (tháng 510). Bng 3.11. Tương quan gia lưng mưa, nhit đ, m đ trung bình và bnh nhân st rét ti đim nghiên cu. Tháng 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Nhit 21.33 23.03 24.47 26.03 26.07 25.13 24.30 24.03 24.07 23.05 23.27 21.27 đ ( 0C) Lưng mưa 0.13 0.10 20.87 105.60 236.50 170.07 299.97 317.93 424.23 97.67 26.37 24.03 (mm) Đ m 78.00 72.67 72.67 74.00 78.67 84.00 87.00 87.00 88.33 84.67 82.67 83.00 (%) Bnh nhân 7 9.25 11 13 19.25 18 15.25 13.75 26.25 29.25 22.25 12.50 st rét (%)
53. 53 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 101112 Nhit đ (0C) Lưng mưa (mm) Đ m (%) Bnh nhân st rét (%) Biu đ 3.8. Biu đ tương quan gia lưng mưa, nhit đ và m đ trung bình và bnh nhân st rét ti đim nghiên cu Như vy điu kin t nhiên (sinh cnh, đa hình, khí hu) ca huyn Krơng Bơng thun li cho mui st rét và bnh st rét phát trin quanh năm, đc bit là thích hp cho s phát trin các trung gian truyn bnh chính An. minimus và An. dirus nên đa đim nghiên cu đưc xp vào vùng st rét lưu hành nng theo Phân vùng dch t st rét can thip năm 2003.
54. 54 3.2.2. Các yu t ca cng đng dân cư liên quan đn phơi nhim st rét 3.2.2.1. Kin thcthái đthc hành phịng chng st rét ca cng đng 3.2.2.1.1. Mt s đc đim chung ca đi tưng điu tra KAP Bng 3.12. Đc đim v tui, gii, dân tc và trình đ văn hĩa Đc đim Cư drăm Hồ Phong Hồ L 1. Xã điu tra 164 156 162 2. Tui 1560 1561 1556 Nam 81 49.39 76 48.72 79 48.77 3. Gii N 83 50.61 80 51.28 83 51.23 Ê Đê 149 90.85 135 86.54 137 84.57 4. Dân tc Khác 15 9.15 21 13.46 25 15.43 Mù ch 35 21.34 68 43.59 40 24.69 Cp I 85 51.83 56 35.90 68 41.98 5. Trình đ Cp II 32 19.51 22 14.10 42 25.93 Cp III 12 7.32 10 6.41 12 8.64 Điu tra kin thcthái đthc hành (KAP) phịng chng st rét qua phng vn 482 ngưi (la tui t 1560) đi din cho cng đng ti 3 xã nghiên cu, ghi nhn các đc đim đi tưng đưc phng vn như sau: Gii: nam gii 48.96%, n gii 51.04%. Dân tc: Ê Đê 87.32%, dân tc khác 12.68%. Trình đ văn hĩa: mù ch 29.67%, bit ch 70.33%; trong đĩ xã Hịa Phong cĩ t l mù ch cao nht (43.59%); s bit ch trình đ cao nht là cp I (43.23%), cp II (19,85%) và cp III (7.45%).
55. 55 3.2.2.1.2. Phương tin truyn thơng trong cng đng dân khu vc nghiên cu Bng 3.13. Các loi phương tin truyn thơng ngưi dân tip cn đưc Cư Drăm Hịa Phong Hịa L Phương tin truyn thơng S T l S T l S T l lưng (%) lưng (%) lưng (%) Tivi 85 51.83 72 46.15 78 48.15 Radio 59 35.98 61 39.10 55 33.95 Gián tip Tranh nh 57 34.76 50 32.05 47 29.01 Truyn thơng dân 25 15.24 34 21.79 27 16.67 s 84 51.22 85 54.49 68 41.98 Nhân viên y t Cán b ph n 46 28.05 36 23.08 42 25.93 Trc tip Cán b làng xã 41 25.00 29 18.59 36 22.22 Giáo viên 35 21.34 35 22.44 29 17.90 Kt qu điu tra ti 3 xã nghiên cu thy ngưi dân đa phương tip cn truyn thơng gián tip tip cao nht là ti vi (46.1551.83%), sau đĩ là radio, tranh
56. 56 nh và truyn thơng dân s; truyn thơng trc tip thơng qua cán b y t cao nht (41.9854.49), sau đĩ là cán b ph n, cán b làng xã và giáo viên. Bng 3.14. Kin thc PCSR ca ngưi dân ti 3 xã nghiên cu (n = 482) T Kin thc PCSR Cư Drăm Hịa Phong Hịa L (n=164) (n=156) (n=162) T SL % SL % SL % 1 Bit Chương trình PCSR 160 97.56 152 97.44 158 97.53 2 Bit st rét do mui truyn 135 82.32 134 85.90 112 69.14 3 Bit bnh st rét nguy him 132 80.49 142 91.03 121 74.69 4 Bit SR phịng chng đưc 132 80.49 135 86.54 127 78.40 Bit các bin pháp PCSR 5 (Phun/tm hĩa cht, ng 141 85.98 137 87.82 124 76.54 màn, điu tr) Kt qu điu tra kin thc 97.51% ngưi dân ti 3 xã nghiên cu bit chương trình phịng chng st rét, 81.81% bit bnh st rét cĩ th phịng chng đưc; 82.20% hiu mui là nguyên nhân lan truyn bnh st rét, 82.07% hiu bnh st rét nguy him và 83.45% bit các bin pháp PCSR (Phun/tm hĩa cht dit mui, ng màn, điu tr).
57. 57 Bng 3.15. Thái đ phịng chng st rét ca ngưi dân 3 xã nghiên cu (n = 482) TT Thái đ PCSR Cư Drăm Hịa Phong Hịa L (n=164) (n=156) (n=162) SL % SL % SL % Đn cơ s y t đ đưc 1 89 54.27 76 48.72 115 70.99 khám và điu tr khi cĩ st 2 Thưng xuyên ng màn 128 78.05 121 77.56 120 74.07 Tham gia chương trình 3 87 53.05 76 48.72 87 53.70 PCSR ti đa phương Bng 3.16. Thc hành phịng chng st rét ca ngưi dân 3 xã nghiên cu (n = 482) TT Thc hành PCSR Cư Drăm Hịa Phong Hịa L (n=164) (n=156) (n=162) SL % SL % SL % 1 S ngưi đi rng, ng ry 86 52.44 54 34.62 87 53.70 2 Mang theo màn vào ry 23 26.77 25 46.29 39 44.83 3 Mang theo thuc t điu tr 31 36.05 28 51.85 42 48.28 Kt qu điu tra thái đ và thc hành: 83.45% ngưi dân cho rng ng màn phịng đưc bnh st rét, t đĩ 76.56% thưng xuyên ng màn và 58% đn cơ s y t đ đưc khám và điu tr khi cĩ st; trong 50% s ngưi đi rng, ng ry ch cĩ 39.29% mang theo màn vào ry và 45.39% mang theo thuc t điu tr st rét
58. 58 Kt qu trên cho thy mc dù > 80% ngưi dân hiu bit v bnh st rét nhưng thái đ và thc hành phịng chng st rét chưa cao, điu tra lý do khơng đn cơ s y t đ đưc khám và điu tr ca ngưi dân thì 37.32% cho rng khơng thích, 34.01% cho rng quá xa cơ s y t và 12.81% cho rng khơng cĩ tin. 3.2.2.2. Các yu t ca cng đng dân cư liên quan đn phơi nhim st rét 3.2.2.2.1. Yu t ngh nghip liên quan đn st rét Bng 3.17. Yu t ngh nghip liên quan đn phơi nhim bnh st rét Ngh nghip Các xã nghiên cu Hịa Tng cng Cưdrăm Hịa L Phong 1.200 3.512 5.950 10.762 Làm rung nưc (18%) (47%) (82%) (49%) 5.700 4.030 1.278 11.008 Đi rng, ng ry (82%) (53%) (18%) (51%) Ngh nghip làm ry, ng ry ca đng bào dân tc thiu s d b phơi nhim st rét; tp trung ch yu 2 xã Cư drăm (82%) và Hịa Phong (53%), cịn xã Hịa L (18%) liên quan đn ngh đi rng và khai thác lâm sn ca đng bào Kinh.
