Luận văn Sự biến đổi về thành phần loài và số lượng thực vật nổi ở hồ Eanhái và Easup tỉnh DakLak

Nội dung text: Luận văn Sự biến đổi về thành phần loài và số lượng thực vật nổi ở hồ Eanhái và Easup tỉnh DakLak

1. VIN KHOA HC VÀ CƠNG NGH VIT NAM VIN HI DƯƠNG HC
   
   
     LÊ THƯƠNG S BIN ĐI V THÀNH PHN LỒI VÀ S LƯNG THC VT NI H EANHÁI VÀ EASUP TNH DAKLAK LUN ÁN TIN SĨ SINH HC NHA TRANG 2010
2. VIN KHOA HC VÀ CƠNG NGH VIT NAM ` VIN HI DƯƠNG HC
   
   
     LÊ THƯƠNG S BIN ĐI V THÀNH PHN LỒI VÀ S LƯNG THC VT NI H EANHÁI VÀ EASUP TNH DAKLAK Chuyên ngành: Thy sinh vt hc Mã s: 62 42 50 01 LUN ÁN TIN SĨ SINH HC NGƯI HƯNG DN KHOA HC: PGS. TS. TƠN THT PHÁP TS. ĐỒN NHƯ HI NHA TRANG 2010
3. i LI CAM ĐOAN Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cu ca riêng bn thân tơi. Các s liu kt qu nêu trong lun án là trung thc và chưa cĩ mt ai cơng b trong bt kỳ cơng trình nào. Tác gi
4. ii LI CM ƠN Đ hồn thành lun án này, tơi xin bày t lịng bit ơn sâu sc đn: PGS. TS. Tơn Tht Pháp, TS. Đồn Như Hi đã tn tình hưng dn, giúp đ tơi trong sut quá trình nghiên cu. PGS. TS. Nguyn Ngc Lâm đã đng viên và to mi điu kin thun li đ tơi hồn thành tt nhim v. TS. Nguyn Thanh Tùng đã dành nhiu thi gian đ giám đnh mu. Lãnh đo Trưng Đi hc Tây Nguyên, Lãnh đo Vin Hi Dương hc Nha Trang. Ban Ch nhim Khoa Sư phm, Khoa KHTNCN Trưng Đi hc Tây Nguyên. Các nghiên cu viên ca Phịng Sinh vt Phù du bin Vin HDH Nha Trang. Các đng nghip thuc T Sinh vt Trưng Đi hc Tây Nguyên. Các nghiên cu viên ca Vin V Sinh Dch T Tây Nguyên, Đc Lc. Các nghiên cu viên ca Vin 69 Hà Ni. Sinh viên khĩa K02, K03, K04, K05 Khoa Sư phm Trưng Đi hc Tây Nguyên D án HABViet Các bn hu, đng nghip. V và hai con cùng gia đình ni ngoi. Xin chân thành cm ơn vì tt c. Tác gi lun án Lê Thương
5. iii MC LC LI CAM ĐOAN i LI CM ƠN ii MC LC iii DANH MC CÁC CH VIT TT vii DANH MC BNG ix DANH MC HÌNH xi M ĐU 1 CHƯƠNG 1 TNG QUAN TÀI LIU 4 1.1 KHÁI NIM V CÁC LOI H 4 1.1.1. H t nhiên 4 1.1.2. H cha 5 1.1.3. So sánh h cha vi h t nhiên 7 V TRÍ TO TRONG SINH GII VÀ ĐC ĐIM Đ 1.2 8 PHÂN LOI 1.2.1. To trong sinh gii. 8 1.2.2. Các đc đim hình thái ca to trong phân loi 9 1.2.2.1. Khái quát 10 1.2.2.2. Hình thái Vi khun lam 10 1.2.2.3. Hình thái to Mt 12 1.2.2.4. Hình thái to Vàng ánh 12 1.2.2.5. Hình thái to Vàng 12 1.2.2.6. Hình thái to n 12 1.2.2.7. Hình thái to Hai roi 13 1.2.2.8. Hình thái to Silic 13 1.2.2.9. Hình thái to Lc 16 1.2.2.10. S lưng và hình thái ca roi 18
6. iv 1.3 LƯC S NGHIÊN CU TO 18 1.3.1. Nhng nghiên cu trên th gii 18 1.3.1.1. Nghiên cu v phân loi thc vt 18 1.3.1.2. Các h thng phân loi to 19 1.3.1.3. Nghiên cu v sinh thái 23 1.3.2. Nghiên cu to nưc ngt Vit Nam 27 1.3.2.1. Nghiên cu v phân loi 27 1.3.2.2. Nghiên cu v sinh thái 32 1.3.2.3. Thành phn lồi 38 1.4. ĐIU KIN T NHIÊN CA KHU VC NGHIÊN CU 39 1.4.1. Đa lý, khí hu ca tnh Đc Lc 39 1.4.2. H Easoup 41 1.4.3. H Eanhai 42 1.4.4 H Đăk Minh 42 CHƯƠNG 2 ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 44 2.1. ĐI TƯNG, ĐA ĐIM, THI GIAN 44 2.1.1. Đi tưng 44 2.1.2. Đa đim 44 2.1.3. Thi gian 46 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 46 2.2.1. Ngồi thc đa 46 2.2.1.1. Phương tin và tn sut thu mu kho sát 46 2.2.1.2. Các dng c và cách thu mu 48 2.2.2. Trong phịng thí nghim 49 2.2.2.1. Phương pháp phân tích mt s yu t thy hĩa 49 2.2.2.2. Phương pháp đnh lưng 49 2.2.3. Phương pháp đnh danh 50 2.2.4. Phương pháp đánh giá 51 2.2.4.1. Đánh giá đ phì, đ bn, trng thái dinh dưng 51
7. v 2.2.4.2. H s ging nhau 53 2.2.5. Ghi chú ký hiu mu 3 h 53 2.2.6. Phương pháp x lý s liu và hình nh 54 CHƯƠNG 3 KT QU NGHIÊN CU VÀ THO LUN 55 3.1. THÀNH PHN LỒI THC VT NI ĐC LC 55 3.1.1. Đa dng v thành phn lồi 55 3.1.1.1. Đa dng các taxon ca bc phân loi ngành 55 3.1.1.2. Đa dng các taxon ca bc phân loi lp 56 3.1.1.3. Đa dng các taxon ca bc phân loi b 57 3.1.1.4. Đa dng các taxon ca bc phân loi h 58 3.1.1.5. Đa dng các taxon ca bc phân loi chi 59 3.1.1.6. Đánh giá s đa dng taxon lồi ca các ngành 60 3.1.2. Các đc trưng ca qun xã thc vt ni 61 3.1.2.1. Thc vt ni h Eanhái 62 3.1.2.2. Thc vt ni h Easoup 63 3.1.2.3. Thc vt ni h Đăk Minh 66 3.1.2.4. H s ging nhau Sorensen gia các h 67 3.1.3. Bin đng thành phn lồi ca 3 h 69 3.1.3.1 Bin đng theo thi gian 69 3.1.3.2. Bin đng theo khơng gian 71 3.1.4. Mơ t lồi và dưi lồi mi cho khu h to Vit Nam 72 3.2. Bin đng mt đ thc vt ni 145 3.2.1. H Eanhái 146 3.2.2. H Easoup 146 3.2.3. H Đăk Minh 147 3.3. Quan h ca thc vt ni vi yu t thy lý, thy hĩa 149 3.3.1. Mt s yu t thy lý 149 3.3.1.1. Nhit đ 149 3.3.1.2. Đ trong 150
8. vi 3.3.1.3. pH 151 3.3.1.4. Oxy hịa tan 152 3.3.2. Mt s yu t thy hĩa 153 3.3.3. Tương quan gia mt s yu t mơi trưng vi qun xã thc 155 vt ni 3.4. So sánh vi các thy vc khác 162 3.4.1. Mt s yu t thy lý, thy hĩa 162 3.4.2. Bin đng thành phn lồi 165 3.4.3. Bin đng mt đ t bào 169 3.4.4. Tương quan gia cu trúc to, cht dinh dưng và đ phì 171 KT LUN VÀ KIN NGH 172 DANH MC CƠNG TRÌNH CA TÁC GI 173 TÀI LIU THAM KHO 174 PH LC
9. vii DANH MC CÁC CH VIT TT BH : Bin H CCA : Canonical Correspondence Analysis CER : Chloroplast Endoplasmic Reticulum ChI : Ch s to Lc – Chlorophyta Index CI : Ch s to tng hp (Nygaard) – Compound Index (Nygaard) CYI : Ch s VKL Cyanophyta Index DCA : Detrended Correspondence Analysis DI : Ch s to Silic – Diatoms Index DIN : Dissolved inorganic nitrogen DIP : Dissolved inorganic phosphates ĐMD : Đăk Minh tng đáy ĐMT : Đăk Minh tng mt DNA : Desoxyribonucleic Acid EAND: Eanhai tng đáy EANT: Eanhai tng mt EASD: Easoup tng đáy EAST: Easoup tng mt EI : Ch s to Mt – Euglenophyta Index HL : H Lăk RNA : Ribonucleic Acid S : Ch s ging nhau Sorensen Sc : Ch s to Schroevers SEM : Scanning Electron Microscopy SSU : Small Sub Unied TEM : Transmisson Electron Microscopy TP : Total phosphorus TSI : Trophic state index
10. viii TSI(SD) : Trophic state index calculated from secchi depth TSI(TP) : Trophic state index calculated from total phosphorus TVN : Thc vt ni VKL : Vi khun lam
11. ix DANH MC BNG Trang Bng 1.1. Mưi h t nhiên rng nht th gii 4 Bng 1.2. Tám h t nhiên Vit Nam 5 Bng 1.3. Mưi mt h cha cĩ quy mơ va và ln Vit Nam 6 Bng 1.4. Mt s đim khác nhau gia h cha và h t nhiên 7 Bng 1.5. Din bin mt đ trung bình ca thc vt ni h Thác Bà 36 Bng 1.6. Phân b s lưng các nhĩm thy sinh vt gia các loi hình thy vc37 Bng 2.1. V trí thu mu thc vt ni 44 Bng 2.2. Mi tương quan gia cu trúc to và đ phì 52 Bng 2.3. Tương quan gia nitơ, phosphore và đ phì 52 Bng 2.4. Tương quan gia s lưng t bào to và đ phì 53 Bng 2.5. Thang đánh giá đ phì, đ bn các thy vc Vit Nam 53 Bng 2.6. Ghi chú các ký hiu mu h Eanhái 53 Bng 2.7. Ghi chú các ký hiu mu h Easoup 53 Bng 2.8. Ghi chú các ký hiu mu h Đăk Minh 53 Bng 3.1. S taxon trong các ngành thc vt ni ca 3 h 55 Bng 3.2. Đa dng các taxon ca bc phân loi lp 56 Bng 3.3. Đa dng các taxon ca bc phân loi b ưu th 57 Bng 3.4. Đa dng các taxon ca bc phân loi h ưu th 58 Bng 3.5. Đa dng các taxon ca bc phân loi chi ưu th 59 Bng 3.6. Đ đa dng lồi ca các ngành: lồi/h; lồi/ chi 61 Bng 3.7. S lưng lồi/dưi lồi thc vt ni mi h cha 62 Bng 3.8. Đa dng bc h và chi h Eanhái 62 Bng 3.9. Đánh giá đ phì h Eanhái 62 Bng 3.10. Đa dng bc h và chi h Easoup 64 Bng 3.11. Đánh giá đ phì h Easoup 65 Bng 3.12. Đa dng bc h và chi h Đăk Minh 66 Bng 3.13. Đánh giá đ phì h Đăk Minh 66
12. x Bng 3.14. H s Sorensen ca taxon lồi gia h Eanhái và Easoup 67 Bng 3.15. H s Sorensen ca taxon lồi gia h Eanhái và Đăk Minh 68 Bng 3.16. H s Sorensen ca taxon lồi gia h Easoup và Đăk Minh 68 Bng 3.17. Mt đ thc vt ni h Eanhái (đơn v: t bào/lít) 145 Bng 3.18. Mt đ thc vt ni h Easoup (đơn v: t bào/lít) 145 Bng 3.19. Mt đ thc vt ni h Đăk Minh (đơn v: t bào/lít) 145 Bng 3.20. Hàm lưng mt s loi mui dinh dưng và ch s dinh dưng (theo TP, tng phosphore) ca 3 h 154 Bng 3.21. So sánh mt s yu t thy lý, thy hĩa ca các thy vc nưc đng 163 Bng 3.22. S lưng lồi ca 3 h nghiên cu so vi Bin H và H Lăk 169 Bng 3.23. Bin đng mt đ t bào ca h nghiên cu so vi Bin H và H Lăk 169 Bng 3.24. Đánh giá tương quan gia cu trúc to và đ phì ca năm h 171
13. xi DANH MC HÌNH Trang Hình 1.1. Sơ đ ba lãnh gii ca sinh gii 8 Hình 1.2. Mi quan h chng loi phát sinh gia các gii 9 Hình 1.3. Bn đ v trí đa lý ca 3 h cha thuc tnh Đc Lc 43 Hình 2.1. Bn đ v trí thu mu h Eanhái 45 Hình 2.2. Bn đ v trí thu mu h Eassoup 46 Hình 2.3. Bn đ v trí thu mu h Đăk Minh 46 Hình 2.4. Chai Niskin 48 Hình 3.1. T l % thành phn lồi thc vt ni ca 3 h 55 Hình 3.2. H s ging nhau Sorensen ca các ngành to gia ba h 68 Hình 3.3. Bin đng mt đ thc vt ni h Eanhái 146 Hình 3.4. Bin đng mt đ thc vt ni h Easoup 147 Hình 3.5. Bin đng mt đ thc vt ni h Đăk Minh 148 Hình 3.6. Nhit đ mơi trưng nưc ca 3 h 150 Hình 3.7. pH mơi trưng nưc ca 3 h 151 Hình 3.8. Oxy hịa tan trong mơi trưng nưc ca 3 h 152 Hình 3.9. Biu đ đnh v trc tip mt s yu t mơi trưng h Eanhái bng CCA 156 Hình 3.10. Biu đ đnh v trc tip cu trúc thành phn lồi h Eanhái bng DCA 158 Hình 3.11. Biu đ đnh v trc tip mt s yu t mơi trưng h Easoup bng CCA 159 Hình 3.12. Biu đ đnh v trc tip cu trúc thành phn lồi h Easoup bng DCA 160 Hình 3.13. Biu đ đnh v trc tip mt s yu t mơi trưng h Đăk Minh bng CCA 161 Hình 3.14. Biu đ đnh v trc tip cu trúc thành phn lồi h Đăk Minh bng DCA 162
14. 1 M ĐU To nĩi chung và thc vt ni (TVN) nĩi riêng đã đưc nghiên cu t lâu, chúng là mt xích thc ăn quan trng trong h sinh thái thy sinh. Phm vi phân b ca to rt rng, nhưng cĩ th khng đnh nơi nào cĩ nưc thì nơi đĩ s cĩ s tn ti ca to. Qu đt vi ¾ din tích là nưc bao gm các thy vc nưc mn và nưc ngt, trong đĩ các thy vc nưc ngt cĩ ao, h, sơng, sui, đm ly, kênh, rch là mơi trưng sng ca các lồi TVN. TVN trong các thy vc ni đa là đi tưng nghiên cu khơng nhng ca các nhà phân loi hc và sinh thái hc mà cịn là đi tưng nghiên cu ca các nhà sinh lý thc vt, di truyn hc, t bào hc Nhng nghiên cu phân loi hc đã tng bưc b sung các lồi mi cho khoa hc cũng như các lồi mi ghi nhn cho Vit Nam. Danh lc thc vt mi ngày càng tăng thêm v s lưng gĩp phn làm phong phú cho danh lc thc vt quc gia. Vn dng nhng thành tu trên đây, hin nay trên th gii các nhà khoa hc đã gii quyt đưc nhiu vn đ do thc tin đ ra, đc bit là vn đ mơi trưng và sn xut nơngngư nghip. Vit Nam, nhng nghiên cu thuc lĩnh vc này hu như chưa đưc quan tâm đúng mc, đc bit là Tây Nguyên: nghiên cu khoa hc cn thit phi ưu tiên cho khoa hc cơ bn, trong đĩ nghiên cu TVN các thy vc dng h vn cịn rt ít, chưa đ mnh. Xut phát t tình hình thc t trên đây, nhm nghiên cu mt th gii sinh vt cĩ kích thưc hin vi, nhưng cu trúc hình thái vơ cùng đa dng này, chúng tơi tin hành thc hin lun án “ S bin đi v thành phn lồi và s lưng TVN h Eanhái và Easup tnh Daklak”. Trong quá trình thu mu, chúng tơi thy mt h khác là h Đăk Minh cĩ v trí đa lý gia hai h trên và thun tin nm ngay trên đưng đi h Easoup và cĩ đc trưng khác bit là nm gia khu vc rng cĩ rt ít các hot đng nơng nghip, nên đã quyt đnh thu mu thêm h này đ so sánh.