59. 59 Bng 3.18. Liên quan gia yu t nguy cơ (đi rng, ng ry) và khơng nguy cơ (khơng đi rng, ng ry) vi t l mc st rét ti đim nghiên cu S khám Mc st rét Khơng mc SR Phơi nhim P (n) SL % SL % Đi rng, ng ry 227 75 24.23 152 75.77 Khơng đi rng, ng ry 255 15 5.88 240 94.12 0,05). Bng 3.19. Liên quan v tn sut mc st rét gia nhĩm đi rng, ng ry và nhĩm khơng đi rng, ng ry Tn sut mc st rét S BNSR Phơi nhim 1 ln > 1 ln P (n) SL % SL % Đi rng, ng ry 75 27 36.00 48 64.00 Khơng đi rng, ng ry 15 9 60.00 6 40.00 P 1 ln) nhĩm cĩ nguy cơ (64%) cao hơn nhĩm khơng nguy cơ (40%) khác bit cĩ ý nghĩa thng kê (p < 0,05).
60. 60 3.2.2.2.2. Yu t dân tc và trình đ văn hĩa liên quan đn st rét Bng 3.20. Liên quan gia dân tc thiu s và dân tc Kinh vi t l nhim st rét Dân tc S khám Mc st rét P (n) SL % Kinh 152 9 5.92 Thiu s 330 81 24.55 < 0,05 Tng 482 90 40 T l mc st rét ngưi dân tc thiu s (24.55%) cao hơn ngưi dân tc Kinh (5.92%) khác bit cĩ ý nghĩa thng kê (p < 0,05). Bng 3.21. Liên quan gia trình đ văn hĩa ca cng đng vi tình trng nhim st rét Trình đ văn hĩa S khám Mc st rét P (n) SL % Mù ch 143 42 29.37 Bit ch Cp I 209 34 16.27 < 0,05 Cp II 96 11 11.46 Cp III 34 3 8.82 T l mc st rét nhĩm ngưi mù ch (29.37%) cao hơn nhĩm bit ch trình đ cp I (16.27%), cp II (11.46%) và cp III (8.82%) cĩ ý nghĩa thng kê (p < 0,05).
61. 61 3.2.2.2.3. Cu trúc và din tích nhà liên quan đn phịng chng mui st rét Bng 3.22. Cu trúc nhà theo cht liu Phên lá sơ sài Ván S nhà Đa đim điu tra T l điu tra S lưng T l (%) S lưng (%) Cưdrăm 75 45 60.00 30 40.00 Hịa Phong 70 30 42.86 40 57.14 Hịa L 70 0 0 70 100 Tng 215 75 34.88 140 65.12 T l tưng nhà tm bng phên lá sơ sài ca đng bào dân tc thiu s xã Cư drăm (60%) và Hịa Phong (42.86%), xã Hịa L khơng cĩ nhà tm dng này. Bng 3.23. Din tích nhà 20 m 2 S nhà Đa đim điu tra T l điu tra S lưng T l (%) S lưng (%) Cưdrăm 75 40 53.33 35 46.67 Hịa Phong 70 30 42.86 40 57.14 Hịa L 70 0 0 70 100 Tng 215 70 32.56 145 67.44 Din tích nhà < 20 m 2 chim 32.56% thưng là nhng nhà tm phên lá sơ sài, ca đng bào dân di cư t do t phía Bc mi vào, khơng đ ch treo màn nm.
62. 62 3.2.2.2.4. Đ bao ph màn và s dng màn tm hĩa cht phịng chng mui st rét Bng 3.24. Đ bao ph màn tm hĩa cht Cĩ màn tm Khơng cĩ màn tm S nhà Đa đim điu tra T l điu tra S lưng T l (%) S lưng (%) Cư drăm 75 55 73.33 20 26.67 Hịa Phong 70 60 85.71 10 14.29 Hịa L 70 65 92.86 5 7.14 Tng 215 180 83.72 35 16.28 S nhà khơng cĩ màn tm chung cho 3 xã điu tra chim 16.28%, trong đĩ Cư drăm (26.67%) cao hơn Hịa Phong (14.29%) và Hịa L (7.14%). Bng 3.25. S dng màn tm hĩa cht S dng Khơng s dng S nhà Đa đim điu tra T l điu tra S lưng T l (%) S lưng (%) Cưdrăm 75 30 33.33 50 66.67 Hịa Phong 70 35 50.00 35 50.00 Hịa L 70 70 100 0 0 Tng 215 135 62.79 80 37.21 T l h gia đình khơng s dng màn chim 37.21%, cao nht Cư drăm (66.67%) và Hịa Phong (50%) vi lý do khơng cĩ màn và khơng cĩ ch treo màn. 3.2.3. Yu t v t chc và kh năng hot đng ca màng lưi y t cơ s trong qun lý bnh nhân st rét 3.2.3.1. Khái quát mơ hình t chc y t huyn Krơng Bơng Theo mơ hình t chc y t huyn t năm 2008 đưc chia làm 3 đơn v: Bnh vin huyn, Trung tâm Y t huyn và Phịng Y t huyn; dưi y t huyn cĩ các Trm y t xã/th trn và y t thơn buơn
63. 63 Bnh vin huyn cĩ 90 giưng bnh và 80 cán b y t (20 bác sĩ, 35 cán b y t trung hc, 2 k thut viên xét nghim và 2 cán b dưc) thc hin cơng tác chn đốn và điu tr bnh nhân nhp vin bao gm bnh nhân st rét. Trung tâm Y t huyn gm 20 ngưi (3 bác sĩ, 1 c nhân, 10 cán b y t trung hc, 2 k thut viên xét nghim và 1 dưc tá) thc hin cơng tác giám sát, lp k hoch phịng chng st rét và phịng chng dch, ch đo các tuyn cơ s xã; tuy nhiên cơng tác giám sát st rét ti cơ s hn ch do phi kiêm nhim quá nhiu chương trình mc tiêu y t quc gia. Phịng Y t huyn cĩ 3 ngưi (1 bác sĩ và 2 y sĩ) tham mưu cho UBND huyn qun lý nhà nưc v tình hình y t ti đa phương. Tuyn y t xã: bao gm 14 Trm y t xã/th trn, trong đĩ 8/14 đim kính hin vi xã (cịn thiu 6 đim kính hin vi xã cn đưc đào to xét nghim viên và trang b kính hin vi cũng như dng c xét nghim). Cũng như y t huyn các cán b y t xã hin nay hu như phi kiêm nhim quá nhiu chương trình mc tiêu y t quc gia nên ít cĩ điu kin bám sát cơ s, các đim kính hin vi chưa đáp ng yêu cu tr li kt qu xét nghim phc v chn đốn và điu tr bnh nhân st rét ti trm. Y t thơn buơn: cĩ 139 y t thơn buơn (45 chưa đưc đào to y t cơ s) đưc tp hun cơ bn v phịng chng st rét như giám sát phát hin bnh và phịng chng dch bnh; tuy nhiên s cán b này mi ch thc hin đưc cơng tác truyn thơng giáo dc sc khe và tham gia phun tm hĩa cht trong các đt chin dch PCSR hàng năm; chưa đ kh năng phát hin, qun lý và điu tr bnh nhân st rét.