15. 2 Mc tiêu ca lun án Xác đnh s lưng, thành phn lồi TVN gĩp phn b sung vào danh lc thc vt Vit Nam nĩi chung và Tây Nguyên nĩi riêng, đc bit là khu h TVN min núi cao. Xác đnh đc đim sinh thái TVN 3 h cha Easoup, Eanhái, Đăk Minh thuc tnh Đc Lc, bưc đu gĩp phn gii thích v s đa dng sinh hc khu h to Tây Nguyên. Ni dung nghiên cu ca lun án Đnh danh TVN nưc ngt thuc các ngành to khác nhau h cha Eanhái, Easoup, Đăk Minh thuc tnh Đc Lc. S bin đi v thành phn, s lưng lồi TVN trong thi gian nghiên cu và mi quan h ca chúng đi vi mt s yu t sinh thái trong thy vc nghiên cu. Ý nghĩa khoa hc và thc tin ca lun án Xây dng danh lc thành phn lồi thuc các ngành TVN nưc ngt ba h cha thuc tnh Đc Lc. B sung nhng lồi mi cho khu h to Tây Nguyên nĩi riêng và cho Vit Nam nĩi chung, đng thi gĩp phn làm sáng t nhng vn đ v nghiên cu cơ bn trong khoa hc s sng. Xác đnh mt s ch tiêu sinh thái liên quan đn s bin đi v s lưng và thành phn lồi TVN ca h sinh thái nưc đng Đc Lc; xác đnh lồi ưu th ca thy vc nghiên cu làm cơ s lý lun cho sinh thái hc. Gĩp phn hồn chnh nghiên cu v s lưng, thành phn lồi TVN ca h cha Đc Lc ngõ hu làm cơ s cho s đánh giá v đa dng sinh hc, gi ý cho các nhà nghiên cu đ xut các d án và qui hach nuơi trng thy sn trong các thy vc ni đa Tây Nguyên, t đĩ gii quyt đưc ngun thc phm cĩ ngun gc đng vt vn khan him vùng núi. Làm phong phú hc phn phân loi thc vt và t bào hc ging dy cho khi sinh viên chuyên ngành Sinh hc ca trưng Đi hc Tây Nguyên.
16. 3 Đim mi ca lun án Là cơng trình đu tiên nghiên cu v to 3 h cha Easoup, Eanhái, Đăk Minh thuc tnh Đc Lc. Kt qu nghiên cu b sung đưc 167 taxa bc lồi/dưi lồi cho khu h to nưc ngt Vit Nam. Xác đnh đưc đc đim phân b, s bin đng v s lưng, thành phn lồi TVN trong năm và mi quan h ca chúng vi mt s yu t sinh thái. Sơ b đánh giá đưc trng thái dinh dưng ca 3 h cha da trên các ch s to (CyI, ChI, DI, EI, CI, Sc); ch s Carlson (TSI(SD) TSI(TP)) và hàm lưng ca mt s yu t dinh dưng. Xác đnh đưc s đa dng lồi cĩ tính ph bin theo th t ngành to chim ưu th đn kém ưu th trong 3 h cha tnh Đc Lc. Tip theo các cơng trình nghiên cu trưc đây, trong lun án này cũng tip cn các phn mm thơng dng trong Canoco như các thut tốn CCA, DCA nghiên cu qun xã sinh vt bng phương pháp đnh v trc tip (direct ordination methods) thơng qua phương pháp thng kê phân tích đa bin s nhm tìm hiu mi tương quan gia các lồi TVN đi vi mt s yu t sinh thái.
17. 4 CHƯƠNG 1 TNG QUAN TÀI LIU 1.1. KHÁI NIM V CÁC LOI H 1.1.1. H t nhiên H t nhiên là thy vc cĩ dng mt vùng trũng sâu ln trên mt đt cha nưc, nưc trong h là nưc đng hoc nưc chy chm. H t nhiên khơng cĩ đp chn, thưng v trí trung tâm ca vùng lưu vc tip giáp khá cân đi, cĩ nhiu ngun nưc cung cp t lưu vc và t vùng chung quanh vào h. H t nhiên cĩ nhiu ngun gc khác nhau: h ngun gc núi la, h ngun gc sơng, h hang đá vơi, h đa chn, h băng hà H t nhiên cĩ phc h thy sinh vt đc trưng, gm nhiu qun th đa dng, phong phú, nhy cm vi nhng thay đi ca mơi trưng, nhưng li khác nhau theo khu vc đa lý và cnh quan. [30, 194]. Bng 1.1. Mưi h t nhiên rng nht th gii [198] Đ Din Các quc gia bao sâu Th tích Tên H tích Ghi chú quanh nht (km3) (km 2) (m) Kazakhstan, 1 Caspian Sea Turkmenistan, Iran, 371.000 1.025 78.200 H nưc mn Azerbaijan, Nga 2 Maracaibo Venezuela 13.300 Nưc l H nưc ngt, H Michigan Michigan 3 Canada, M 117.702 282 8.458 và h Huron Huron thc cht là mt thy vc 4 Superior Canada, M 82.414 406 12.100 H nưc ngt Uganda, Kenya, 5 Victoria 69.485 84 2.750 H nưc ngt Tanzania Burundi, Tanzania, H nưc ngt, 6 Tanganyika Zambia, Cng hịa 32.893 1.470 18.900 sâu th 2 th dân ch Congo gii H nưc ngt 7 Baikal Nga 31.500 1.637 23.600 sâu nht th gii
18. 5 8 H Gu ln Canada 31.080 446 2.236 H nưc ngt Tanzania, Mozamb 9 Malawi 30.044 706 8.400 H nưc ngt ique, Malawi H Nơ l 10 Canada 28.930 614 2.090 H nưc ngt ln Vit Nam, h t nhiên thưng cĩ kích thưc nh (din tích <1000 ha), s lưng ít, phn ln vùng núi và cao nguyên. Các h t nhiên đã cĩ t lâu, cĩ tui hàng trăm năm hoc lâu hơn na. Hà Ni, cĩ trên 10 h t nhiên vi din tích mi h trên dưi 20 ha, trong đĩ cĩ h Tây vi din tích mt nưc là 540 ha. H t nhiên Vit Nam, đc bit là h vùng núi đang cĩ biu hin b thối hĩa do xĩi mịn làm nn đáy cao và h vùng đi núi cha nưc theo mùa, đang cĩ xu hưng tr thành đm ly như h Bin LcNúi Ơng (Bình Thun) [27]. Bng 1.2. Tám h t nhiên Vit Nam [27] Tên h V trí Din tích (ha) Ba B Bc Kn 450 Đm Vc Vĩnh Phúc 250 H Tây Hà Ni 540 Bin H Gia Lai 600 H Lăk Đc Lc 500 Đơn Dương Đà Lt 1000 Đan Kia Đà Lt 200 Bin LcNúi Ơng Bình Thun 2000 1.1.2. H cha H cha là nhng thy vc nhân to đưc xây dng bng cách đp đp đ ngăn dịng chy ca sơng hoc sui. Vì vy, khi nưc vùng gn đp trong h cĩ tc đ chy rt chm, mang tính cht h; cịn nơi xa đp tc đ nưc chy ln, mang tính cht dịng sơng. H cha cĩ vùng lưu vc thưng hp, kéo dài, ch cĩ mt phn nh ca lưu vc tip giáp; ch cĩ sơng thưng lưu cung cp nưc cùng vi lưng trm tích và cht dinh dưng, hình thái mt đi xng vùng trũng sâu,
19. 6 vùng sâu nht lch v phía đp chn, mc nưc bin đi ln trong năm nên khĩ xác đnh vùng phân chia. Do thay đi t h sinh thái sơng, sui sang h sinh thái h cha nên h cha cĩ thành phn lồi kém đa dng và phong phú. H cha cĩ đc tính chung là trong giai đon đu mi ngp nưc thưng phi tri qua giai đon ym khí và b nhim mt s đc t do s phân hy thy thc vt [30, 194]. Vit Nam đã hình thành rt nhiu h cha vi kích thưc khác nhau, khong 3600 h cha, trong đĩ cĩ 460 h cĩ dung tích trên 1triu m 3, 539 h cha đang nuơi thy sn. S lưng h cha nhiu gp 2,4 ln và gp 7,3 ln v din tích mt nưc. H cha đưc xây dng vùng trung du và đng bng, cịn h cha ln đ s dng thy đin vi din tích mt nưc trên 10.000 ha thưng vùng thưng ngun ca các dịng sơng ln như sơng Chy, sơng LơGâm, sơng Đà (đơng bc và tây bc Bc B), sơng Se San, sơng Đng Nai, sơng La Ngà, sơng Bé, sơng Sài Gịn (Tây Nguyên và vùng đơng Nam B) [27]. Bng 1.3. Mưi mt h cha cĩ quy mơ va và ln Vit Nam [27, 196] Tên h V trí Din tích (ha) Núi Cc Thái Nguyên 2500 Thác Bà Yên Bái 23000 Hịa Bình Sơn La, Hịa Bình 20800 K G Hà Tĩnh 2500 Phú Ninh Qung Nam 28003200 Yaly Gia Lai 6450 Eakao Xã Eakao, Đc Lc 300 Pleikrơng Kon Tum 7954 Tr An Đng Nai 32400 Thác Mơ Bình Phưc 10300 Du Ting Tây Ninh 32000
20. 7 1.1.3. So sánh h cha vi h t nhiên Gia h cha và h t nhiên cĩ rt nhiu đim khác nhau và tùy thuc vào nhiu yu t t nhiên và nhân tác. T nhiên gm khí hu, đa hình, đa cht là các yu t ban đu, sau đĩ hình thành các yu t h qu như hình thái h, ch đ thy hc, đc đim vùng lưu vc, đ sâu, ngun các cht ngoi lai . Nhân tác như phương thc s dng đt, các hat đng kinh t xã hi vùng lưu vc ri dn đn ngun gây ơ nhim đim và ơ nhim khuych tán. H cha hu ht là các thy vc cịn rt tr, bên cnh nhng nguyên nhân to thành h, cịn cĩ nhng khác nhau cơ bn gia h t nhiên vùng núi vi đng bng, gia h t nhiên vi h. Bng 1.4 cho thy s sai khác này. Bng 1.4. Mt s đim khác nhau gia h cha và h t nhiên [27, 196] Ni dung so sánh H t nhiên H cha Vùng lưu vc Thưng trịn, h là trung tâm Thưng hp, kéo dài Din tích lưu vc/ Din 10/1 T 100/1 300/1 tích mt nưc Dao đng mc nưc Nh, bn Ln, điu chnh ch đng Đ sâu trung bình Thưng nh hơn (h vùng núi), Ln, ti 50m dưi 2m (h vùng đng bng) Đ sâu ln nht Tr h v ùng núi, h đng bng < Hàng trăm mét 20m Phân tng nhit đ Tr h sâu vùng núi, cịn li ít Thưng phân tng, rõ hoc khơng phân tng nht vào mùa hè (h phía bc), quanh năm (h phía nam) Dịng chy vào T các ngun phân tán xung T các sơng sui quanh thưng lưu và chi lưu Dịng chy ra Vng bn, nưc ra t tng mt Theo yêu cu s dng theo dịng t nhiên hoc cng nưc, nưc ra t tng mt hoc tng đáy, qua đp tràn hoc ca nhn nưc Thi gian tn lưu nưc Dài lâu, ít bin đi t 1 đn Ngn, bin đng t vài nhiu năm ngày đn vài tháng Lư ng dinh d ưng N, P Th p h ơn Cao hơn theo đơn v din tích Lưng trm tích Thp Cao do vùng lưu vc rng ln Hàm lưng chla Cao hơn Thp hơn
21. 8 1.2. V TRÍ TO TRONG SINH GII VÀ ĐC ĐIM Đ PHÂN LOI 1.2.1. To trong sinh gii Gii (Regnum) là mt bc trong lot bc phân loi ln nht, bao gm nhng sinh vt cĩ chung nhng đc đim nht đnh. Vy cĩ bao nhiêu gii sinh vt? Đây là câu hi tht khĩ tr li mt cách chính xác. Vào năm 1735, Linnaeus chia tt c sinh vt thành hai gii: Thc vt và Đng vt; đn năm 1866 Haeckel chia sinh vt làm 3 gii gm gii Protista, gii Thc vt và gii Đng vt; th k th XIX vi sinh vt như Vi khun, Vi nm và to đưc xp vào gii Thc vt, Đng vt Nguyên sinh xp vào gii Đng vt. Vào năm 1937 Chatton chia sinh vt làm hai trên gii (superkingdoms) là trên gii Prokaryota và trên gii Eukaryota, trong đĩ to đưc xp vào c hai trên gii. H thng phân loi 4 gii ca Copeland (1956) gm gii sinh vt phân ct hoc Khi sinh (Monera), gii Nguyên sinh (Protista), gii Thc vt (Plantae), gii Đng vt (Animalia), trong đĩ xp tồn b to vào gii Nguyên sinh (Protista) cùng vi Nm và Đng vt Nguyên sinh. H thng phân loi 4 gii ca Gordon (1975) gm gii Tin nhân (Prokaryota), gii Thc vt (Plantae), gii Nm (Fungi), gii Đng vt (Animalia), ơng đã b gii Nguyên sinh (Protista) và xp to vào gii Thc vt [theo 24]. Vi khun thc Vi khun c Sinh vt nhân tht Hình 1.1. Sơ đ ba lãnh gii ca sinh gii (Woese, 1990, 2000)
22. 9 H thng phân loi 5 gii ca Whittaker (1969) gm gii Khi sinh (Monera), gii Nguyên sinh (Protista), gii Nm (Fungi), gii Thc vt (Plantae), gii Đng vt (Animalia) trong đĩ TVN xp vào gii Nguyên sinh (Protista), cịn to Đ, to Nâu và mt s to Lc li xp vào gii Thc vt (Plantae). H thng phân loi 5 gii ca Margulis (1978) gm gii Tin nhân (Prokaryota) tc sinh vt phân ct cĩ Vi khun và Vi khun c, 4 gii cịn li gm gii Nguyên sinh (Protista), gii Nm (Fungi), gii Thc vt (Plantae), gii Đng vt (Animalia), trong đĩ xp tồn b to vào gii Nguyên sinh (Protista) [theo 24] Hình 1.2. Mi quan h chng loi phát sinh gia các gii H thng phân loi 3 lãnh gii (Domain) ca Woese (1990) (Hình 1.1), tác gi đ ngh h thng này nh nhng thành tu ca sinh hc phân t, da trên cơ s 3 lãnh gii ca s sng gm lãnh gii Vi khun (Bacteria), lãnh gii Vi khun c (Archaea) và lãnh gii cĩ nhân tht (Eukarya). H thng này chia các sinh vt tin nhân thành 2 lãnh gii: lãnh gii Bacteria cĩ VKL, lãnh gii Archaea. Lãnh gii
23. 10 Eukarya bao gm các gii: gii Nm (Fungi), to cĩ nhân tht thuc gii Thc vt (Plantae), gii Đng vt (Animalia), và mt s gii khác [168]. Ngày nay, cùng vi s phát trin trong lĩnh vc sinh hc phân t dn đn s s d thay đi v trí các ngành trong các gii khác nhau. Da trên quan đim ca Woese (1977, 1990) [168] s lưng các “gii” cĩ th ngày càng nhiu hơn. Hình 1.2 cho thy v trí ca to đưc xp vào hai lãnh gii: Bacteria cĩ VKL và to cĩ nhân tht xp phân tán trong Eukaryotes [168]. 1.2.2. Các đc đim hình thái ca to trong phân loi 1.2.2.1. Khái quát Hình thái ca to rt đa dng: t dng rt đơn gin như đơn bào cĩ kích thưc hin vi (TVN) ti các dng rt ln, phc tp gi chung là to b (rong ln). Các kiu hình thái ca cơ th là đơn bào, tp đồn, si, màng, bn, ng và cao nht là kiu dng cây. 1.2.2.2. Hình thái Vi khun lam Hình thái VKL v cơ bn gm cĩ các dng đơn bào, tp đồn, dng si đa bào. Dng đơn bào tc cơ th ch cĩ mt t bào hồn chnh, sng đc lp, gm nhiu hình dng khác nhau, nhưng ph bin nht là dng hình cu hoc ellip. Dng tp đồn gm nhiu t bào dính li vi nhau bng cht nhy, đa dng: hình cu, ellip, tr, khi hoc bn, hay hình dng tp đồn khơng xác đnh. Bên trong tp đồn các t bào sp xp khác nhau [71] (ta ra nhiu hưng: Microcystis, Aphanothece; sát bìa khi nhy: Coelosphaerium; b 4 hoc b 8 t bào: Merismopedia, Eucapsis ; sát chân khi nhy: Gomphosphaeria; các ng nhy: Woronichinia ). Đơi khi hình thành tp đồn gi, bên trong cha tp đồn già gm các tp đồn non cĩ màng t bào riêng như Aphanothece elabens. Li cĩ dng mt khi nhy hình cu hoc ellip bên trong cĩ nhiu khi nhy nh cha cái n trong cái kia liên tip nhau, màu sc khác nhau như Gloeocapsa [108]. Đa bào dng si đơn đc hoc dính li nh cht nhy thơng qua màng; đơi khi tp hp li thành khi cĩ hình cu hoc bán cu. Các t bào ca si cĩ hình dng khác nhau các lồi khác nhau; đng thi cĩ s chuyn tip t hình cu đn
24. 11 hình ng và chúng liên kt li nh si liên bào, ch gp lp Hormogoniophyceae. Trên si cĩ t bào đu ngn hay gc hình dng rt đc bit, đc đim này là tiêu chun dùng đ phân loi đn lồi [33]. Khi 1 dãy t bào xp ni tip nhau mà khơng k đn bao nhy thì gi là trichome, cu trúc si tính c bao nhy cĩ th cĩ 1 hoc nhiu trichome; nu bao nhy cĩ nhiu trichome thì gi là tp đồn cĩ nhiu trichome, đĩ khơng phi là mt cơ th riêng bit. Cĩ 2 loi trichome: đi xng khi các t bào ging nhau, khơng đi xng khi các t bào cĩ hình dng kích thưc khác nhau. Trên sut chiu dài ca si hay trichome đi xng thì phi cĩ chiu rng bng nhau (Oscillatoriaceae) [theo 15] hoc nh dn v 2 đu (Hammatoideaceae) hoc phình to dn (Scytonemataceae); trichome khơng đi xng thì nh dn t gc đn ngn (Rivulariaceae) hoc to dn t gc lên (Leptobasaceae). Đây là đc đim dùng đ phân loi đn h [33]; [63] ;[69]; [109]. D bào (heterocyst) là tiêu chun dùng đ phân loi đn lp (Hormogoniophyceae), nĩ cĩ c 2 b Nostocales và Stigonematales [111]; bào t ngh (akinete) khác vi t bào sinh dưng, nĩ cĩ vách dày dng hình cu (Anabaena ), hình đĩa (Nodularia ) hoc kéo dài ra (Gloeotrichia, Cylindrospermum); mt s lồi c đnh đm thuc chi Anabaena, bào t ngh thưng nm gia hai d bào hoc to thành chui như Cylindrospermum [89]; [162] . Quanh trichome cĩ v bao thưng khơng màu hoc cĩ màu vàng, xanh, đ, dưi tác đng ca Clorua iodua km, bao chuyn màu tím nht hoc màu lam. V mt hình thái hc, đây là đc đim dùng đ b sung trong vic đnh danh lồi. S phân nhánh ca si là mt đc đim phân loi ti b và ch cĩ b Stigonematales mi cĩ si phân nhánh, gm cĩ 3 loi: phân nhánh gi (Scytonema ), phân nhánh thc ( Stigonema, Westelliopsis, Hapalosiphon), phân nhánh ch v (Scytonema mirabile ) ít gp [33];[109]; [184].
25. 12 1.2.2.3. Hình thái to Mt Là nhng cơ th luơn đơn bào, v hình thái rt đa dng, hu ht cĩ hình bu dc, hình c khoai lang dài hoc dng lá tru dt, thu nh li v phía sau [23]. Euglena, t bào cĩ màng sinh cht mm, mn, khơng cĩ vách cellulose nên luơn thay đi hình dng, đc bit căn c vào hình dng phn cc trưc và cc sau ca t bào đ đnh danh ti lồi [95]. Màng t bào ca Phacus cng cĩ vân dc hoc vân xon, l vân, t bào cĩ cu trúc dt; đnh danh ti lồi ch yu da vào hình thái t bào ca chúng và các đưng vân. T bào ca Trachelomonas, Strombomonas, Lepocinclis đu cĩ v vơi cng nhưng khác bit nhau v hình thái, kích thưc, cĩ vân dc hay xon c, v màng cĩ ph lơng hoc gai hay khơng, đây là nhng tiêu chun đ phân loi ti lồi [53]; [136]; [155] [169]; [173]. 1.2.2.4. Hình thái to Vàng ánh Ch yu là nhng TVN cĩ màu vàng kim đc sc, hu ht cĩ đi sng phiêu sinh, hình thái rt đa dng t amíp, monas, palmella, cu, dng si và dng bn, cơ th đơn bào, tp đồn, đa bào. nhiu lồi, t bào đưc bao bng v giáp gm các vy, vy cĩ gai tm silic, dưi kính hin vi đin t vy cĩ cu trúc rt phc tp; đây là nhng du hiu quan trng trong phân loi v hình thái [24]; [81]; [118]; [163]. 1.2.2.5. Hình thái to Vàng Cu trúc t bào riêng bit hoc thành si nhưng khơng phân nhánh hoc dng khi; t bào hình cu, ct trịn, dng túi, đơi khi thay đi hình dng, bên trong t bào 1 s lồi cĩ cu trúc nhiu nhân. Cu trúc màng t bào 1 s lồi là do hai mnh chng vào nhau to nên mt cu trúc màng v cĩ hình ch H ca 2 na t bào liên tip; đây là tiêu chun hình thái phân loi ti chi [81]; [163]. 1.2.2.6. Hình thái to n Hu ht các đi din đu đơn bào, t bào cĩ cu trúc lưng bng; phn bng đu tn cùng phía trưc ca rãnh cĩ mt h lõm sâu cịn gi là hc, thành hc cĩ các trichocyst. S dĩ t bào cĩ mt biên đ dao đng v màu sc rt rõ (đ, lam, vàng, ơ liu, nâu, lc) là do cĩ s khác nhau gia các thành phn sc t và ngưi ta thy rng màu sc li thay đi theo tui ca to. Do đĩ, dưi gĩc đ hình thái trong
26. 13 khi đnh danh to n, đ tránh s nhm ln cn phi chú ý đn đc đim này [24];[81]. 1.2.2.7. Hình thái to Hai roi Cơ th đơn bào, t bào cĩ 2 rãnh, khơng cĩ hoc cĩ các tm v đa giác cu to bng cellulose. Đi vi to Hai roi cĩ v giáp, tiêu chun hình thái đ phân loi phi căn c trên mt lot nhiu đc đim mà trong đĩ cn đc bit chú ý đn cơng thc v. Vùng đai cĩ các tm rãnh ngang (cingulars) chia t bào làm 2 phn. V trí ca rãnh ngang trên b mt v (nm gia, lch v phía mãnh v trên hay mãnh v dưi, hoc đai xon vịng) cũng là mt đc đim dùng trong phân loi. Vùng đai cĩ hai đu rãnh ngang bng nhau hay so le, nu so le thì khong cách 2 đu gn hay xa, to thành vịng xon xung hay cịn gi là hốn v ngưc (hốn v tay trái = a left hand displacement) Cĩ 6 thơng s đưc qui ưc đ xác lp cơng thc các tm v là tm đnh (′) apicals, các tm trên rãnh ngang (′′)precingulars, các tm dưi rãnh ngang (′′′) postcingulars, các tm đáy (′′′′)antapicals, các tm v xen trên (a)anterior intercalaries ca mnh v trên, các tm v xen dưi (p)posterior intercalaries ca mnh v dưi. Các tm to rãnh ngang (c: cingulars), các tm to rãnh dc (sulcal) cĩ tt c 7 tm, tm chuyn tip gia đai và rãnh (transition), tm X: ni gia l đnh vi tm 1′. Trong tng s các tm v thì các tm v cĩ vai trị đc bit trong đnh danh là: tm 1′ và cu trúc ca t hp l đnh, tm 6′′, tm trên rãnh dc (sa: anterior sulcal plate), tm dưi rãnh dc (sp: posterior sulcal plate) [theo 119]. 1.2.2.8. Hình thái to Silic * Hình thái v to To Silic rt đa dng v hình thái: hình que, hình nêm, hình thuyn, hình đĩa, hình đa giác, hình ng cùng vi các dng tp đồn rt khác nhau thưng gp trong t nhiên [4]; [66]; [83]; [84]; [137]; [147]; [173].
27. 14 Tp đồn cĩ th tách ri: các t bào đưc liên kt li vi nhau nh cơ cht và trong nhng điu kin thích hp, chúng cĩ th tách ra thành nhng tp đồn nh hơn. Tp đồn khơng th tách ri: các t bào đưc liên kt li vi nhau nh vách cĩ tm silic hoc qua trung gian các gai, sng đ mĩc vào nhau. Tp đồn v phân cách: gia các t bào lin k nhau, do cĩ cu trúc khác nhau nên chúng cĩ th ni li vi nhau thơng qua mt v. Chui: các t bào ni li liên tip nhau to thành chui dài nh các si ni, v phân cách, các gai, các lơng gai, các cc cao, các gai đnh sát mép mt v. Dng di: các t bào ni li liên tip nhau qua các mt v tip xúc hoc các gai b trí vin mép ca mt v. Dng chui bc chng nhau: các t bào lin k nhau ni theo cách mt phn ca t bào này gi lên mt phn ca t bào kia. Dng ch chi (zigzag) hay hình sao: đu mút ca tng t bào dính li vi nhau theo kiu zigzag hay hình sao nh các tm cht nhy [66]; [137]. * Cu trúc v to Căn c vào cu trúc ca v to đ xây dng nên các tiêu chí s dng trong đnh danh. To silic cĩ cu to gm 2 mnh v lng vào nhau tương t như hp đĩa Petri, nên khi quan sát to cĩ th thy mt đai (nhìn ngang) hoc mt v (nhìn t trên xung) [36]. Mt v cĩ nhng cu trúc nh đưc xp theo 4 kiu chính sau đây: Kiu đng tâm và phĩng x: cu trúc sp xp ly đim trung tâm làm mc và đi xng qua tâm này. Kiu đim gĩc: cu trúc sp xp ly gĩc làm mc và ta ra t mc này. Kiu lơng chim: cu trúc sp xp đi xng hai bên, đi xng qua đưng thng gia, đưng này là trc hoc rãnh dc. Kiu mt cáo: cu trúc sp xp đng nht trên b mt và khơng da vào tâm hay đưng thng.
28. 15 Ngồi các đc đim v hình dng, kích thưc (chiu dài, chiu rng, chiu cao) ca t bào to thì các cu trúc và vi cu trúc l trên b mt ca v to như hình dng, s lưng, cách sp xp ca chúng cũng phi đưc quan sát đ căn c vào đĩ mà đnh danh. Cĩ 3 nhĩm chính ca cu trúc l b mt v. To Silic trung tâm: hình dng, s lưng, cách sp xp di l vân (đơn l hay thành nhĩm) t trung tâm đn vin mép ca mt v; b mt v (li, lõm, phng, hình nĩn hay gn sĩng); s lưng, hình dng các u li, lơng gai, gai, mu, chúng sp xp trung tâm hay vin mép ca mt v. To Silic lơng chim khơng rãnh: thưng cĩ dng hình que, kích thưc rt nh, thưng sng bám; đây là nhĩm khĩ đnh danh. Nhng đc đim cn phi chú ý: hình dng, cách liên kt các t bào, cĩ hay khơng cĩ rãnh gi, hình dng th nào; s lưng các di vân, s l vân trong 10m, s sp xp các di vân, các di trơn chy dc theo mt v, đc đim phân b các di vân trung tâm vi vùng đu ca mt v; hin din hay khơng hin din mt s cu trúc đc bit như màng cách, l vùng đnh cc [84]; [114, 115, 116, 117]. To Silic lơng chim cĩ rãnh: rãnh hay khe cĩ phía ngồi rng và hp gia, chia mt v thành hai phn bng nhau hoc lch sang bên, rãnh cĩ 1 u li trung tâm và kt thúc bi 2 u li cc t bào. Nhĩm này cĩ nhng đc đim dùng đ đnh danh như sau: + Hình dng, s lưng, cu trúc ca l vân, di vân trong 10m, di xen, cách sp xp các di vân (thng, cong, phĩng x, thng trung tâm và cong đu mt v), mt di vân cĩ bao nhiêu hàng l vân; s lưng cu rãnh (to cĩ rãnh lch mt bên), các xương ni hai mép ca mt v phía trong. + Hình dng b mt v (phng, li, lõm, gn sĩng), mt v thng hay xon theo trc dc hay trc ngang, mt v dng lưng bng, mép ca mt v trơn, trịn hay gn sĩng, cĩ hay khơng cĩ các ơ ngăn mép mt v; hình dng, kích thưc, cu trúc ca u gia, các di trng vùng trc, hình dng ca u, gai cc hoc mép rãnh [1]; [4]; [84]; [179]; [180]; [181]; [182].