64. 64 3.2.3.2. Kh năng hot đng y t cơ s ti khu vc nghiên cu Bng 3.26. Kt qu kho sát nhân lc y t ti 3 xã nghiên cu Các xã nghiên cu Trình đ cán b y t cơ s Tng cng Cư drăm Hịa Phong Hịa L Cán b y t xã : 8 7 6 21 Bác sĩ 1 0 1 2 Y sĩ 2 2 0 4 Điu dưng Trung hc 1 4 4 9 N h sinh Trung hc 1 1 1 3 Dưc sĩ Trung hc 1 0 0 1 Y tá 1 0 0 1 K thut viên xét nghim 1 0 0 1 Cán b y t thơn buơn : 12 11 12 35 Đã đưc đào to 5 (41.67) 10 (90.9) 10 (83.33) 25 (71.43) Chưa đưc đào to 7 (58.33) 1 (9.1) 2 (12.67) 10 (28.57) Trm y t xã khu vc nghiên cu: cĩ 21 cán b y t hot đng, trong đĩ 2 xã cĩ bác sĩ là Cư drăm và Hịa L, 1 xã cĩ đim kính hin vi là Cư D Răm. Y t thơn buơn: 100% các thơn cĩ cán b y t, mi thơn buơn cĩ t 1112 cán b y t thơn bn hot đng, tuy nhiên s cán b chưa đưc đào to chim 28.57%, trong đĩ cao nht là xã Cư drăm 58.33% (hu ht cán b y t thơn bn là ngưi dân tc thiu s chưa đưc đào to, trình đ văn hĩa cp I).
65. 65 Bng 3.27. Năng lc hot đng PCSR ca y t cơ s ti 3 xã nghiên cu Hot đng phịng chng st Các xã nghiên cu Tng cng rét ca y t cơ s Cư drăm Hịa Phong Hịa L Trm y t xã: S ca bnh SR đưc chn 49/56 20/26 6/8 (75%) 72/90 (80%) đốn đúng (88%) (77%) 5/8 (63%) 71/90 (79%) S ca bnh st rét đưc 47/56 19/26 6/6 20/20 điu tr đúng (84%) (73%) (100%) S ln giám sát st rét ti 8/8 6/6 63/72 (88%) thơn bn theo quy đnh S báo cáo st rét lên tuyn 22/24 18/24 23/24 trên chính xác (92%) (75%) (96%) Đim kính hin vi: Cĩ đim kính hot đng 1 0 0 1/3 (33%) S lam soi trung bình hàng 30 0 0 30 tháng T l phát hin KSTSR 75% 0% 0% 25% phc vu chn đốn, điu tr Y t thơn buơn: Phát hin bnh nhân SR 0 0 0 0 Ly lam máu đi tưng 0 0 0 0 S ln truyn thơng/tháng 7/24 9/24 (36%) 9/24 (36%) 25/72 (35%) Tham gia chin dch PCSR (29%) 4/4 (100%) 4/4 (100%) 12/12 4/4 (100%) (100%) Trm y t xã: chn đốn đúng st rét 80%, điu tr đúng st rét 79%, s ln giám sát st rét ti cơ s theo quy đnh đt 100%, s báo cáo st rét lên tuyn trên đt t l chính xác 88%. Đim kính hin vi: ch duy nht xã Cư drăm cĩ đim kính hin vi hot đng, tuy nhiên t l soi phát hin KSTSR mi đt 75%, hai xã Hịa Phong và
66. 66 Hịa L khơng cĩ đim kính hot đng nên hn ch hiu qu chn đốn và điu tr st rét. Y t thơn buơn: c 3 xã chưa cĩ kh năng ly lam máu đi tưng bnh nhân st rét và phát hin bnh ti thơn buơn, hot đng ch yu là truyn thơng giáo dc đt 35% và tham gia các đt phịng chng st rét đt 100%. 3.2.4. S mc st rét và mm bnh st rét cng đng huyn Krơng Bơng Bng 3.28. Din bin st rét ti huyn Krơng Bơng 20012008 Din bin qua các năm T l % Ch s SR (+)/() 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008/2001 Dân s chung 75.950 77.215 83.120 82.540 82.757 89.248 86.530 86.530 13.93 S BNSR 729 566 699 269 233 273 209 72 90.12 T l BNSR/1.000 9.6 7.33 8.41 3.26 2.82 3.06 2.34 0.83 91.35 dân S SRAT 4 2 2 0 2 6 3 1 75.00 T l SRAT/1.000 0.053 0.026 0.024 0 0.024 0.067 0.034 0.012 77.36 dân T vong do st 0 1 0 0 0 0 0 0 0 rét T l/1.000 dân 0 0.013 0 0 0 0 0 0 0 KSTSR(+) 552 363 290 121 82 163 104 39 92.93 T l KST(+)/1000 7.27 4.70 3.49 1.47 0.99 1.83 1.17 0.45 93.81 dân
67. 67 TÌNH HÌNH SỐT RÉT HUYỆN KRÔNG BÔNG NĂM 2001-2008 800 7 700 6 600 5 500 4 400 BNSR 3 300 TVSR SRAT, 2 200 100 1 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 N m S BNSR ă S SRAT T vong do s t rét Biu đ 3.9. Biu đ din bin st rét ti huyn Krơng Bơng 20012008 Theo s liu thng kê hi cu ti Trung tâm Y t huyn Krơng Bơng (20012008) cĩ th thy các ch s st rét năm 2001 rt cao như t l BNSR/1000 dân chim 9,6%; t l SRAT/1000 dân là 0,053%; t l KSTSR/1000 dân là 7,27% và cĩ 1 ca t vong do st rét (năm 2002). Mc dù đn năm 2008 các ch s này đã gim rt nhiu ln so vi năm 2001, nhưng t l mc st rét/1000 dân vn cịn cao cùng vi mm bnh (KSTSR) và trung gian truyn bnh (mui st rét) cịn tn ti nên kh năng lan truyn st rét ti huyn vn rt cao.
68. 68 Bng 3.29. Ch s KSTSR và cơ cu KSTSR ti huyn Krơng Bơng 20012008 S lam S Cơ cu KSTSR %KSTSR/ Năm xét KSTS P.f P.v PH lam XN nghim R (P.f + P.v) 2001 12.266 552 454 97 1 4.50 2002 10.746 363 304 59 0 3.38 2003 15.172 290 212 78 0 1.91 2004 10.215 121 103 18 0 1.18 2005 10.419 82 76 6 0 0.81 2006 10.819 163 152 11 0 1.51 2007 16.128 104 91 13 0 0.69 2008 13.915 39 38 1 0 0.28 1.430 283 1 Tng 99.680 1.714 1.72% (83.43%) (16.51%) (0.06%) Ch s ký sinh trùng st rét trung bình qua các năm (20012008) là 1.72%, cĩ xu hưng gim dn qua các năm, tuy nhiên vi mt s lưng ký sinh trùng st rét vn luơn tn ti là mi nguy cơ lan truyn st rét cng đng; cùng vi P. falciparum chim t l cao trong cơ cu chng loi ký sinh trùng s là nguy cơ st rét ác tính và t vong st rét cao khu vc này.
69. 69 DIỄN BIẾN KSTSR HUYỆN KRONG BÔNG NĂM 2001-2008 18000 5 16000 4.5 14000 4 3.5 12000 3 10000 Lam soi 2.5 %KSTSR 8000 2 6000 1.5 4000 1 2000 0.5 0 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Lam %KSTSR Biu đ 3.10. Din bin ch s KSTSR/lam qua các năm 20012008 CƠ CẤU KSTSR HUYỆN KRONG BÔNG NĂM 2001-2008 1 283 1430 P.f P.v PH(P.f+P.v) Biu đ 3.11. Cơ cu chng loi KSTSR ti huyn Krơng Bơng
70. 70 3.2.5. Véc tơ truyn bnh chính hin din hu khp các vùng st rét Theo s liu điu tra hi cu v mui st rét ca Vin St rétKý sinh trùngCơn trùng Trung ương ti huyn Krơng Bơng trong thi kỳ st rét bùng n (19911992) phát hin 25 lồi Anopheles trong đĩ cĩ mt 2 lồi truyn bnh chính là An.minimus và An.dirus vi mt đ mi lồi là 0,01 con/gi/by đèn. Theo s liu điu tra ct ngang ti đa đim nghiên cu (20082009), phát hin 20 lồi Anopheles và các vùng st rét lưu hành nng (Cư drăm), va (Hịa Phong), nh (Hịa L) đu cĩ mt 2 lồi truyn bnh chính là An.minimus và An.dirus.
71. 71 Bng 3.30. Thành phn lồi Anopheles ti xã 3 xã nghiên cu T l TT Thành phn lồi Cư Drăm Hịa Phong Hịa L Cng (%) 1 An. aconitus 40 32 31 103 6,63 2 An. annularis 51 42 34 127 8,18 3 An. barbirostris 28 29 25 82 5,28 4 An. crawfordi 43 23 26 92 5,92 5 An. culicifacies 33 22 29 84 5,41 6 An. dirus 6 1 0 7 0,45 7 An. indefinitus 13 15 9 37 2,38 8 An. jeyporiensis 32 36 27 95 6,12 9 An. karwari 35 45 28 108 6,95 10 An. kochi 33 33 25 91 5,86 11 An. lesteri 0 17 0 17 1,09 12 An. maculatus 40 42 26 108 6,95 13 An. minimus 8 4 3 15 0,97 14 An. nigerimus 0 21 0 21 1,35 15 An. nivipes 24 14 20 58 3,73 16 An. philippinensis 17 16 16 49 3,16 17 An. sinensis 42 40 34 116 7,47 18 An. splendidus 31 27 23 81 5,22 19 An. tessellatus 22 15 18 55 3,54 20 An. vagus 79 60 68 207 13,33 Tng 577 534 442 1.553 100,00 Kt qu Bng 3.21 cho thy tng s mui thu thp đưc c 3 đim nghiên cu là 1553 cá th, bao gm 20 lồi Anopheles . Trong đĩ, cĩ mt các véc tơ st rét chính và ph là: Véc tơ chính An. dirus và An. minimus ; các véc tơ ph là: An. aconitus, An. jeyporiensis và An. maculatus . Các véc tơ chính chim t l thp: An. dirus chim 0.45% và An. minimus chim 0,97%. Tuy nhiên, các véc tơ st rét ph li chim t l cao hơn trong t l
72. 72 thành phn lồi các đim nghiên cu: An. aconitus chim 6,63% , An. jeyporiensis chim 6,12% và An. maculatus chim 6,95%. S lưng lồi Anopheles 3 đim nghiên cu khơng cĩ s khác bit nhau ln: đim Cư Drăm cĩ 18 lồi, đim Hịa L cĩ 17 lồi và Hịa phong cĩ s lồi nhiu nht là 20 lồi. Véc tơ st rét chính An. minimus và các véc tơ ph đu cĩ mt c 3 đim nghiên cu; riêng An. dirus ch cĩ mt 2 đim Cư Drăm và Hịa Phong, là hai vùng st rét lưu hành nng và va. S cĩ mt đng thi ca c hai véc tơ chính và các véc tơ ph cho thy nguy cơ lan truyn st rét ti ch khu vc này cịn rt cao. Bng 3.31. So sánh mt đ đt ngưi ca véc tơ truyn bnh st rét các đim điu tra Cư D răm Hịa Phong Hịa L TT Lồi MNNN MNTN MNNN MNTN MNNN MNTN 1 An. dirus 0,2 0,1 2 An. minimus 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 3 An. aconitus 0.9 0,8 0,8 0,7 0,5 0,6 4 An. jeyporiensis 0,6 1,2 0,7 0,8 0,3 1,1 5 An. maculatus 0,9 0,8 1,1 1,2 0,7 0,4 Tng 2,7 2,1 2,7 2,8 1,6 2,2 So sánh mt đ đt ngưi ca 5 lồi véc tơ st rét chính và ph 3 đim điu tra cho thy véc tơ st rét chính An. dirus ch cĩ mt và đt ngưi trong và ngồi nhà vùng st rét lưu hành nng Cư Drăm, mt đ đt ngưi ngồi nhà (0,2 c/n/đ) cao gp hai ln trong nhà (0,1 c/n/đ). Véc tơ st rét chính An. minimus
73. 73 cĩ mt c 3 đim, mt đ gia các đim cũng như mt đ đt ngưi gia trong và ngồi nhà ca véc tơ này khơng cĩ s khác bit nhau. Các véc tơ ph cĩ mt đ cao hơn các véc tơ chính và riêng An. jeyporiensis cĩ mt đ đt ngưi trong nhà cao hơn ngồi nhà c 3 đim điu tra, cịn các véc tơ ph khác khơng cĩ s khác bit gia đt ngưi trong và ngồi nhà các đim điu tra. Mt đ đt ngưi ca tt c các véc chính và ph cao nht là vùng st rét lưu hành va (Hịa Phong: 2,7 và 2,8 c/n/đ), k đn là vùng st rét lưu hành nng (Cư Drăm: 2,7 và 2,1 c/n/đ) và thp nht là vùng st rét lưu hành nh (Hịa L: 1,6 và 2,2 c/n/đ).
74. 74 Chương 4 BÀN LUN 4.1. Ch s st rét hin mc ti huyn Krơng Bơng Do hiu qu tích cc t Chương trình quc gia PCSR ti huyn Krơng Bơng, các ch s st rét đã gim đáng k, đt mc thp nht trong vịng 10 năm tr li đây (20012008): t l mc st rét/dân s năm 2008 ch cịn 0.83% (gim 91.35%), t l KSTSR/dân s ch cịn 0.45% (gim 93.81%), ch cĩ 1 trưng hp SRAT, khơng cĩ TVSR và khơng cĩ dch st rét xy ra so vi năm 2001 chng t s lây truyn ti ch st rét ti huyn Krơng Bơng đã đưc khng ch phù hp vi xu th gim chung ca tnh Đăk Lăk, khu vc min TrungTây Nguyên và c nưc [31], [32] Kt qu điu tra ct ngang ti 3 xã nghiên cu vào các thi đim đnh bnh tháng 9/2008 và tháng 4/2009 cho thy: 4.1.1. Bnh nhân st rét Phát hin 65 bnh nhân st rét, trong đĩ 37 trưng hp cĩ KSTSR (56.92%) và 28 trưng hp st rét lâm sàng (43.08%), nhĩm tui nhim bnh st rét ngưi ln và tr em khơng cĩ ý nghĩa thng kê dch t vì vào các thi đim mùa truyn bnh st rét đng thi là mùa làm ry hu như tt c các thành viên trong gia đình đa phương đu vào ng trong nhà ry. Tuy nhiên, vic chn đốn st rét lâm sàng rt khĩ khăn vì d nhm vi các bnh st khác địi hi nhân viên y t các tuyn điu tr phi chú trng khâu chn đốn phân bit, đng thi vi xét nghim lam máu tìm KSTSR nhiu ln và
75. 75 cĩ s h tr ca các test chn đốn nhanh (Paracheck P.f, Parasight F, ICT, Optimal ) [4]. 4.1.2. Ký sinh trùng st rét: Ch s nhim KSTSR/lam là 3.04% khơng nĩi đưc nhiu điu khi ch cĩ 37 trưng hp cĩ KSTSR trong tng s 1.217 đưc khám và xét nghim. Tuy nhiên, tt c các trưng hp KSTSR đu phát hin nhĩm ngưi đi ry v cũng ch ra nhng gi ý cn thit v s nhim bnh ngoi lai. Cơ cu chng loi KSTSR khơng cĩ s thay đi và s chim ưu th tuyt đi ca P. falciparum (7585%) vn cịn ph bin các vùng st rét nng ti khu vc nghiên cu cũng như khu vc min TrungTây Nguyên, cho thy nguy cơ đe da t vong các vùng này là rt ln do P. falciparum là chng ký sinh trùng đã đưc xác đnh đa kháng thuc st rét và là chng duy nht gây t vong st rét. 4.1.3. T l lách sưng Ch cĩ 17 trưng hp lách sưng chim t l rt thp (1.39%) ngưi ln vi đ lách sưng t III cĩ th gii thích do tác đng ca các bin pháp phịng chng st rét đã làm cho mc đ st rét gim do đĩ t l lách sưng cũng gim, nhưng đi chiu gia t l lách sưng vi t l KSTSR thì thy t l lách sưng thp hơn nhiu so vi trưc đây, s thay đi này cĩ l liên quan đn vic s dng thuc điu tr st rét hin nay nhiu hơn và kp thi hơn trưc [30], [38]. Ch s lách sưng do st rét gim thp khơng ch ti huyn Krơng Bơng mà cịn nhiu vùng cĩ SRLH nng khác nên t l lách sưng khơng cịn đưc xem là mt tiêu chí gĩp phn vào vic phân vùng dch t st rét và can thip hin nay [14].