29. 16 Nhng đc đim nêu trên là ch yu; ngồi ra trong thc t đnh danh cịn phi s dng mt s các đc đim khác như: gn phía đu mt v mà hai bên mép mt v tht li ri m rng ra to thành hình đu; đon kt thúc ca rãnh trung tâm hoc đu mt v cĩ hình dng như th nào; quanh vùng trc cĩ hay khơng cĩ các cu trúc dng ht; cu trúc trơn dng ch H trên b mt v; rãnh lch tâm hay khơng lch tâm; hình dng và s lưng ca sc th. nhiu lồi to silic trung tâm ch cĩ th đnh danh qua hình dng và cu trúc ca mt đai; 1 s lồi to silic lơng chim cĩ cu trúc v khác nhau: 1 v cĩ rãnh (thưng là np dưi) và 1 v khơng cĩ rãnh [4]. 1.2.2.9. Hình thái to Lc V phương din hình thái hc to Lc rt sai khác vi các ngành to khác bi s đa dng ca chúng. Cơ th ca to Lc cĩ th đơn bào, tp đồn, đa bào. Ngoi tr trưng hp cu trúc cơ th dng amíp và cĩ mơ phân hĩa cao, cịn li to Lc các mc đ khác nhau v hình thái đu th hin rt đa dng: t dng monas, dng ht, dng palmella, dng si vi nhiu kiu khác nhau, dng bn và khơng cĩ cu trúc như t bào bình thưng vì cĩ nhiu nhân [8]; [34]; [87]; [88]; [110]; [113]. Hình thái to Lc gm nhng dng chính sau đây: To Lc cĩ roi bao gm kiu đơn bào, kiu tp đồn; kiu tp đồn thưng cĩ bao hoc cht nhy; t bào sinh dưng cĩ 2 roi, 4 hoc 8 roi bng nhau, 1 nhân trung tâm, cĩ 2 khơng bào co rút gn phn gc roi. Lc lp (cĩ hoc khơng cĩ ht to bt) ca hu ht các lồi cĩ dng hình chén, dng ch H, dng hình sao, dng phin hoc phân chia thành nhiu đơn v cĩ dng hình đĩa [154]. To Lc dng ht, đơn đc cĩ hình cu, hình bán cu, hình trng, hình thn, hình qu tim, hình qu lê, hình qu chanh hay elip hoc hình elip m rng, hình thoi hay hình con sut, hình tr, dng điu xì gà, hình kim, hình cái nêm, hình tháp; kiu tp đồn thưng to thành nhĩm dng ngơi sao cĩ 4, 8, 16, 32 t bào, tp đồn dng hình lá; hình dng t bào trong mi tp đồn khác nhau là khơng ging nhau [8]; [34].
30. 17 Dng đơn bào hay tp đồn đơi khi thêm lơng, gai hoc sng khơng chuyn đng thưng cĩ tên gi ph bin là nhng qu bĩng nh màu xanh, thot nhìn nhng cơ th này trơng rt ging nhau nhưng chu khĩ quan sát cn thn và chi tit thì s khám phá rng chúng cĩ các đc đim v hình thái n đnh và riêng bit, phân chia ra làm nhiu chi vi nhau [154]. To Lc khơng chuyn đng bao gm nhiu lồi và hin din khp mi nơi, trên tồn th gii. To Lc đĩng vai trị quan trng trong các quá trình din th nguyên sinh và din th th sinh. To Lc tip hp và b Desmidiales: đây là lp to Lc rt đa dng v hình thái: Kiu to Lc tip hp hoc đơn bào hoc cĩ nhiu đơn v t bào liên kt li vi nhau to thành si khơng phân nhánh; mt vài chi đơn bào, các t bào tp hp li trong mt bao nhy chung ri hình thành tp đồn khơng theo qui lut. B Desmidiales gm các lồi cĩ hình thái t bào rt đc sc và vơ cùng đa dng: t bào t dng hình tr, hình ellip cho đn hình tr kéo dài [76], thng hoc cong; hình thoi hoc hình thoi kéo dài, hình trăng khuyt, ngồi ra cịn gp Desmid cĩ si thưng cĩ t bào nh, cĩ nhng lồi mà phn đu tn cùng ca t bào kéo dài thành các gai phân nhánh vi các ng cĩ tm calci đ bám hoc giúp chúng lơ lng trong mơi trưng nưc, đơi khi cĩ dng tp đồn như Cosmocladium, Heimansia . Hu ht Desmidiales là đơn bào, t bào tht li gia qua mt cái eo nơng gm hai na t bào ni li vi nhau. T Desmid cĩ ngun gc t ch Hy lp là Desmos cĩ nghĩa là s liên kt, do đĩ cĩ nhng nghiên cu trưc đây cho rng chúng to ra t hai t bào đưc ni li vi nhau [163]; [167]. Hai na ca t bào thuc Desmidiales hu ht là cĩ hình thái ging ht như nhau, tương t như hình nh qua gương phng, ngay c nhng lồi mà t bào khơng cĩ s tht li gia. Vì vy, s đnh danh to Desmidiales, hu như hồn tồn ch da trên cơ s v hình thái ngồi ca t bào sinh dưng [65]; [163]; [167]
31. 18 S đa dng v hình thái th hin trong c b này là điu rt đáng chú ý vì cu trúc kỳ d và đi xng ca t bào nên hình thái ca chúng xut hin rt khác nhau khi chúng ta nhìn nhng gĩc nhìn khác nhau [163]; [167]. Nĩi tĩm li, đ đnh danh ti taxon lồi các ngành to cịn gp nhiu khĩ khăn vì nhiu lồi cĩ bin d v hình thái hay tính mm do v kiu hình, cũng như các giai đon chuyn đng chim mt thi gian ngn trong vịng đi ca chúng. Mc dù các taxa khơng chuyn đng trong thi kỳ sinh dưng hoc vài lồi giai đon cĩ roi, giai đon ngng sinh trưng kéo dài trong sut vịng đi. Do đĩ, đ xác đnh chính xác tên lồi cũng như v chng loi phát sinh ca chúng thì cĩ th cn thit phi nuơi dưi nhng điu kin mơi trưng đưc kim tra ri quan sát mc siêu cu trúc thơng qua TEM, SEM hoc da trên cơ s hình thái hc và phân t đ đnh danh [57]; [61]; [82]; [83]; [178]. 1.2.2.10. S lưng và hình thái ca roi V mt hình thái hc thì s lưng, hình thái, cu trúc hin vi, đc bit cu trúc siêu hin vi ca roi là mt tiêu chí rt quan trng trong đnh danh to. Roi to là mt đc đim đ đnh danh bc phân loi ngành và lp, căn c vào các tiêu chí sau đây: s lưng roi đính trên t bào, roi cĩ hay khơng cĩ ng lơng tơ, cách sp xp ca lơng tơ trên roi, cĩ hay khơng cĩ mastigonemes, lơng tơ đính trên 1 roi hay 2 roi, cơng thc ca vi ng roi, chiu dài ca roi bng nhau hay khơng bng nhau, roi cĩ hay khơng cĩ vành lơng rung [100]; [142]; [164]. 1.3. LƯC S NGHIÊN CU TO 1.3.1. Nhng nghiên cu trên th gii 1.3.1.1. Nghiên cu v phân loi thc vt Vi gn hai triu lồi sinh vt, càng ngày các nhà phân loi càng phát hin thêm nhiu lồi mi và ngưi ta ưc tính cĩ th cĩ đn 30 triu lồi sng trong sinh quyn. Riêng to, tính đn nay, trên tồn th gii đã phát hin khong 40000 lồi [theo 24]. Phân loi hc thc vt sp xp s đa dng ca gii Thc vt thành h thng, đ ra phương pháp nghiên cu và nhng nguyên tc đ gii quyt thành cơng nhng vn đ này. Phân loi hc thc vt nĩi chung và phân loi to nĩi riêng ngày
32. 19 càng hồn thin dn các phương pháp nghiên cu và hin nay đã đưa ra đưc các h thng phân loi to gn bĩ vi t nhiên hơn. S phát trin ca phân loi hc to cĩ mi quan h mt thit vi s phát trin ca tồn b tri thc v Thc vt nĩi chung ca con ngưi. Nhng lồi to cĩ kích thưc ln nhìn thy đưc bng mt thưng mà t lâu con ngưi cĩ th nhn bit đưc li ích ca chúng và chính nhng hiu bit đĩ giúp cho con ngưi tin hành phân bit đưc d dàng hơn. T đy kin thc v phân loi ra đi và theo thi gian ngày càng phát trin [31]. 1.3.1.2. Các h thng phân loi to Năm 1754, trong bng h thng phân chia sinh gii, Linnaeus đã đnh danh cĩ tt c 14 chi to, nhưng tht ra ch cĩ 4 chi – Conferva, Ulva, Fucus, và Chara – mi đúng là to theo đnh nghĩa như hin nay. Năm 1836, Harvey xác đnh to gm cĩ: to Silic (đơn bào); to Lc, to Đ, to Nâu (đa bào) căn c vào cu trúc ca t bào, vào màu sc và cho rng đĩ chính là s th hin ca các sc t khác nhau [theo 24]. Năm 1883, Eichler đ ngh bng h thng phân loi gii Thc vt gm 5 ngành, trong đĩ to xp vào 5 lp (Cyanophyceae, Diatomae, Chlorophyceae, Phaeophyceae, Rhodophyceae thuc ngành Thallophyta, thuc nhĩm thc vt sn sinh bào t [theo 24]. Năm 1933, Smith đã sp xp to thành 1 lp ca ngành Tn thc vt (Thallophyta) thuc gii Thc vt. Trong vài thp niên đu th k XX, các nhà to hc khi nghiên cu to đã nhn thy rng chúng khác nhau rt ln v cu trúc t bào, v các sn phm d tr và đc bit là các sc t tham gia vào quá trình quang hp. Vì vy, cn thit phi cĩ s sp xp b sung cho phù hp hơn vi các đc tính t nhiên ca chúng, ch ch cĩ 1 lp to tn ti là bt hp lý. Do đĩ, trong ln tái bn sách trên vào năm 1950, tác gi khơng dùng thut ng “Algae” và “Thallophyta” na và ơng đã sp xp 11 lp và b nhng to ln thành 7 ngành to cùng bc phân loi ngành vi các ngành khác ca gii Thc vt. By ngành đĩ là Chlorophyta, Euglenophyta, Chrysophyta, Phaeophyta, Pyrrophyta, Cyanophyta và
33. 20 Rhodophyta căn c vào các đc đim khác bit v cu trúc t bào, thành phn các sc t, thành phn vách t bào, các sn phm d tr trong quang hp, cĩ roi hoc khơng cĩ roi. Tác gi đã xác đnh đưc 490 chi to nưc ngt M [155]. Năm 1962, Prescott xut bn cun sách: “ to ca các h ln phía tây nưc M ”, tha nhn 8 ngành: ngồi 7 ngành trên, ơng đ ngh thêm 1 ngành mi là ngành Chloromonadophyta, cĩ đi din ging vi Protozoa, căn c vào cu trúc t bào, các sc t, s hin din ca roi, sn phm d tr là du và m. Qua nghiên cu, ơng đã xác đnh đưc khong 335 chi to [144] và cho mãi đn năm 1984 Whitford và Schumacher nghiên cu vùng đơng nam M đã cơng b gn 380 chi to [164]. H thng phân loi to ca Fott [theo 146] căn c vào t bào cĩ hay khơng cĩ nhân tht, cĩ hay khơng cĩ lc lp tht, các sc t trong sc th, bao gm Procaryota cĩ 1 ngành Cyanophyta và Eucaryota cĩ 12 ngành như sau: Chrysophyta, Xanthophyta, Haptophyta, Bacillariophyta, Chlorophyta, Charophyta, Prasinophyta, Euglenophyta, Dinophyta, Cryptophyta, Phaeophyta, Rhodophyta. H thng phân loi to ca Gollerbakh, 1977, đã nâng lp to vịng Charophyceae, mà trưc đĩ là mt lp ca ngành to Lc Chlorophyta, thành ngành Charophyta. H thng phân loi này da trên cơ s ca các tiêu chun: s đa dng ca cht màu, sn phm quang hp, s đa dng v hình thái cu trúc t bào, cu trúc v, cu trúc roi, đc đim các t bào sinh sn, chu trình sinh sn và s xen k th h lưng bi (2n) vi đơn bi (n). H thng cĩ tt c 10 ngành gm Cyanophyta, Chrysophyta, Xanthophyta, Bacillariophyta, Chlorophyta, Charophyta, Euglenophyta, Pyrrophyta, Phaeophyta, và Rhodophyta. Hu ht các tác gi Liên Xơ (cũ) đu theo h thng phân loi ca Gollerbakh [192, 193]. H thng phân loi to ca Christensen, 19801994, căn c vào các tiêu chun: t bào khơng cĩ hay cĩ nhân tht, khơng roi hay cĩ roi và ngun gc ca nĩ, s khác nhau trong hình thành sc t, bao gm Procaryota cĩ 1 ngành Cyanophyta và Eucaryota gm Aconta cĩ 1 ngành Rhodophyta và Contophora cĩ 4 ngành là Chromophyta, Chlorophyta, Euglenophyta, Chlorarachniophyta [64].
34. 21 H thng phân loi to do Hoek và cs. (1998) đ ngh đã căn c vào nhng tiêu chun: các sc t d phn vào quang hp, bn cht hĩa hc ca nhng sn phm quang hp, cu trúc vách t bào, t bào cĩ roi hay khơng cĩ roi, cu trúc ca roi và r roi, quá trình phân bào và các kiu phân bào, cĩ hay khơng cĩ màng bao ca lưi ni cht quanh lc lp, s tn ti hp lý v mi liên kt gia màng bao này vi màng nhân. S khác bit cơ bn ca h thng này so vi các h thng khác là 3 ngành to Vàng, to Vàng ánh, to Silic, to thuc chi Goniostomum đu xp vào bc phân loi lp trong 1 ngành to Roi lch (Heterokontophyta). T đĩ, tác gi phân loi to cĩ 11 ngành gm Cyanophyta, Prochlorophyta, Glaucophyta, Rhodophyta, Heterokontophyta, Haptophyta, Cryptophyta, Dinophyta, Euglenophyta, Chlorarachniophyta, Chlorophyta [161]. Sze, 1998, nghiên cu k v sc t quang hp, nhng bng chng ca sinh hc phân t, do s chi quá ít (ch cĩ 3 chi) ca Prochlorophytes, tuy nĩ cĩ mi quan h gn gũi vi nhau hơn Cyanophyta cịn li, nên ơng đã gp Prochlorophytes và Cyanophytes vào ngành Cyanophyta; các ngành cịn li là Rhodophyta, Chromophyta, Haptophyta, Cryptophyta, Dinophyta, Euglenophyta, Chlorarachniophyta, Chlorophyta [156]. Lee, 1999, căn c vào các tiêu chun: t bào nhân sơ hay nhân chun, t bào cĩ roi hay khơng cĩ roi, sn phm trong quang hp, các loi dip lc, các kiu phân chia t bào và đc bit là lc lp cĩ hay khơng cĩ s lưng màng bao quanh lc lp (CER). Tác gi đã phân chia làm 4 nhĩm to: nhĩm to nhân sơ gm cĩ 1 ngành, Cyanophyta; nhĩm to nhân tht, lc lp khơng cĩ CER gm 3 ngành: Glaucophyta, Rhodophyta, Chlorophyta; nhĩm to nhân tht, lc lp cĩ 1 CER gm 2 ngành: Euglenophyta, Dinophyta; nhĩm to nhân tht, lc lp cĩ 2 CER gm 3 ngành: Cryptophyta, Heterokontophyta, Haptophyta [109]. Graham & Wilcox, 2000, đã căn c vào nhng kt qu đt đưc trong sinh hc phân t khi nghiên cu trình t gen SSU rRNA 18S, trình t rDNA 18S và xây dng nên cây chng loi phát sinh xut phát t thơng tin trình t phân t đã cung cp mt cách rõ ràng v s tn ti ca 89 quan h huyt thng chính hay đĩ là các
35. 22 ngành to. S khác bit th hin trong h thng này là to Vàng Ánh và to Silic đưc xp bc phân loi lp trong ngành Ochrophyta. Hai tác gi trên phân loi to cĩ 9 ngành: Cyanophyta, Ochrophyta, Glaucophyta, Rhodophyta, Haptophyta, Cryptophyta, Dinophyta, Euglenophyta, Chlorophyta [96]. Reynolds, 2006, căn c vào nhng kt qu nghiên cu đi vi các vi khun quang d dưng, nhn thy cĩ mt vài lồi trong nhĩm này là to, ơng đã đ ngh b sung thêm 1 ngành mi Anoxyphotobacteria chưa h cĩ trong bng phân loi nào t trưc đn nay. Bng phân loi này ch đ cp đn các đi tưng là to nưc ngt và nưc mn, cĩ 14 ngành gm Cyanophyta, Anoxyphotobacteria, Glaucophyta, Prasinophyta, Chlorophyta, Euglenophyta, Cryptophyta, Raphidophyta, Xanthophyta, Eustigmatophyta, Chrysophyta, Dinophyta, Bacillariophyta, Haptophyta [145]. Khu vc Đơng Nam Á như Thái Lan, vào năm 1901 đã cĩ nghiên cu v b Desmidiales, sau đĩ là Krieger, 1932 nghiên cu Indonesia đnh danh đưc 380 taxa [189]; Scott & Prescott, 1961 nghiên cu Indonesia đnh danh đưc 526 taxa [148]; Hirano, 1972 nghiên cu Cambodia; Hirano, 1990 nghiên cu Thái Lan và Mã Lai đã đnh danh đưc 663 taxa [101]. Khu h to nưc ngt Thái Lan cĩ tng s 1598 lồi, trong đĩ 2 ngành cĩ s lồi nhiu nht là to Lc cĩ 455 lồi và to Silic cĩ 758 lồi [130]. Ling và Tyler, 1986, 2000 đã xác đnh khu h to nưc ngt Úc cĩ 1366 lồi (tr to Silic), trong đĩ hai ngành cĩ s lưng lồi nhiu nht là to Lc cĩ 1131 lồi, VKL cĩ 105 lồi [127]. Wehr và Sheath, 2003 đã xác đnh hơn 770 chi cho c khu h to Bc M, cĩ mơ t và minh ha bng hình nh rt rõ nét [163]. John và cs. , 2005 nghiên cu to nưc ngt và to đt: khu h to ca các đo thuc nưc Anh đã xác đnh đưc 2275 lồi nm trong 15 ngành căn c vào các d liu nghiên cu đáng tin cy v siêu cu trúc t bào, chp nhn gi thuyt ni cng sinh, các thơng tin v lch s phát trin hình thái ca lc lp trên cơ s nghiên cu nuơi cy, các d liu nghiên cu hĩa sinh và sinh hc phân t [106]. Nghiên cu TVN cĩ kích thưc cc nh (picoplankton) mi đưc thc hin trong
36. 23 nhng năm gn đây cho thy thành phn ch yu là các VKL đơn bào, và chúng đĩng vai trị quan trng trong các h nghèo dinh dưng [173]. 1.3.1.3. Nghiên cu v sinh thái Thành phn ca to bin đi ln gia các thy vc dng h và nhng vùng đa lý sinh vt. Chúng bao gm tt c các ngành to, ngoi tr to Đ và to Nâu. Các tác gi như Kalff và Knoechel, 1978; Hutchinson, 1961; Round, 1981; Reynold, 1984a; Munawar và Talling, 1986; Sandgren, 1988; Munawar, 1996, 2000; Stoermer và Smol, 1999; Whitton, Potts, 2000 [theo 106], BermanFrank 1995 [51], Chapman 1985,1995 [60], Dijkman 2007 [74], Elgavish 1980,1982 [85, 86]; Lindstrưm 1984,1991[125, 126]; Macan 1968 [128], Mc Causland 20022005 [131], Pfiester 19711985 [140], Sheath 1990 [150], Mc Cune 2002 [133], Reynold 2006 [145] là nhng tác gi đã cĩ nhiu chuyên kho nghiên cu v sinh thái hc ca to. * Đa dng TVN, thành phn lồi và din th theo mùa Tùy thuc vào tính cht mi loi thy vc mà s lưng lồi cĩ th đn vài trăm [163]. Hutchinson, 1961 [theo 163] đã đưa ra ý kin trái ngưc v nhiu lồi to cĩ th cĩ tim năng cnh tranh và cùng tn ti trong mơi trưng hồn tồn như nhau bi vì trong h cĩ nhiu sinh thái, cũng như s bin đi mơi trưng qua thi gian. Cĩ nhiu nhân t gĩp phn vào s đa dng ca to bao gm s bin đi v khơng gian và thi gian, sc ti dinh dưng, nhit đ và s ký sinh. Sinh khi ca to, v cơ bn là ph thuc vào s cung cp cht dinh dưng và đng vt ăn c trong tt c các h, nhưng bin đng v thi gian ca chúng khác nhau các h ưu dưng và bn dưng (Walters và cs., 1987; Carpenter và cs., 1993) [theo 163]. Nhng nghiên cu nhĩm chc năng ca lưi thc ăn trong h sinh thái h trong mt vài trưng hp đã b qua thành phn lồi to; rõ ràng cách tip cn này khơng đy đ bi vì nhng tính cht thuc v chc năng ca nhĩm to rt bin đi v thành phn lồi. Thơng tin v đnh danh quan trng cho các nghiên cu v sinh thái vì cĩ nhiu đc đim đưc s dng cho phân loi to như sc t quang hp, nhng sn phm d tr, s chuyn đng, s sinh sn, siêu cu trúc t bào và ngay c thơng
37. 24 tin v trình t ca DNA li cĩ tm quan trng v chc năng sinh thái. Ví d, trong nhĩm to nưc ngt thì ch cĩ VKL và vài lồi to n là cĩ sc t ph màu đ phycoerythrin, sc t này hp thu ti đa bưc sĩng 540nm 560nm, nên chúng m rng kh năng quang hp ca t bào và cĩ th d dàng sinh trưng các đ sâu ln hơn [163]. Tương t như vy, ch cĩ mt vài VKL cĩ kh năng c đnh N 2, vì chúng cĩ d bào như Anabaena, Aphanizomenon, Nostoc, mc dù mt vài lồi khơng cĩ d bào nhưng cĩ v dày hoc dng nhiu t bào t tp dày đc như Gloeocapsa, Oscillatoria, Microcoleus, Plectonema cũng cĩ kh năng này (Bothe, 1982; Paerl và cs., 1989) [theo 163]. Roi ca to là kt qu s tp hp đa ngành ca các nguyên sinh vt khác nhau, nhưng chúng to ra mt nhĩm sinh thái quan trng vì khuynh hưng ca chúng là hn dưng. S kin này khơng trùng hp ngu nhiên bi vì phc h roi ca chúng bao gm c trong vic bt mi vi khun [163]. S đa dng v kích thưc cũng là mt tính cht quan trng ca qun xã to. Sieburth và cs. ,1978 [theo 163] đưa ra sơ đ đ phân chia sinh vt ni căn c vào đ ln ca chúng: picoplankton t 0.2 2 m, nanoplankton t 2 20 m, microplankton t 20 200 m và mesoplankton t 200 2000 m. Kích thưc cĩ nh hưng đn t l lng và do đĩ các t bào đưc gi li vùng chiu sáng: nhng t bào cĩ kích thưc nh hoc dng hình cu, hình ellip thì lng chm hơn, cịn t bào cĩ dng phc tp, dài và rng thì lng nhanh hơn. Ceratium hirundinella là 1 lồi to Hai roi cĩ kích thưc ln khong 400 m, ph bin trong các h ưu dưng và dinh dưng trung bình cĩ s phân tng n đnh [55]; [98]; to này điu chnh v trí trong ct nưc nh nĩ di chuyn tích cc và cĩ l do s thay đi v hình thái và kích thưc ca mnh v cĩ sng [134]; [138]; [139]. Vách silic ca to Silic là s kt ta đm đc ca cellulose to cho chúng cĩ th lng nhanh hơn t 316 ln so vi nhng to khác cĩ cùng kích thưc. To silic dng tp đồn như Asterionella formosa, Fragilaria crotonensis, Tabellaria fenestrata cĩ hình thái phc tp và kích thưc dài hơn nên cĩ th tăng t l lng hoc làm cho t bào quay. Các lồi thuc VKL và b Desmidiales phù du to bao nhy bên ngồi t bào nên sng trơi ni trong nưc. Vài VKL như Anabaena flos
38. 25 aquae, Microcystis aeruginosa cĩ kh năng gi nguyên v trí trong ct nưc nh cĩ khơng bào khí [163]. Qun th to thay đi theo mùa cịn gi là din th theo mùa gp to Silic Asterionella formosa , h cĩ s dinh dưng trung bình và nhit đ n đnh. Trong vùng ơn đi, h Windermere (Anh), qun th tăng sau chuyn mùa và đt cc đnh vào mùa xuân khi cưng đ ánh sáng, nhit đ tăng và t l Si: P gn như ti đa. Qun th gim dn vào mùa h và cĩ mt đnh cao th hai (thưng nh hơn) vào mùa thu. h Erie (Bc M), Asterionella chim ưu th vào mùa xuân t 1931 1950, khi mơi trưng giàu dinh dưng thì các chi to Silic khác như Stephanodiscus, Aulacoseira, Fragilaria, và VKL cĩ si như Anabaena, Aphanozimenon chim ưu th. Khi s ưu dưng gim đã cĩ 7098% to gim v s lưng như Stephanodiscus spp., Aphanozimenon flosaquae, nhưng Asterionella xut hin tr li [163]. Trong phịng thí nghim, 2 lồi Cyclotella meneghiniana và Asterionella formosa cĩ t l tiêu th và nhu cu Si: P khác nhau, tuy nhiên ngưng ca nhng cht dinh dưng này mà hai lồi cĩ th cùng tn ti cũng đã đưc xác đnh. Đi vi t l các cht dinh dưng khác như C: P và N: P cũng đã đưc th nghim trong các nghiên cu cnh tranh dinh dưng cho hai lồi trên [163]. Nghiên cu thc nghim vai trị ca phosphate và ánh sáng đã ch ra s đáp ng khác nhau rõ ràng gia các lồi: cĩ vài lồi sinh trưng tt khi ch thêm P như Synedra radians , trong khi đĩ nhng lồi như Dinobryon sertularia, Synura uvella li gia tăng mt đ khi cưng đ ánh sáng cao (Noyelles và cs., 1980; Wehr, 1993) [theo 163]. Thành phn lồi cũng như cu trúc và kích thưc ca mi t bào cĩ th chu nh hưng khi b sung cht dinh dưng. Trong các h nghèo dinh dưng, khi b sung t l N: P cao hơn thì Synechococcus sp. chim ưu th, nhưng nu t l này thp hơn thì to silic như Nitzschia và Synedra li chim ưu th (Suttle và cs. , 1987) [theo 163]. Stockner & Shortreed (1988) [theo 163] ch ra rng, h Kennedy (Canada) t l 10N: 25P làm tăng sinh khi to ca qun xã mùa hè trong đĩ lồi Anabaena circinalis c đnh N 2 chim ưu th; t l N: P tăng đn 35 thì sinh