76. 76 4.2. Các yu t nguy cơ nh hưng đn tình hình st rét huyn Krơng Bơng 4.2.1. Khí hu và thi tit thun li cho s lan truyn st rét S phát trin đt bin ca mui truyn bnh st rét cĩ liên quan cht ch và ph thuc vào s thay đi khí hu như Eonino hoc Lalina. Các kt qu nghiên cu ca nhiu tác gi trong nưc cho thy các yu t thi tit liên quan thun và cht vi mt đ An. minimus . Các yu t thi tit ti Krơng Bơng đm bo cho mui An. minimus phát trin quanh năm vi nhit đ thích hp t 20 26 0C, m đ dưi 25%, lưng mưa trung bình tháng t 100500 mm nưc; do đĩ duy trì s lan truyn st rét dai dng ti đây. S phát trin ca véc tơ truyn bnh dao đng theo mùa và bin đng rõ rt theo lưng mưa: cĩ hai đnh (đnh th nht vào các tháng 46 và đnh th hai vào các tháng 911). Kt qu này hồn tồn phù hp vi nhn đnh ca Vũ Th Phan (1996) [14], Lê Khánh Thun, Triu Nguyên Trung, Nguyn Đình Tân và CS (2000) [26], Lê Thành Đng (2001) [8] trong nhng nghiên cu trưc đây ti Krơng Bơng, nơi mà véc tơ chính là An.minimus cũng như mùa truyn bnh st rét cĩ hai đnh cao: mt vào đu mùa mưa, mt vào cui mùa mưa, đnh sau cao hơn đnh trưc (Lăk1977). Do Krơng Bơng là vùng st rét lưu hành nng, tim lc lan truyn st rét mnh nên các ch s KSTSR/lam và BNSR dao đng ít, do đĩ cĩ s tương quan vi các yu t thi tit khơng mnh như véc tơ truyn bnh [31]. 4.2.2. nh hưng ca cng đng dân cư đn cơng tác phịng chng st rét 4.2.2.1. Phong tc tp quán, điu kin canh tác lc hu, đi sng kinh t khĩ khăn và di bin đng dân s ln làm tăng phơi nhim st rét Đng bào dân tc thiu s huyn Krơng Bơng 28.980 ngưi (chim 33,63%) cĩ trình đ dân trí thp, cịn nhiu phong tc tp quán lc hu, ý thc v
77. 77 sinh phịng bnh và phịng chng st rét cịn nhiu hn ch; đi sng kinh t gp nhiu khĩ khăn, t l h đĩi nghèo cao, ngh nghip chính là làm ry nên thưng xuyên ng ry dài ngày, tăng kh năng tip xúc vi mui truyn bnh nên kh năng nhim bnh st rét rt cao. Bên cnh đĩ trong vịng 10 năm gân đây làn sĩng di dân t do ca đng bào dân tc thiu s t các tnh min núi phía Bc ti hàng chc ngàn ngưi (ch yu là đng bào dân tc Tày, Nùng, Mưng, Dao, H Mơng) vào làm ăn sinh sng trong các vùng sâu, vùng xa hoc xen k vi dân cư đa phương ngồi kh năng kim sốt ca chính quyn cũng như ngành y t; cùng vi s lưng ln cơng nhân t các nơi khác đn làm vic ti các cơng trình thy đin, thy li, cơng trình kinh t, quc phịng gĩp phn gia tăng nhng yu t nguy cơ st rét [26]. Ngun sng kinh t ca đng bào các dân tc thiu s là hoa màu, lúa ry là ch yu; do đc đim thưng sng vùng rng núi, vùng xa xơi ho lánh nên ít cĩ điu kin trng lúa nưc mà canh tác lúa ry theo phương pháp th cơng như đt ry, chc l tra ht, luân canh b hĩa nên thu nhp khơng cao. T điu kin canh tác lc hu này đng bào khơng ch khĩ khăn v kinh t, t l h đĩi nghèo cao mà cịn d b nhim bnh st rét do thưng ng nhà ry dài ngày vào các thi đim mùa v d b mui st rét đt. Điu kin chăn nuơi gia cm (gà, vt, ngan, ngng), gia súc (trâu, bị, voi, nga) cũng mang tính nh l, nuơi dưi gm sàn hoc ngay cnh nhà nên khơng đm bo v sinh. Cu trúc nhà ca ca đng bào dân tc thiu s các vùng sâu, vùng xa cũng ht sc tm b, thưng là nhà sàn nh hp vách bng phên tre, sàn làm bng giát na đp khơng kín nên bui ti ng màn cũng ít cĩ tác dng bo v vì mui st rét cĩ th xâm nhp vào màn qua các khong h đ đt ngưi. Bên cnh đĩ cách ăn mc ca đng bào cũng ht sc đơn gin, đàn ơng thưng đĩng kh, đàn bà mc váy trn, đn khi
78. 78 hi hè mi mc áo cc tay hoc dài tay theo kiu chui đu; ba ăn thưng ch cĩ cơm vi mui t, canh bu bí, canh sn hoc canh rau rng; ba thnh son cĩ thêm tht, cá bày quanh nhng ché rưu cn nên cũng là mt điu kin đ tip xúc bnh dch, t l tr em suy dinh dưng rt cao [32]. Trong điu kin xã hi hin nay, đc bit là đưc s quan tâm v ch đ, chính sách ca Đng, Chính ph; đi sng kinh t ca đng bào các dân tc thiu s nưc ta đã đưc ci thin đáng k, nhiu nơi đng bào đã sng đnh cư, đnh canh thay vì cuc sng du canh, du cư như trưc đây nên đã gim đưc s cách bit gia min núi vi đng bng, nht là t l nhim các bnh xã hi đã thuyên gim hn. Tuy nhiên nhng vùng sâu, vùng xa và các vùng cĩ dân di cư t do; đi sng ca đng bào dân tc thiu s cịn gp khơng ít khĩ khăn, dch v y t chưa đm bo cht lưng nên nguy cơ mc bnh cịn cao như nhim trùng đưng hơ hp cp (ARI), st rét, tiêu chy ; trong đĩ nguy cơ st rét các vùng này rt cao do cịn cĩ s hin din ca các véc tơ truyn bnh chính ( An. minimus, An. dirus ) và các ký sinh trùng lnh, vic ct đt lan truyn bnh st rét t nhiên khĩ khăn do đng bào các vùng này cịn cĩ tp tc đi ry và ng ry dài ngày, bên cnh đĩ đng bào các dân tc vùng núi phía Bc vào Tây Nguyên cũng tip thu điu kin canh tác tương t nên vic kim sốt st rét rt khĩ khăn. Gii pháp duy nht nhm hn ch t l mc, t l cht st rét cho các nhĩm dân này ch là cp thuc t điu tr và vn đng h khi cĩ st cn ch đng đn các cơ s y t sm đ đưc khám bnh và điu tr kp thi.đc đim ngh nghip, phong tc tp quán,cu trúc nhà , trình đ dân trí, ý thc v sinh phịng bnh và điu kin kinh t liên quan đn t l nhim st rét ca đng bào dân tc thiu s; đc đim dân di cư t do và các nhĩm di bin đng khác làm tăng nguy cơ nhim bnh ti đa phương [15].