39. 26 khi tip tc cao hơn, nhưng qun th ưu th li là Synechococcus spp. (t bào cĩ kích thưc nh). Nhng nghiên cu ca McCausland, M. A., Thompson, P. A. & Blackburn, S. I. (2002, 2005) [132] cũng cho kt qu tương t. Vài lồi to va sng phiêu sinh va sng đáy các giai đon khác nhau trong năm thm chí trong mt ngày. Điu này vi mc đích nhm vưt qua mùa đơng trong trng thái bt hot (ví d: bào t) sau đĩ đn mùa thích hp li ny mm và sng lơ lng trong nưc. Trong nhiu thy vc, các to cĩ roi như Ceratium, Cryptomonas, Euglena di chuyn thng đng lên mt nưc vào ban ngày và xung sâu hơn vào ban đêm, là nhng đáp ng vi ánh sáng, tín hiu nhit đ, nhng điu kin hn hp hay dinh dưng [52]; [166]. Trong các h ưu dưng, vào mùa xuân và đu mùa hè, VKL Gloeotrichia echinulata bám vào các cht cn bn vùng nơng hay thc vt sng chìm trong nưc; nhưng vào mùa hè mun, các tp đồn cĩ khơng bào khí di chuyn vào vùng khơi, hin din ti hơn 40% ca tp đồn to [163]. H Apopka Florida, vùng á nhit đi, to Silic sng phù du và sng đáy tr li sng lơ lng trong ct nưc nh hat đng ca giĩ, đĩng gĩp mt lưng ln chlorophyll cho h. Trong các h nơng, VKL sng trơi ni gĩp phn tái to P t các cht lơ lng đ ri li đưa P tr v cho ct nưc [163]. * Nhng nhân t điu hịa sn lưng to trong h Phn ln các nghiên cu cho rng sn lưng và sinh khi ca to trong hu ht các h thng ao, h, đm ly đưc kim sốt do s cung cp P. Mc dù nhng nhân t cịn li như nhit đ, cưng đ ánh sáng rõ ràng rt cn thit trong vic điu hịa sn lưng ca to, nhưng ch cĩ cht dinh dưng chu trách nhim điu hịa là ch yu [163]. Nhn đnh này đã đưc chng minh h Washington, h nhn cht thi th cp cĩ ngun gc P t thành ph Seattle trong vài thp k trưc nên thưng xy ra n hoa ca VKL phù du, đc bit là Planktothrix (Oscillatoria) rubescens [163]. Ngày nay s ưu dưng trong h này đã đưc ngăn chn nh kim tra nghiêm ngt các cht thi, tng P ch cịn dưi 0.03 mg/l và tng N cịn dưi 0.5 mg/l. Trong
40. 27 nhiu năm (20002008) hàm lưng chlorophyll a đã gim cịn rt thp và ch s TSI gim dưi 40 [199]. Nhng lồi to khác nhau thì cĩ nhu cu khác nhau vi các nguyên t vi lưng khác nhau như Si, Mg, Ca, Fe, Mo, Se. To Silic chim ưu th trong qun th to ph thuc vào s gia tăng hàm lưng silic tr li vào mùa xuân năm sau; các h mà silic thp thì to silic cĩ th bin mt vào đúng mùa xuân. Nhng nhu cu v dinh dưng cĩ th cĩ nhng s tương tác quan trng, ví d Mo là nguyên t vi lưng cn thit cho 1 vài VKL, nĩ như là đng tác nhân đ c đnh N 2; s đng hĩa 2 ca chúng cĩ th b c ch bi s gia tăng SO 4 , cht ph bin trong các h nưc mn [163]. Ánh sáng trong ct nưc là nhân t then cht cũng cĩ nh hưng đn sn lưng ca to và thành phn lồi trong h. Ti tng nưc phía trên ca h cĩ s phong phú ca nhiu lồi, vì đĩ cưng đ ánh sáng là tt nht, nhng lồi cịn li bao gm vài lồi to cĩ roi li thích nghi vi tng nưc sâu hơn [145, 163]. Nhiu lồi cũng th hin s khác nhau v bc x quang hp và s ti đa v nhit đ [125]. Vài lồi như Asterionella formosa cĩ hiu qu quang hp đc bit cao ánh sáng cưng đ thp [163], trong khi đĩ nhng lồi khác, bao gm các lồi thuc chi Oscillatoria , cĩ kh năng bin đi mc đ dip lc t a và dùng sc t ph đ bo hịa mc đ ánh sáng thp hơn và làm thay đi quang ph hp thu [163]. Các lồi to cĩ roi như Dinobryon, Poterioochromonas, Cryptomonas và Ceratium cĩ th tiêu hĩa vi khun dưi điu kin ánh sáng thp; nhng lồi hn dưng này va cĩ kh năng quang hp va cĩ kh năng chuyn hĩa đ ăn vi khun [145, 163]. 1.3.2. Nghiên cu to nưc ngt Vit Nam 1.3.2.1. Nghiên cu v phân loi Vit Nam, t đu th k XX, nghiên cu v TVN rt ít hu ht là phân loi hc. Năm 1904, Bois và Petit [176] cơng b 38 lồi to Silic thu thp các thy vc nưc ngt min nam Vit Nam. Năm 1927, Frémy mơ t 2 lồi to lam t mu thu đưc ca D. Gaumont khi nghiên cu to ni min nam Vit Nam [theo 27]. Năm 1933, Lefèvre nghiên cu v to nưc ngt, báo cáo ca ơng đã đ cp đn TVN
41. 28 đưc thu thp t các cng rãnh, rch trong Tho Cm Viên Sài Gịn. Năm 1960, Hồng Quc Trương đã kho sát nhĩm nguyên sinh vt vùng Sài GịnCh Ln và tác gi đã đnh danh đưc 110 lồi. Vũ Văn Cương năm 1960, tin hành nghiên cu các qun xã thc vt thy sinh vùng Sài Gịn đã xác đnh đưc 4 taxa to lc và cũng trong chuyên kho này tác gi cĩ đ cp đn các yu t sinh thái liên quan đn qun xã thy sinh vt nghiên cu. Shirota, 1963 đã điu tra nghiên cu TVN các tri nuơi cá vùng Ch Ln, Sài Gịn, Th Đc, Đà Lt, Nha Trang, Hu cũng như các h, vùng đm ly, sui, tác gi đã đnh danh đưc 175 lồi. Cĩ l, đây là báo cáo chun mc đu tiên v TVN Vit Nam, vì l nĩ đã đ cp đn mt s ni dung cơ bn như đnh danh đưc TVN và đng vt ni, xác đnh đưc s lưng TVN (gram hoc s lưng/1m 3), tính tốn mi quan h gia phiêu sinh vi vic nuơi cá. Sau đĩ, Shirota và Hồng Quc Trương vào năm 1965 đã tin hành kho sát TVN nưc ngt các thy vc khác nhau ca Vit Nam và đã đt đưc nhiu thơng tin mi. Năm 1964, Trn Th Hnh cũng đã nghiên cu s bin đi theo mùa ca phiêu sinh vt ti các tri nuơi cá Th Đc. Shirota, 1966 tin hành cuc kho sát đ nghiên cu TVN Vit Nam t Hu đn Cà Mau thuc các thy vc ni đa như cng rnh, mương, sơng, ao, h; riêng thy vc dng h Đà Lt thu thp mu ti H Than Th, Mê Linh, Vn Kip, Xuân Hương và các h Rch Giá, Cà Mau; k c các sơng đo Phú Quc. Qua nghiên cu, tác gi đã đnh danh đưc 388 lồi và sp xp vào các ngành Cyanophyta, Chrysophyta, Chlorophyta, và Protozoa. Trong ngành Chrysophyta cĩ 2 lp: to Silic và to Vàng. Ngành Protozoa cĩ 2 lp trong đĩ to Vàng ánh thuc lp Mastigophora, to Lc đơn bào và tp đồn, to Hai roi, to n, to Mt thuc lp Chlorophyceae. Tác gi đã sp xp TVN nưc ngt vào 4 ngành, s ngành gim so vi các h thng phân loi khác vì tác gi đã s dng bc phân loi lp thay cho ngành to Silic, to Vàng, và to Vàng ánh; hay b thay cho ngành to Mt, to Hai roi, to n [151]. Tuy phm vi kho sát thu thp mu qui mơ nht cho đn thi
42. 29 đim y nhưng chưa nghiên cu khu h TVN thuc thy vc ni đa ca 4 tnh cịn li khu vc Tây Nguyên. Phm Hồng H, 1967 cho rng nhĩm to tc rong đưc xem như mt gii gm nhiu ngành, khng đnh chúng là thc vt thuc Thallophyta và đưa ra các tiêu chun đ phân bit vi các thc vt cịn li. Tác gi cịn cho rng TVN gi là Nguyên sinh Thc vt xp vào Protista, tr VKL, to Đ, to Nâu. V danh pháp gi tên ngành to cĩ thêm phyco trưc phyta, tr ngành Cyanophyta; các ngành cịn li là Chlorophycophyta, Chrysophycophyta, Phaeophycophyta, Rhodophycophyta, Pyrrhophycophyta. Vy nhĩm to cĩ 6 ngành [11]. Ngồi ra, tác gi cịn cĩ nhiu cơng trình nghiên cu v to hc, trong s đĩ cĩ kho lun v to nưc ngt vùng Cn Thơ, kt qu xác đnh đưc 39 lồi/dưi lồi, cĩ 1 th mi cho khoa hc là Scytonema duplex var. canthoensis. Riêng ngành to Vịng, tác gi cũng đã xác đnh đưc 8 lồi/dưi lồi [theo 19]. Cao Ngc Phưng, 1964 ch nghiên cu ngành Cyanophyta thu thp mu ti Sài Gịn, Đà Lt và đã xác đnh đưc 23 lồi/dưi lồi trong đĩ cĩ 1 lồi và 1 th mi cho khoa hc là Phormidium vietnamense và Gloeocapsa punctata var . phamhoangii [theo 19]. T năm 19661969, Hortobagyi tin hành điu tra nghiên cu TVN H Gươm, Hà Ni đã xác đnh đưc 128 lồi/dưi lồi gm 1 to Mt, 103 to Lc, 24 VKL: trong đĩ cĩ ti 33 lồi/dưi lồi mi đi vi khoa hc, riêng chi Scenedesmus cĩ ti 30 lồi/dưi lồi [theo 19]. T năm 1967 đn năm 1970 Nguyn Thanh Tùng nghiên cu h Zygnemataceae, to tip hp thuc ngành to Lc đã xác đnh đưc 39 lồi/dưi lồi, riêng chi Spirogyra cĩ 28 lồi, Zygnemopsis : 1 taxon, Temnoganetum : 1 taxon; đc bit cĩ 2 lồi mi cho khoa hc là Mougeotia dalatensis và Spirogyra saigonensis . Trong cơng trình nghiên cu trên đây, tác gi khơng nhng đ cp đn phân loi hc mà cịn quan tâm đn sinh thái hc v s bin đng theo mùa ca to, đng thi lý gii s sinh sn bng bào t tip hp, s sinh trưng và sinh sn đc trưng ca h này [185,186]. Năm 1978, tác gi thu thp mu ti các sui, thác nưc,
43. 30 ao, h, các vùng trũng đm ly Đà Lt cĩ đ cao trên 1400m cách mt bin, thuc vùng nam Tây Nguyên và xác đnh đưc hơn 80 lồi trong 3 ngành Cyanophyta, Chlorophyta và Rhodophyta; trong đĩ cĩ hơn 30 lồi mi cho Vit Nam và 5 taxa mi cho khoa hc. Năm 1980, mt cuc kho sát sơ b vùng rng núi Ngc Linh, tnh Kon Tum thuc bc Tây Nguyên các vùng trũng, đm ly, các h bom, các sui, cĩ đ cao t 600m đn 1900m, tác gi đã xác đnh đưc 67 lồi thuc 2 ngành Cyanophyta, Chlorophyta, trong đĩ cĩ 21 lồi mi cho Vit Nam và 1 th mi cho khoa hc. Năm 1983, qua cuc kho sát vùng Dương Đơng đo Phú Quc thu thp mu ti các vũng nưc đng, ao, sui, tác gi đã xác đnh đưc 70 lồi, trong đĩ cĩ 33 lồi thuc Chlorophyta, 17 lồi thuc Cyanophyta, 15 lồi thuc Bacillariophyta, 4 lồi thuc Euglenophyta và 1 lồi thuc Rhodophyta, cĩ 7 lồi mi cho Vit Nam. Năm 1989, tác gi thu mu ti các đa đim như Rch Kè, Bn Than, Bình M, Tân Bình thuc huyn C Chi xác đnh đưc 44 lồi thuc h Desmidiaceae trong đĩ chi Staurastrum chim ưu th, cĩ 6 lồi mi cho Vit Nam. T tháng 7 /1994 đn tháng 6 /1996, tác gi nghiên cu to nưc ngt Vưn Quc Gia Nam Cát Tiên đã xác đnh đưc 213 lồi thuc 7 ngành: Chlorophyta cĩ 111 lồi, Cyanophyta cĩ 44 lồi, Bacillariophyta cĩ 37 lồi, Euglenophyta cĩ 14 lồi, Chrysophyta cĩ 3 lồi, Xanthophyta cĩ 2 lồi, Dinophyta cĩ 2 lồi; trong đĩ cĩ 15 lồi/dưi lồi mi cho khu h to nưc ngt Vit Nam. Năm 2002, tác gi nghiên cu to nưc ngt Vưn Quc Gia Tràm Chim tnh Đng Tháp đã xác đnh đưc 349 taxa thuc 8 ngành theo th t t nhiu đn ít như sau: Chlorophyta 134 taxa, Euglenophyta cĩ 80 taxa, Bacillariophyta cĩ 75 taxa, Cyanophyta cĩ 43 taxa, Dinophyta cĩ 7 taxa, Xanthophyta cĩ 6 taxa, Chrysophyta cĩ 3 taxa, Raphidophyta cĩ 1 taxon. Các chi cĩ s lồi nhiu gm Trachelomonas (31 lồi), Cosmarium (29 lồi), Oscillatoria (21 lồi), Phacus (21 lồi), Euglena (19 lồi), Closterium (16 lồi), Eunotia (14 lồi). Điu đc bit là cĩ 17 taxa đưc ghi nhn ln đu tiên cho Vit Nam và 3 taxa đ ngh mi cho khoa hc là Trachelomonas raciborskii var. ovata nov. var., Trachelomonas tramchimensis nov. sp., Trachelomonas unispinosa nov. sp. [37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 160].