79. 79 4.2.2.2. Cu trúc nhà sơ sài, đ bao ph và s dng màn thp hn ch hiu qu bin pháp phịng chng mui st rét Cu trúc nhà ca đng bào dân tc thiu s cĩ vách bng tre, na nhiu khe h đơi khi đn 23 cm; thm chí mt s nhà, ca s và ca ra vào đ trng gĩp phn khơng nh vào s hn ch hiu qu bin pháp phun hĩa cht dit véc tơ truyn bnh, vì vi phên thưa như vy mui truyn bnh vn cĩ th d dàng vào nhà, tip xúc vi ngưi, đt ngưi và truyn bnh st rét. Cùng vi din tích nhà trung bình quá nh (tương đương 5m 2/ngưi) nên khơng đ ch treo màn nên cũng tăng din tip xúc vi mui st rét. V đ bao ph màn theo khuyn cáo ca Chương trình mc tiêu Quc gia PCSR (2,5 ngưi/màn và phn đu đt đn 2 ngưi/màn trong nhng năm đn). Đ bao ph màn thp ti các đim nghiên cu nĩi riêng, huyn Krơng Bơng nĩi chung đã đt tương đương 2 ngưi/màn thơng qua s h tr ca D án Quc gia PCSR và D án Qu tồn cu PCSR. Mt khác, do chưa cĩ thĩi quen nm màn nên mt b phn khơng nh ngưi dân đã s dng sai mc đích (bán, làm lưi bt cá ) cũng gĩp phn làm hn ch đ bao ph màn. V hiu qu s dng màn theo tiêu chun quc gia 80% dân s ng màn thì s bo v bng bin pháp này mi cĩ hiu qu, cĩ ý nghĩa tích cc t phía thay đi nhn thc, thái đ, hành vi ca ngưi dân trong vn đ s dng màn tm hĩa cht. T l màn hng cao, cng vi thĩi quen nm ng màn chưa cao làm hn ch đáng k kh năng bo v bng bin pháp tm màn và ng màn cĩ tm hĩa cht. Vi kiu nhà, cu trúc nhà như đã nĩi trên cng vi đ bao ph màn thp, t l màn hng cao, s ngưi cĩ thĩi quen ng màn chưa nhiu làm cho các bin
80. 80 pháp bo v ngưi dân bng hĩa cht dit t ra kém hiu qu: phun hĩa cht dit s khơng hiu qu do kiu nhà, cu trúc nhà ca ngưi dân; cịn tm màn bng hĩa cht dit, khuyn cáo ngưi dân ng màn cĩ tm hĩa cht cũng s cĩ kt cuc tương t mt khi t l ng màn ca ngưi dân chưa cao. Nhn đnh này phù hp vi nhn đnh ca Trương Văn Cĩ (2002) [6], Trương Văn Tn (1996), (1998) [18]. 4.2.2.3. Kin thc, thái đ và thc hành ca cng đng trong phịng chng st rét V kin thc ca cng đng trong PCSR qua phng vn trc tip 482 ngưi dân trên 15 tui đi din cho các h gia đình 3 xã nghiên cu thy t l hiu bit đúng v nguyên nhân lây truyn bnh st rét là 82.20%, kt qu này cao hơn so vi nghiên cu ca Lê Đình Cơng và Lê Xuân Hùng 7 khu vc trong tồn quc năm 1995 (56%) [7]; phù hp vi nghiên cu ca Nguyn Quý Anh và cng s ti huyn Khánh Vĩnh, tnh Khánh Hịa (80.24%) [1]. Nghiên cu ca chúng tơi thy 74.69% ngưi dân bit s nguy him ca bnh st rét , đng nghĩa vi vic cịn 25.31% ngưi dân chưa nhn thc đưc mi nguy him ca bnh st rét. So vi nghiên cu ca Nguyn Võ Hinh, Võ Đi Phú và CS năm 1997 1998 [10] ti huyn tnh Tha Thiên Hu (5.32%) thì nhn thc ca ngưi dân ti khu vc nghiên cu cịn thp, điu này nh hưng nghiêm trng đn t l mc st rét cng đng do khơng cĩ ý thc t bo v. T l mù ch nh hưng trc tip đn nhn thc ca ngưi dân trong phịng chng st rét, kt qu điu tra cho thy t l mù ch chung 3 đim nghiên cu cịn mc cao 29.67% tp trung ch yu hai xã Cư drăm và Hịa Phong, nơi cĩ nhiu đng bào các dân tc thiu s sinh sng, chính vì vy t l mc st rét nhĩm ngưi mù ch (29.37%) cao hơn nhĩm bit ch các trình đ [8], [38].
81. 81 V thái đ PCSR ca cng đng qua kt qu bng 3.15 cho thy ch cĩ 58% ngưi dân đn cơ s y t đ đưc khám và điu tr khi cĩ st, thp hơn nghiên cu ca Nguyn Quý Anh và CS ti Khánh Vĩnh, tnh Khánh Hịa (80.24%) [1] và phù hp vi nghiên cu ca Nguyn Xuân Thao và CS trên 7 dân tc Tây Nguyên năm 1996 (60.52%) [20]. T l nm màn chung ca cng đng ti 3 xã trong điu tra ca chúng tơi là 76.56% cao hơn so vi nghiên cu ca Nguyn Xuân Thao và CS 1996 ti Tây Nguyên [20] và phù hp vi nghiên cu ca Nguyn Hương Giang ti Ngh An 1998 (75.5%) [9]. Đánh giá hiu qu s dng màn qua kt qu điu tra bng quan sát trc tip t l khơng ng màn là 37.21%, trong đĩ cao nht Cư drăm (66.67%) và Hịa Phong (50%) vi lý do khơng cĩ màn và nhà ca cht hp khơng cĩ ch treo màn. T l này phù hp vi nghiên cu ca Nguyn Võ Hinh và CS huyn Nam ĐơngTha Thiên Hu năm 1998 (31% ngưi dân khơng ng màn thưng xuyên) [10] thp hơn nghiên cu ca Trương Văn Cĩ và CS đánh giá ý thc s dng màn ti mt s đa phương tnh Bình Thun năm 2002 (95.5100%) [6]. V thc hành phịng chng st rét nghiên cu ca chúng tơi trong 50% s ngưi đi rng, ng ry ch cĩ 39.29% mang theo màn vào ry và 45.39% mang theo thuc t điu tr st rét chng t phn ln ngưi dân chưa cĩ ý thc t bo v khi vào làm ăn trong vùng st rét lưu hành cĩ ch s nhim bnh cao. T l dân đi rng, ng ry trong nghiên cu ca chúng tơi thp hơn nghiên cu ca Phm Thành Quang và CS ti huyn Krơng PăkĐăk Lăk năm 2003 (71.07%) [15].
82. 82 4.2.3. nh hưng ca mng lưi y t cơ s đn cơng tác phịng chng st rét 4.2.3.1. V mơ hình t chc Màng lưi y t cơ s ti huyn đưc thay đi theo mơ hình Bnh vin huyn và Trung tâm Y t huyn trc thuc S Y t chu trách nhim v cơng tác khám cha bnh và cơng tác y t d phịng, Phịng Y t huyn trc thuc UBND huyn làm cơng tác qun lý nhà nưc v y t ti huyn. Như vy Trm Y t xã và y t thơn buơn đưc s qun lý trc tip và ch đo chuyên mơn thng nht t S Y t, vi mơ hình này đi ngũ cán b y t t tuyn huyn đn tuyn xã và thơn buơn đã thc hin các k hoch phịng chng st rét mt cách đng b và hiu qu theo h thng ngành dc, chính vì vy trong nhiu năm gn đây tình hình st rét huyn Krơng Bơng đã gim tương đi vng chc. Tuy nhiên, mơ hình t chc y t tuyn huyn nêu trên cũng ny sinh mt s bt cp do tách ra làm ba đơn v đc lp cĩ th dn đn s phi hp khơng đng b trong qun lý dch bnh ti cng đng nĩi chung và phịng chng st rét nĩi riêng. Đ phát huy hiu qu mơ hình này địi hi cn cĩ s phi hp cht ch ca các cơ quan y t ti huyn trong trin khai các bin pháp phịng chng st rét cũng như kim sốt phịng chng st rét ti cng đng [17], [31]. 4.2.3.2. V hot đng ca màng lưi y t cơ s Hot đng ca màng lưi y t cơ s (Bnh vin huyn, Trung tâm y t huyn, Trm y t xã và y t thơn buơn) cĩ nh hưng trc tip đn hiu qu cơng tác PCSR ti đa phương. Ti tuyn huyn khi Bnh vin huyn cĩ nhim v trc tip chn đốn và điu tr BNSR thì Trung tâm Y t huyn li cĩ vai trị ht sc quan trng làm gim thiu ghánh nng st rét ti cng đng thơng qua các bin pháp PCSR
83. 83 thưng quy và giám sát các vùng trng đim st rét nhm kp thi can thip các bnh, dch. Ti tuyn xã vn đ qun lý và điu tr ca bnh thơng qua đim kính hin vi, ti tuyn y t thơn buơn vic phát hin sm và điu tr kp thi ca bnh st rét ti nhà là ht sc quan trng nhm hn ch s gia tăng st rét. Khĩ khăn ln nht mơ hình này là Trung tâm y t hyn và Trm y t xã phi kiêm nhim quá nhiu chương trình mc tiêu y t quc gia (khơng ít hơn 15 chương trình) nên khơng đ nhân lc thc hin và thi gian tip cn cơ s. Hot đng ca đim kính hin vi xã: khơng đng b (2/3 xã khu vc nghiên cu và 7/14 xã trong huyn chưa cĩ đim kính hin vi), hu ht các xét nghim viên là ngưi dân tc thiu s và trình đ xét nghim sơ cp nên k năng soi phát hin KSTSR cũng cĩ phn hn ch, mc du hàng năm vn đưc đào to li ti huyn và tnh. Mt khác, các xét nghim viên đim KHV xã khơng đưc hưng thêm tin h tr xét nghim ngồi khon lương tháng quy đnh nên làm cho nhit tình ca h b gim sút như s lam soi hàng tháng ít và chưa tr li kp thi kt qu xét nghim đ phc v cơng tác chn đốn và điu tr BNSR. Mt vn đ cn đ cp là tâm lý tha mãn, ch quan ngay trong đi ngũ cán b y t xã, thơn buơn sau thi kỳ st rét gim thp cũng chính là nguyên nhân st rét quay tr li hoc bùng phát các v dch st rét như nhn xét ca Vũ Th Phan (1996) [14], Phm Nguyn Cm Thch [24]. 4.2.4. Trung gian truyn bnh st rét (mui Anopheles): Qua hai đt điu tra cơn trùng ti đim nghiên cu vào các ti đim đnh cao ca mùa bnh (tháng 9/2008 và tháng 4/2009), thu thp đưc 20 lồi Anopheles, trong đĩ cĩ s hin din ca hai lồi véc tơ truyn bnh chính
84. 84 An.minimus và An.dirus, cũng như mt s lồi cĩ vai trị truyn bnh ph khác như An. aconitus, An. jeyporiensis và An. maculatus. Trong nhng nghiên cu trưc đây, An. minimus luơn chim ưu th trong tt c các phương pháp thu thp, trong khi nghiên cu ca Nguyn Đc Mnh (2004) [12] ti Qung Bình thì An. dirus chim ưu th bng phương pháp by đèn . So vi nghiên cu ca Trương Văn Tn, Sean Hewitt và CS (2000) [18], Phm Nguyn Cm Thch (1996) [24], Trương Văn Tn (1996), (1998) [19] thì thành phn lồi trong nghiên cu ca chúng tơi khơng phong phú bng (tt c đu trên 20 lồi). Trong 3 xã nghiên cu ch riêng xã Hịa L khơng bt đưc An.dirus, cĩ th do vic thu thp mui ca chúng tơi tin hành ti khu vc dân cư, xa rng nên lồi mui này khơng xut hin, điu này hồn tồn phù hp vi nhn đnh ca Phm Nguyn Cm Thch (1996) [24], Trương Văn Tn (1996), (1998) [19], Nguyn Đc Mnh (2000) [13] và càng đưc khng đnh trong nghiên cu ca Trương Văn Tn, Sean Hewitt và CS (2000) [18]. Bên cnh đĩ s vng mt ca các véc tơ truyn bnh chính nhiu vùng st rét hin nay cĩ th khin chúng ta suy nghĩ đn hiu qu ca các bin pháp phịng chng (phun tn lưu hĩa cht, tm màn), cùng vi s thay đi ca yu t mơi trưng (din tích rng dn b thu hp và s đơ th hĩa nơng thơn ). Dù sao vi sinh cnh SRLH nng như huyn Krơng Bơng nĩi riêng và tnh Đăk Lăk nĩi chung luơn là điu kin thun li cho mui truyn bnh st rét phát trin. S gia tăng st rét gn lin vi s phát trin ca mui truyn bnh st rét nên vic kim sốt véc tơ truyn bnh vn là mt yêu cu bt buc trong các chương trình giám sát dch t st rét hin nay.