44. 31 Dương Đc Tin và Võ Văn Chi (1978), trên quan đim phân loi hc, to đưc sp xp vào 2 trên gii: Procaryota cĩ phân gii to Lam (Cyanobionta); và Eucaryota cĩ gii thc vt (Plantae) gm phân gii to Hng (Rhodobionta) và phân gii to chính thc (Phycobionta). To gm cĩ 10 ngành như sau: Cyanophyta, Pyrrophyta, Chrysophyta, Bacillariophyta, Phaeophyta, Rhodophyta, Xanthophyta, Euglenophyta, Chlorophyta, Charophyta [31]. Trên cơ s ca các kt qu nghiên cu v ngun gc hình thành, hình thái hc, đc đim thy lý, thy hĩa các thy vc ni đa Vit Nam mà nhiu nhà khoa hc đã cĩ nhng tng kt v các khu h to khác nhau ca các thy vc t nhiên và thy vc nhân to. T năm 1966, Dương Đc Tin cĩ nhiu cơng trình nghiên cu v VKL bc Vit Nam, đc bit là các lồi c đnh đm. Năm 1977, tác gi cơng b 13 lồi VKL c đnh đm trên đt trng lúa phía bc. Năm 1996, chuyên kho “Phân loi vi khun lam Vit Nam” gm 214 lồi đưc mơ t chi tit cùng vi hình v minh ha [33]. Năm 1997, cùng vi Võ Hành xut bn chuyên kho “ To nưc ngt Vit Nam”, Phân loi b to Lc, Chlorococcales, chuyên kho này đ cp khĩa phân loi, mơ t hơn 800 lồi/dưi lồi cĩ hình v minh ha [34]. Trong danh lc v s lưng thành phn lồi to nưc ngt thuc thy vc ni đa Vit Nam đã đưc tác gi cơng b vào năm 1982, 1996, 2001 cĩ 1403 lồi/dưi lồi trong 9 ngành như sau: Bacillariophyta: 388, Cyanophyta: 344, Chlorophyta: 530, Euglenophyta: 78, Pyrrophyta: 30, Chrysophyta: 14, Charophyta: 10, Xanthophyta: 5, Rhodophyta: 4 [29, 32, 195, 197]. Nguyn Văn Tuyên, qua nhiu cơng trình nghiên cu to nưc ngt như khu h to min bc Vit Nam (1982) và sau đĩ các tnh phía nam, đn năm 2003 đã cơng b khu h to nưc ngt ni đa Vit Nam cĩ 1539 lồi/dưi lồi nm trong 7 ngành như sau: Chlorophyta: 614, Bacillariophyta: 409, Cyanophyta: 264, Euglenophyta: 214, Dinophyta: 17 Chrysophyta: 13, Xanthophyta: 8 [46]. Trong vùng ca sơng và đm phá ven bin cịn cĩ cơng trình nghiên cu ca Tơn Tht Pháp (1993) phá Tam Giang, đã ghi nhn 185 taxa lồi/dưi lồi trong 4 ngành: Chrysophyta cĩ 130 taxa, Chlorophyta cĩ 23 taxa, Pyrrophyta cĩ 17 taxa,
45. 32 Cyanophyta cĩ 15 taxa. Điu đáng quan tâm là trong ni dung ca lun án, tác gi va xác đnh cu trúc thành phn lồi va xác đnh các sinh thái ca thy sinh vt, s phân b ca thy sinh vt theo khơng gian, thi gian và đ mn, đc bit là b sung cho danh lc thc vt Vit Nam 17 taxa lồi/dưi lồi to silic [19]. Nghiên cu to Silic vùng ca sơng Vit Nam, Đng Th Sy (1996) ghi nhn 361 taxa, trong đĩ cĩ 98 taxa ln đu tiên ghi nhn Vit Nam [22]. Võ Hành (1983), nghiên cu TVN h cha K G tnh Hà Tĩnh, thuc khu h TVN khu vc bc min trung, đã cơng b 191 lồi/dưi lồi [191]. Chuyên kho v b Chlorococcales (cùng vit vi Dương Đc Tin), đã s dng mu vt t các thy vc ni đa thuc khu vc Bình Tr Thiên và 21 thy vc ni đa ca 5 tnh bc Trưng Sơn [34]. Nguyn Đình San (19942000), nghiên cu TVN các thy vc b ơ nhim các tnh Thanh Hĩa, Ngh An, Hà Tĩnh, đã xác đnh đưc 196 lồi/dưi lồi nm trong 5 ngành: Chlorophyta, Bacillariophyta, Euglenophyta, Cyanophyta, Pyrrophyta và đã b sung 16 lồi mi cho khu h to nưc ngt Vit Nam [20]. Lê Th Thúy Hà (2003), nghiên cu TVN nưc ngt, thy vc nưc chy thuc các tnh Hà Tĩnh, Ngh An đã xác đnh đưc 409 lồi/dưi lồi nm trong 6 ngành: Chlorophyta, Bacillariophyta, Euglenophyta, Cyanophyta, Pyrrophyta, Chrysophyta, đã b sung 36 lồi mi cho khu h to nưc ngt Vit Nam, 114 lồi/dưi lồi cho khu h to vùng Bc Trung B [5]. Hu ht các cơng trình nghiên cu v to Vit Nam đu phân loi to nĩi chung trong 10 ngành: Cyanophyta, Euglenophyta, Pyrrophyta, Chrysophyta, Xanthophyta, Bacillariophyta, Chlorophyta, Rhodophyta, Phaeophyta, Charophyta cịn TVN nĩi riêng cĩ 7 ngành: Cyanophyta, Euglenophyta, Pyrrophyta, Chrysophyta, Xanthophyta, Bacillariophyta, Chlorophyta. 1.3.2.2. Nghiên cu v sinh thái * Nhit đ Phía bc Vit Nam, vào mùa đơng nhit đ nưc tng mt thp hơn 20 0C. Mùa hè phía bc và sut năm phía nam Vit Nam, nhit đ nưc tng mt trên dưi 30 0C. Thy vc dng h cĩ đ sâu trên 10 m thì cĩ s phân tng nhit đ nưc
46. 33 theo chiu thng đng. H nhân to, phía h lưu gn đp, chênh lch nhit đ rt rõ rt gia khi nưc tng mt vi tng đáy. Căn c vào s phân tng, chênh lch nhit đ, thy vc dng h Vit Nam đưc chia làm 3 loi: bc Vit Nam thuc loi h đơn chu kỳ nĩng vì nhit đ bin đi theo tng mùa; nam Vit Nam thuc loi h đa chu kỳ nĩng vì nhit đ bin đi theo tng thi đim trong ngày; mt s h cĩ đ sâu ln thuc vùng cc nam Vit Nam là h ít b xáo trn vì thưng xuyên trong tình trng phân tng v nhit đ [27] * Bc x mt tri Bc x mt tri truyn nhit đn mơi trưng nưc, to khác bit gia mt đ nưc ca khi nưc, cĩ vai trị trong quang hp ca thy thc vt. Tùy thuc vào đc trưng lý hĩa và sinh vt mi h, lưng mây, và thi đim trong ngày mà đ sâu tng chiu sáng cĩ thay đi [107]; [164]. H cha luơn cĩ đ trong cao vùng h lưu gn đp. H cha nh, đ trong trung bình t 20cm đn 120 cm; h cha ln t 40cm đn 270 cm (h Yaly cĩ đ trong ti 340cm, h Easoup cĩ đ trong ti 320cm). H Ba B cĩ đ sâu ln nên đ trong đo đưc là 290cm. Các h vùng đng bng, đ trong thp hơn t 20cm đn trên dưi 40cm. Vào mùa mưa lũ, h cha cĩ đ trong rt thp do các cht lơ lng và lưng phù sa cao. Vào mùa khơ, các dịng sui đ vào h b cn kit, khơng cĩ phù sa nên đ trong cao [27]. * Hàm lưng các cht khí Các cht khí trong nưc gm cĩ: DO, CO 2, N, CH 4, H2S. Trong các cht khí này cĩ O 2, CO 2 hp thu t khí quyn, các khí cịn li là nhng sn phm đưc to thành trong các chu trình sinh, đa, hĩa xy ra trong khi nưc và các cht trm tích đáy. Khí O 2 hịa tan: vùng bc Vit Nam, vào mùa đơng, nhit đ nưc các h cha thưng thp nên hàm lưng oxy hịa tan thưng cao hơn so vi mùa hè [2]. Hàm lưng oxy hịa tan thp nht vào lúc na đêm chuyn v sáng hơm sau, cao nht vào bui trưa chuyn v chiu; hàm lưng oxy hịa tan ca khi nưc tng mt cao hơn khi nưc tng đáy. H Hịa Bình oxy hịa tan tng mt dao đng t 6,3
47. 34 9,2mg/l, h Thác Mơ t 6,34 9,8mg/l. Các h đng bng cĩ oxy hịa tan tng mt dao đng t 1 18mg/l, h lưu gn đp cĩ mc chênh lch trên dưi 7mg/l. Khí CO 2: ging như oxy, khi nhit đ nưc càng cao thì CO 2 trong nưc càng thp, CO 2 kt hp vi Ca và Mg to nên mui kt ta là CaCO 3, MgCO 3 dn đn s tăng pH > 8. Hu ht các h cĩ pH trên mc trung tính, nghiêng v kim tính, do chu nh hưng các thy vc nưc chy như sơng, sui thuc loi hyđrat 2+ 2+ carbon vi các cation (Ca , Mg ), anion (HCO 3) tương đi cao. Tính kim ca h phía nam Vit Nam so vi bc Vit Nam thp hơn, vì nn đt phía nam cĩ ngun gc bazan, phía bc cĩ ngun gc granit và đá vơi chim ưu th. Hàm lưng CO 2 khác nhau theo tng lai hình thy vc: theo chu kỳ ngày (ban đêm: cao, ban ngày: thp), và theo chiu thng đng ca khi nưc. H cha ni đa, CO 2 dao đng: trên dưi 1mg/l đn trên dưi 20mg/l, bình thưng ch trên dưi 5mg/l [27]. * Đc đim thy hĩa và mc dinh dưng ca h Nhng yu t thy hĩa và đc tính phân b: h t nhiên vùng đng bng cĩ N, P, COD, BOD, và H2S cao hơn h t nhiên và h cha vùng núi. Nguyên nhân do các hat đng ca con ngưi chung quanh h quyt đnh. Hàm lưng các yu t thy hĩa ca các h cha đu hình thành mt khuynh đ theo chiu dc t thưng lưu ti h lưu ca h. Đa s các yu t như PO 4, NO 3, SiO 2, đ đc, Fe cao vùng thưng lưu và gim dn vùng h lưu; cịn NH 4, COD, BOD li cĩ xu hưng ngưc li. Phân hng dinh dưng các loi h: hin nay, hu ht các tác gi đu cho rng thy vc dng h cĩ 3 mc đ dinh dưng cơ bn: nghèo dinh dưng, dinh dưng trung bình, và giàu dinh dưng. Mc đ dinh dưng ca h cha như h Hịa Bình, h Thác Mơ trong nhng năm đu mi ngp nưc đưc xp vào bc 3 tc bc giàu dinh dưng; cịn h Trúc Bch, h Tây xp vào bc 4 tc bc rt giàu dinh dưng [12]; [27]. * Bin đng mt đ to h t nhiên và h cha H t nhiên
48. 35 H Ba B: mùa thu, tng mt (03m) mt đ: 556.000598.000 t bào/l (th nguyên trong tài liu dn [27] là “cá th/l”) (tháng 8/1961, 9/1995); cao nht: 2.079.545 t bào/l (tháng 8/1996). Trong mùa xuân mt đ: 4.600 223.000 (th nguyên trong tài liu dn [27] là “cá th/l”) (tháng 4/1975) và 35.782 141.052 t bào/l (tháng 5/1995). H Tây và các h Hà Ni: trung bình mt đ TVN h Tây t 1960 – 1970 t 3.10 6 đn 200.10 6 t bào/l: VKL chim 60% 90% tng mt đ. h Tây, khi xy ra hin tưng n hoa đã cĩ ti 249.10 6 t bào/l, trong đĩ Microcystis chim ưu th. Năm 1997, h Tây và h Trúc Bch, mùa khơ dao đng t 6.10 510,6.10 6 t bào/l, trong đĩ VKL ch chim 40,3% 69,3%; mùa mưa t 6,41 49,63 g/m 3, trong đĩ to Silic li chim ưu th đt 65,5% v khi lưng. Các h khác như H Gươm, h By Mu cĩ mt đ rt cao: vài triu đn vài chc triu t bào/l, trong đĩ to Lc, VKL chim ưu th. Tây Nguyên: kt qu nghiên cu h Lăk, tnh Đc Lc năm 1980, 1984, 1993, mt đ: 7.000 300.000 t bào/l. Chim ưu th v mt đ và sinh khi là các chi Aulacoseira và Spirogyra [27]. H cha H Thác Bà: s lưng TVN thay đi theo các tháng trong năm. To Silic chim ưu th vào mùa khơ (tháng 2, 4), VKL chim ưu th vào mùa mưa (tháng 7, 8). Mt đ TVN cao vùng gia h và h lưu gn đp, trong đĩ vùng gia h cao nht, vùng thưng lưu thp nht. Theo chiu thng đng thì mt đ TVN cao tng mt, thp tng nưc sâu hơn, cao nht tng 5m 2m. Din bin ca TVN h Thác Bà theo thi gian đưc trình bày trong bng 1.1 cho thy năm th hai sau khi ngp nưc, s lưng TVN cao nht, sau đĩ cĩ xu hưng gim dn [6]; [45]. H Hịa Bình: t 19911994, mt đ to dao đng t 6.000 đn 403.000 t bào/l; mùa khơ cao hơn mùa mưa, cao nht vào thi kỳ đơng xuân. Hin tưng n hoa TVN ti khu vc trung lưu h vào thi kỳ tháng 12 đn tháng 1 năm sau xy ra liên tip t năm 1991 đn năm 1997. Mt nưc cĩ nhiu váng to gm hai chi Aulacoseira và Microcystis chim ưu th tuyt đi. Vào mùa khơ, thi kỳ đơng
49. 36 xuân khu vc trung lưu gn phía thưng lưu mt đ TVN cao nht và thp dn v phía h lưu đp và thp nht khu vc thưng lưu. Trong sut mùa khơ, mt đ TVN cao nht khu vc h lưu gn đp [7]; [27]. Bng 1.5. Din bin mt đ trung bình ca TVN h Thác Bà (19711976, Nguyn Hu Tưng,1985 [45] ; H Thanh Hi, 1995, 1996) [6] * th nguyên trong tài liu dn là “cá th/l” Năm Mt đ (t bào/lít)* 1971 612.000 1972 1.632.000 1973 787.000 1974 305.000 1975 421.000 1976 1992 (tháng 7) 7.408 1996 (tháng 3) 82.000 H Thác Mơ: kt qu nghiên cu vào các tháng 4, 6 năm 1996 cho thy: tng nưc mt 5m 0m, mt đ TVN dao đng t trên 10.000 đn trên 400.000 t bào/l, mt đ to Lc ưu th (54% 99%). tng nưc sâu hơn, 25m 15m, to Hai roi ưu th (75%). Vào tháng 6, đu mùa mưa, phân b TVN thp nht khu vc phía thưng lưu và cao dn v phía h lưu gn đp. * Đc trưng phân b s lưng TVN Cĩ hai nguyên nhân tác đng đn phân b s lưng: Trc tip gm loi hình thy vc như yu t mơi trưng cnh quan, vùng đa lý t nhiên, khơng gian ca h, thi gian như khí hu, mùa. + Phân b s lưng theo thy vc: h cĩ kích thưc nh và cn thưng cĩ mt đ cao hơn các h cĩ kích thưc ln, sâu. H t nhiên vùng núi (h Ba B, H Lăk) cĩ đ sâu và đ trong ln, vùng ven b vi nn đáy mm bùn cát nên các nhĩm rong phát trin tt; mt đ thp hơn so vi h t nhiên vùng đng bng: thưng cn, nhiu cht dinh dưng (h Tây, h Gươm). + Phân b s lưng theo khơng gian: • Phân b theo chiu thng đng: tng mt cĩ mt đ cao nht. Tuy nhiên, vi mi nhĩm lồi thì cĩ s thích ng vi ánh sáng cĩ cưng đ khác
50. 37 nhau. Ví d, đi vi VKL thưng phân b tng trên mt, k đĩ là to Lc, to Mt và mt s lồi to Hai roi. Các lồi to Silic, đc bit to Vàng, to Vàng ánh li phân b ph bin tng nưc sâu. Phân b theo chiu thng đng các thy vc đ sâu ln thưng liên quan đn phân b ánh sáng, s phân tng ct nưc, và các ch đ dinh dưng, nhit đ và các loi cht khí. Bng 1.6. Phân b s lưng các nhĩm thy sinh vt gia các loi hình thy vc [27] Nhĩm Thy vc nưc chy Thy vc nưc đng sinh vt Sơng H Ao Đm Sui Vùng Đng Vùng Đng Vùng Đng phá núi bng núi bng núi bng TVN (t 882 10.000 3.500 7000 600.000 9.700 3.000 76.400 bào/l) 23.000 294.000 1,3.10 6 >200.10 6 200.10 6 6,8. 106 500.000 122,8.10 6 Đng vt 10 18133 960 3.000 50.000 400 850 2.705 ni (con/m 3) 1000 123.000 362.000 310.000 14.000 3.10 6 47.800 Đng vt 5 1978 36913 40300 37 292 54675 đáy (con/m 2, 50(c) (0,79 (0,328) 5.000 (0,8 (17160) g/m 2) (338) 4,3) (0,16 6,3) 83,8) • Phân b theo mt rng: thưng ph thuc vào 3 yu t: hình thái thy vc, ch đ thy hc, và đc tính dinh dưng. Các đc đim khác như sĩng và giĩ cũng chi phi phân b ca TVN. + Phân b s lưng theo thi gian • Theo mùa: bin đng theo mùa ph thuc ch yu vào: nhit đ và ch đ thy văn. Tác đng ca nhit đ ch rõ rt vi t l s lưng trong cu trúc thành phn lồi tc là s thay th các nhĩm lồi. Khi lưng mưa phân b khơng đng đu trong năm cĩ th là yu t chính dn đn tính bin đng v s lưng theo mùa rt rõ rt. Vào mùa mưa ngun dinh dưng b sung to thun li cho sinh trưng, phát trin ca TVN. • Theo ngày, đêm: ban ngày, mt đ cao hơn ban đêm. Kt qu nghiên cu s bin đng s lưng theo chu kỳ ngày đêm trm Thác B, h Hịa Bình, thy đnh cao phát trin vào bui trưa t 11 gi 13 gi, sau đĩ gim dn.