85. 85 KT LUN 1. V thc trng dch t hc st rét ti huyn Krơng Bơng 1.1. T l hin mc st rét qua 1.217 ngưi đưc khám khơng cĩ s khác bit v ch s bnh nhân st rét, ký sinh trùng st rét và lách sưng st rét. Bnh nhân st rét: t l mc chung là 5.34%; trong đĩ xã Cư Drăm cĩ s mc st rét 5.97%, Hịa Phong 5.37% và Hịa L 4.67%. Ký sinh trùng st rét: t l KSTSR/lam chung là 3.04%; trong đĩ xã Cư Drăm 3.48%, Hịa Phong 2.93% và Hịa L 2.71%. Lách sưng do st rét: t l lách sưng chung là 1.39%; trong đĩ xã Cư Drăm 1.49%, Hịa Phong 1.22% và Hịa L 1.48%. 1.2. Thành phn lồi và véc tơ truyn bnh chính: Thành phn lồi Anopheles khơng cĩ s khác bit ln 3 đim nghiên cu: Cư Drăm cĩ 18 lồi, Hịa L 17 lồi và nhiu nht là Hịa phong 20 lồi. Các véc tơ chính chim t l thp: An. dirus 0.45%, An. minimus 0.97%; tuy nhiên, các véc tơ st rét ph li chim t l cao hơn trong t l thành phn lồi các đim nghiên cu: An. aconitus 6.63%, An. jeyporiensis 6.12% và An. maculatus 6,95%. 1.3. Mt s yu t nh hưng đn st rét và bin pháp phịng chng st rét 1.3.1. Huyn Krơng Bơng cĩ điu kin t nhiên thun li cho bnh st rét phát trin quanh năm, trong đĩ ch s bnh nhân st rét cao nht t tháng 510 (19.25%22.25%) phù hp vi mùa mưa và mùa truyn bnh st rét. 1.3.2. Các yu t ca cng đng dân cư liên quan đn phơi nhim st rét: Kin thc, thái đ và hành vi PCSR ca cng đng: 97.51% bit chương trình PCSR, 81.81% bit bnh st rét phịng chng đưc; 82.20% hiu mui là
86. 86 nguyên nhân lan truyn st rét, 82.07% hiu bnh st rét nguy him và 83.45% bit các bin pháp PCSR. Tuy nhiên, thái đ và thc hành PCSR chưa cao: 42% ngưi dân khơng đn cơ s y t đ đưc khám và điu tr, 23.44% khơng ng màn thưng xuyên, 50% s dân vào rng ry nhưng ch cĩ 39.29% mang theo màn và 45.39% mang theo thuc t điu tr st rét. Các yu t phơi nhim: ngh nghip 51% s dân liên quan đn rng ry cĩ t l mc st rét (24.23%) cao hơn nhĩm khơng đi rng ry (5.88%); ngưi dân tc thiu s cĩ t l mc st rét (24.55%) cao hơn ngưi Kinh (5.92); nhĩm ngưi mù ch cĩ t l mc st rét (29.37%) cao hơn nhĩm bit ch (11.98%); 34.88% nhà cĩ cu trúc phên lá sơ sài, 35.62 nhà cĩ din tích dưi 20m 2, 16.28% ngưi dân khơng cĩ màn tm và 37.21% ngưi dân khơng s dng màn. 1.3.3. Hiu qu hot đng ca màng lưi y t cơ s. Cơ cu t chc: y t xã cĩ 21 cán b (78 ngưi/xã) đm bo cho vic thc hin các chương trình mc tiêu y t, tuy nhiên hai xã chưa cĩ đim kính hin vi (Hịa Phong, Hịa L) và 28.57% cán b y t thơn buơn là ngưi dân tc thiu s chưa đưc đào to y t, trình đ văn hĩa thp hn ch cho kim sốt st rét ti đa phương. Kh năng hot đng PCSR ca cán b y t cơ s: Trm y t xã chn đốn đúng st rét 80%, điu tr đúng st rét 79%, s ln giám sát st rét ti cơ s đt 100%, s báo cáo st rét lên tuyn trên đt 88%, t l soi phát hin KSTSR (Cưdrăm) đt 75%. Y t thơn buơn hot đng ch yu là truyn thơng giáo dc (35%), tham gia PCSR (100%), chưa ly đưc lam máu đi tưng BNSR và phát hin bnh ti thơn bn.
87. 87 1.3.4. nh hưng ca mm bnh và trung gian truyn bnh vi s lan truyn bnh ti đa phương. Mm bnh: năm 2008 t l mc st rét tồn huyn Krơng Bơng gim 91.35% so vi năm 2001, nhưng mm bnh (KSTSR) vn luơn tn ti cng đng (1.72%) vi P. falciparum là chng kháng thuc và cĩ kh năng gây t vong luơn chim ưu th trong cơ cu chng loi KSTSR (83.43%). Trung gian truyn bnh: véc tơ st rét chính An. minimus và các véc tơ ph đu cĩ mt c 3 đim nghiên cu; riêng An. dirus ch cĩ mt 2 đim Cư Drăm và Hịa Phong là hai vùng st rét lưu hành nng và va. S cĩ mt đng thi ca c hai véc tơ chính và các véc tơ ph cho thy nguy cơ lan truyn st rét ti ch khu vc này cịn rt cao.
88. 88 KIN NGH 1. Cn tìm bin pháp phịng chng st rét thích hp cho dân đi rng, làm ry và ng li ti nhà ry đ hn ch t l nhim bnh ngoi lai. 2. Tip tc đy mnh cơng tác truyn thơng giáo dc ý thc t bo v phịng chng st rét ca cng đng khi sng và làm vic trong các vùng st rét lưu hành đ hn ch mc đ phơi nhim vi st rét, đng thi vi to yu t bn vng trong phịng chng st rét. 3. Phát huy hiu qu hot đng ca đim kính hin vi xã, màng lưi y t thơn buơn trong cơng tác phát hin và điu tr bnh nhân st rét.
89. 89 TÀI LIU THAM KHO TING VIT 1. Nguyn Quý Anh, Lê Xuân Hùng, Lê Khánh Thun, Nguyn Ngc Thy và CS(2005) , Kin thc, hành vi, thc hành ca ngưi dân và cơng tác truyn thơng phịng chng st rét trong cng đng dân tc Raglai huyn Khánh Vĩnh, tnh Khánh Hịa năm 2003, Tp chí phịng chng bnh SR và các bnh ký sinh trùng Vin St rétKSTCT Trung Ương, ( 1) 2005, tr.2226. 2. B Y t, D án quc gia phịng chng st rét (2000) , Bnh st rét, bnh hc, lâm sàng và điu tr , Nxb Y hc, 2000. 3. B Y t, D án quc gia Phịng chng st rét (1997) , Đánh giá sơ b kt qu PCSR Vit Nam giai đon (1992 1995), Nxb Y hc, Hà Ni, 1997. 4. B Y t (2003) , Hưng dn chn đốn và điu tr st rét (Tài liu ban hành kèm theo quyt đnh s 2446/2003/QĐBYT ngày 27/6/2003 ca B trưng Y t). 5. B mơn Ký sinh trùng trưng Đi hc Y Hà Ni (2001), Ký sinh trùng y hc, Nxb Y hc, Hà Ni. 6. Trương Văn Cĩ (2002) , Đánh giá hiu qu bin pháp phun và tm màn huyn Hàm Thun Nam, tnh Bình Thun năm 2002 , Tp chí Y hc thc hành, B Y t, tr.172174.
90. 90 7. Lê Đình Cơng, Lê Xuân Hùng (1997) , Đánh giá kt qu PCSR Vit Nam giai đon (19921995), K yu CTNCKH Vin St rétKSTCT Hà Ni (19911996), Nxb Y hc, Hà Ni, Tp 1, tr.726. 8. Lê Thành Đng (2001) , Nghiên cu thc trng st rét và mt s yu t nguy cơ mc st rét trong cng đng các dân tc vùng st rét lưu hành tnh Bình Đnh, Lun án Tin sĩ Y hc, Hà Ni, 2001. 9. Nguyn Hương Giang (1998) , Xã hi hĩa cơng tác PCSR ti 5 huyn ca tnh Ngh An: Kin thcThái đHành vi . Hi ngh khoa hc PCSR (1992 1997), tr.5356. 10. Nguyn Võ Hinh, Lương văn Đnh và CS , Nguy cơ dch st rét và bin pháp ngăn chn dch ti Tha Thiên Hu năm (19971998), Thơng tin Phịng chng bnh St rét và các bnh Ký sinh trùng, Vin St rét KST CT Quy Nhơn, (2) 2000, tr.6169. 11. Lê Xuân Hùng (2003) , Vit Nam vi chin lưc đy lùi st rét các nưc tiu vùng sơng Mê kơng, thơng tin phịng chng bnh st rét và các bnh ký sinh trùng, Vin St rétKSTCT Hà Ni, (1) 2003. 12. Nguyn Đc Mnh (2004) , Mt s nhn xét v tình hình st rét và mui st rét Qung Bình da trên kt qu điu tra qúy III/2004, Thơng tin Phịng chng bnh st rét và các bnh ký sinh trùng, Vin St rétKSTCT Hà Ni, 6/2004. 13. Nguyn Đc Mnh và CS (2000) , B sung dn liu khu h mui Anopheles Vit Nam, K yu cơng trình nghiên cu khoa hc (1996 2000), Nxb Y hc, 2001.