51. 38 Các hot đng vùng lưu vc và hình thc s dng thy vc là các nguyên nhân gián tip nh hưng đn qun xã TVN trong h, đơi khi thơng qua cu trúc các qun xã sinh vt thy sinh. Đc trưng ca TVN h cha Vit Nam, đĩ là cĩ mt đ TVN thp. Tuy nhiên, sau khi xây dng vào nhng năm đu thưng xy ra hin tưng n hoa, các chi gây n hoa thưng là Microcystis, Aulacoseira [27]. 1.3.2.3. Thành phn lồi Trong tng s 1403 lồi/dưi lồi TVN thuc các thy vc ni đa Vit Nam [27] đã cơng b thì s lồi thưng thy nht các h t nhiên và h cha đưc ghi nhn như sau: H t nhiên: h Ba B là mt h min núi, các lồi thưng gp là Merismopedia punctata, Dinobryon sertularia, Ceratium hirundinella, Aulacoseira granulata var . jonensis, A. islandica, Cyclotella meneghiniana f. binotata, Synedra ulna var . biceps, Achnanthes inflata var . gibba, Pediastrum clathratum, Chodatella ciliata, Tetraedron hastatum; trong s này nhng lồi ưu th là Ceratium hirundinella, Synedra ulna, Pediastrum clathratum, Dinobryon sertularia . Thành phn lồi bin đng theo mùa: mùa xuân ch yu là Ceratium hirundinella, Pediastrum boryanum, P. simplex, Dinobryon sertularia, Closterium acerosum; mùa hè ch yu là các lồi to Lc trong b Chlorococcales như Pediastrum clathratum f. major, P.simplex var . angustrum, Scenedesmus opoliensis var . brevicaudatus, S. abundans var . indica, Actinastrum indicum. S lưng lồi tăng lên cĩ liên quan ti s gia tăng nhit đ nưc h, mui dinh dưng, đc bit trong thi kỳ mưa. Bin H và H Lăk Tây Nguyên cĩ thành phn lồi giàu cĩ, ch yu là các lồi thuc nhĩm to Silic trung tâm như Cyclotella comta var. affinis, Cyclotella meneghiniana f. binotata,, Aulacoseira nyassensis, A. pyxis , và các lồi to Lc như Rhaphidium planctonicum, Dictyosphaericum reniforme f. major , các lồi nhit đi như Kirchneriella lunaris var. dianae, Coelastrum reticulatum f. duplex, Tetraedron bilidum.
52. 39 H đng bng như h Tây là loi h nơng, giàu cht dinh dưng nên ch yu là các lồi thuc ngành to Lc (b Chlorococcales) và VKL. Mùa mưa xut hin mt s lồi thuc ngành to Hai roi, to Vàng ánh. Các lồi thưng gp là Merismopedia elegans var . remota, M. tenuissima, Microcystis robusta, Glenodinium borgei, Pediastrum simplex var . ovatum, Crucigenia apiculata, Actinastrum hantzschii var . fluviatile, Scenedesmus spp. . Ngồi ra cịn nhng lồi thuc các chi Oscillatoria, Lyngbya, Spirulina, Aulacoseira, Cyclotella, Nitzschia, Ankistrodesmus, Chodatella, Tetrastrum, Schroederia, Coelastrum, Chlorella cùng vi 1 vài lồi thuc chi Straurastrum, Cosmarium . S lưng lồi ca các h t nhiên dao đng khong trên 100 lồi. Mùa khơ (mùa đơng) các lồi ưa lnh xut hin như Cryptomonas commulata, Dinobryon divergens. Mùa hè thưng gp các lồi như Scenedesmus, Tetraedron, Actinastrum trong s đĩ cĩ nhng lồi nhit đi như Scenedesmus colummatus var . bicaudatus, S. hortob f. hanoiensis, Tetraedron hemisphaericum. Mt s lồi gây hin tưng n hoa: Microcystis robusta, M. aeruginosa, Merismopedia elegans, Gloeocapsa minor, thì s lưng cĩ th đt ti 249.10 6 t bào/lít. H cha: thành phn TVN trong các h cha vùng núi ch yu là VKL, to Silic, to Lc. Mùa đơng thưng gp Gloeocapsa magma f. opaca, G. stigophila var. crassa, Phormidium curtum, Euastrum assatum f. boergesenii, Cosmarium constrictum var. identatum. Mùa hè thưng gp Merismopedia elegans var. remota, Chodatella subsalsa var. citriformis, Pediastrum clathratum var. punctatum. H K G (Hà Tĩnh) thưng gp các lồi Microcystis aeruginosa, M. grevillei, Anabaena sp., Peridinium cinctum , Caloneis placentula, Cymbella australica, Gomphonema acuminatum, Aulacoseira granulata, Navicula dicephala, Pinnularia appendiculata, P. isostauron, P. mesolepta, Tabellaria fenestrata, Synedra ulna, S. tenera, Euglena acus, Phacus hamatus, Trachelomonas armata, Kirchneriella irregularis, Pediastrum duplex, Scenedesmus spp., Closterium pronum, Cosmarium moniliforme, Staurastrum spp. . 1.4. ĐIU KIN T NHIÊN CA KHU VC NGHIÊN CU
53. 40 1.4.1. Đa lý, khí hu ca tnh Đc Lc Tnh Đc Lc nm trong cao nguyên Đc Lc thuc min trung ca Tây Nguyên, cĩ ta đ đa lý 11°10 ′ 13°40 ′ vĩ đ bc và 107°25 ′ 109°06 ′ kinh đ đơng vi din tích 1.312.537 ha, đ cao tương đi là 550m. Phía bc giáp tnh Gia Lai, phía đơng giáp tnh Phú Yên và Khánh Hịa, phía nam giáp tnh Lâm Đng, phía tây nam giáp tnh Đăk Nơng và phía tây giáp Vương Quc Campuchia cĩ đưng biên gii dài 193km. Nét đc trưng ca đa hình Đc Lc là s phân bt rt rõ ràng, nghiêng và thp dn theo hưng đơng nam sang tây bc. Đc Lc nm trong vùng khí hu nhit đi m, giĩ mùa, ni bt là s tương phn gia hai mùa: mùa mưa t tháng 5 đn tháng 11, mùa khơ t tháng 11 đn tháng 4 năm sau. Đc Lc thuc kiu khí hu nhit đi giĩ mùa cao nguyên, th hin bi nn nhit khá phong phú và n đnh trong năm, chia làm 3 vùng: vùng I gm các vùng núi cao ca huyn Lăk, Krơng Bơng; vùng II bao gm tồn b cao nguyên Buơn Ma Thut, Buơn H, bình nguyên Easoup, Buơn Đơn, Eah ′ leo, các xã đơng bc huyn Krơng Nơ, Cư Jút; vùng III gm các vùng trũng Krơng Păk Lăk và các khu vc phía đơng ca tnh. Nhit đ: nhit đ khơng khí trung bình năm dao đng t 2226°C, chênh lch nhit đ gia các tháng trong năm thp nên biên đ nhit ca năm khơng cao (t 46°C). Biên đ dao đng nhit đ ngày đêm khá ln cĩ khi lên ti 1012°C; các tháng 1, 2, 3 cĩ biên đ dao đng nhit đ ngày đêm ln nht (1215°C); mc dù biên đ nhit đ ngày đêm ln nhưng biên đ dao đng nhit đ năm ch t 35°C. Lưng mưa: lưng mưa khác nhau các đ cao khác nhau, khơng nhng tuân theo quy lut nht đnh ca đ cao đa hình mà cịn chu nh hưng rt ln bi s che chn ca núi. Nhng nơi cĩ đ cao thp thì lưng mưa gim (thung lũng, ao, h, sơng, sui khong 16001800mm). Mùa lũ trong năm làm cho h sinh vt trong ao, h tràn ra sơng sui và ngưc li. Lưng mưa ngày đt giá tr cc đi và s ngày mưa liên tc kéo dài c tun, cc đi thưng rơi vào tháng 7, 9 lên ti 300400mm như vùng Buơn Ma Thut, Lăk; vào mùa khơ lưng mưa hu như khơng đáng k.
54. 41 Bc hơi: kh năng bc hơi ph thuc vào các mùa, mùa mưa bc hơi kém hơn mùa khơ: cĩ th nĩi bin trình lưng bc hơi ngưc vi bin trình mưa hàng năm. T tháng 1 3 bc hơi ln nht, gây hn hán làm cho sơng sui cn kit nưc, nh hưng trc tip đn phát trin cũng như phân b ca TVN; mùa mưa đơi khi gây lũ lt trên các dịng sơng dn đn s trao đi các h sinh vt gia sơng, h. Đ m: vào mùa mưa đ m cao (8085%), thưng rơi vào các tháng 5, 8, 9; thp nht vào tháng 3 khong (10%). Phân b khơng gian ca đ m th hin quy lut chung là tăng theo đ cao đa hình, đ m ti thp tuyt đi ch đt 1% Buơn Ma Thut. Mây: lưng mây trung bình tháng cĩ tr s ln nht vào mùa mưa, nh nht vào mùa khơ; thưng lưng mây trung bình trên dưi 7/10, tháng ít mây nht, lưng mây cc tiu ch đt 2/103/10. S gi nng: phân b s gi nng tương quan vi phân b lưng mây: nơi nào cĩ nhiu mây nht là nơi cĩ s gi nng ít nht. Đc Lc s gi nng trong năm khong 20002200 gi, tháng 3 t 200250 gi, tháng ít nng là các tháng mùa mưa, tùy tng nơi cĩ tr s khác nhau. Giĩ: giĩ Đc Lc thay đi hưng theo mùa và ph thuc tng khu vc. T tháng 59 giĩ thnh hành là tây và tây nam vi tn sut cao 50%70%, mùa đơng thnh hành giĩ đơng bc, tn sut 50%60%; tc đ giĩ t 23m/s ph thuc vào mùa: mùa đơng (cĩ nơi đt 10m/s) cao hơn mùa hè, nơi cao tc đ giĩ ln hơn nơi thp (thung lũng), s ngày cĩ giĩ mnh trong năm khác nhau tùy tng nơi, Buơn Ma Thut khong 79 ngày [3]; [theo 9]; [theo10]; [14]. 1.4.2. H Easoup H Easoup thưng cĩ din tích t nhiên là 15.250 ha bao gm đt đai ca 4 xã: Easoup, Ea Bung, Ea lê và Ea Rơk. C 3 phía bc, đơng, nam đưc bao bc bi các cao nguyên Pleiku, Buơn Ma Thut, Đăk Nơng Đăk Mil, phía tây ni vi đng bng rng ln ca Campuchia. V ranh gii ca h, phía bc giáp vi sơng Ea H′ leo; phía đơng giáp vi sui Easoup, Ealao; phía tây giáp vi lưu vc sui Eatmơk;
55. 42 phía nam giáp vi rng khp ca huyn Easoup. H cĩ v trí ta đ t 13 0 01 ′ đn 13 0 04 ′ vĩ đ bc và 107 0 56 ′ đn 107 0 59 ′ kinh đ đơng. Đa hình thung lũng lịng cho, thp và nghiêng theo hưng đơng bctây nam (thp dn t đơng lên tây bc theo hưng dịng chy ca sui Easoup), đa hình ít b phân ct, đa s bng phng cĩ đ cao chênh nhau t 35m; đ cao tương đi là 213,2m; din tích lưu vc là 450 km 2, din tích mt thống là 1200ha, nơi sâu nht gn đp là 18m. Hàng năm vào mùa mưa lưng nưc đ v t các sui ln nh khác nhau, trong đĩ lưng nưc mà h nhn nhiu nht là ca sui Easoup và sui Ea Pơp, cịn mùa khơ thì cn kit khơng cĩ dịng chy mt. Easoup là khu vc mi năm nhn khong 200.10 6 m3 nưc t lưng mưa hàng năm và 200300. 10 6 m3 nưc t vùng đu ngun Eah ′ leo chy v. Nhit đ trung bình hàng năm khong 25 0C, nhit đ cao nht khong 32 0, thp nht khong 20 0 . H Easoup va phc v cho nhu cu nơng nghip va phc v cho nhu cu chăn nuơi: nuơi các loi cá trm c, cá mè, cá trơi, cá rơ phi [S Thy Li, Đc Lc]. 1.4.3. H Eanhái H Eanhái cịn gi là Eanhái I là mt h cha bán t nhiên đưc thi cơng năm 1986 và hồn thành năm 1988. Trưc 1954, vùng h cĩ ngun gc là mt vùng trũng ca khu rng t nhiên đưc bao quanh bi đi núi. Đn nay sau gn 20 năm s dng và sa cha, quang cnh quanh h cĩ nhiu thay đi. H nm v phía đơng, cách trung tâm thành ph Buơn Ma Thut 18 km thuc buơn Quyt Thng, xã Hịa Đơng, huyn Krơng Pc, tnh Đc Lc, cĩ v trí ta đ khong 12 o44’ vĩ đ bc và 108 o12’ kinh đ đơng, đ cao tương đi 594,2m. H cĩ tng din tích 250 ha vi din tích mt thống là 200 ha. Dung lưng nưc tưi d tr ca h là 15 triu m 3, đ tưi cho 3150 ha trong đĩ cĩ 150 ha lúa nưc và 3000 ha cà phê. H cĩ đ sâu trung bình là 6 m, nơi sâu nht vào mùa mưa là 17m, din tích lưu vc ca h là 165 km 2. Nhit đ trung bình hàng năm 26 0C, nhit đ cao nht khong 33 0C, thp nht khong 21 0C. Đ vào h ch cĩ mt con sui nh duy nht chy theo hưng đơng bc, mùa mưa cĩ nưc cịn mùa khơ thì cn kit. Vì vy, lưng nưc d tr
56. 43 trong h ch yu là ngun nưc mưa nhn t lưu vc ca h [S Thy Li, Đc Lc]. 1.4.4. H Đăk Minh Xây dng ti Buơn E Ma, xã Krơng Ana, huyn Buơn Đơn, cách trung tâm thành ph Buơn Ma Thut 30km v hưng tây bc, năm sát hương l trên đưng đi huyn Easoup; v trí ta đ 12 0 54 ′ vĩ đ bc và 107 0 48 ′ kinh đ đơng. Đ cao tương đi 195m. H cĩ din tích lưu vc là 86km 2, din tích mt thống là 150ha, đ sâu trung bình là 5m, nơi sâu nht vào mùa mưa đt ti 15m. Mùa mưa nưc chy vào h t sui Đak K ′ Ling, mùa khơ kit nưc. Nhit đ quanh h hàng năm t 2425 0C, cao nht khong 33 0C, thp nht khong 20 0C. H phc v tưi cho khong 200ha lúa nưc, đng thi nuơi các loi cá trm c, cá mè, cá rơ phi [S Thy Li, Đc Lc]. Hình 1.3. Bn đ v trí đa lý ca 3 h cha thuc tnh Đc Lc
57. 44 CHƯƠNG 2 ĐI TƯNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1. ĐI TƯNG, ĐA ĐIM, THI GIAN 2.1.1. Đi tưng Đi tưng nghiên cu là h TVN trong thy vc nưc đng. 2.1.2. Đa đim V trí thu mu ti 3 h đưc la chn trên đa bàn tnh Đc Lc như trong bng 2.1 và các hình 2.1, 2.2, 2.3 sau đây: Bng 2.1. V trí thu mu TVN Kí hiu đim thu Ta đ H V trí thu mu mu Vĩ đ bc Kinh đ đơng Gn đp chn EAS1 13 °02 ′21,4 ′′ 107 °56 ′19,0 ′′ H Easoup Xa đ p chn EAS2 13 °02 ′08,2 ′′ 107 °56 ′29,4 ′′ thư ng Ca sui đ v ào h EAS3 13 °02 ′36,8 ′′ 107 °56 ′47,8 ′′ Gn đp c hn ĐM1 12 °54 ′39,0 ′′ 107 °48 ′51,9 ′′ H Đăk Minh Xa đ p chn ĐM2 12 °54 ′39,8 ′′ 107 °48 ′57,3 ′′ H Eanhái Gn đp chn EAN1 12 °44 ′08,1 ′′ 108 °12 ′12,8 ′′ S đim thu mu ca c ba h là 6 đim: h Easoup thưng cĩ 3 đim đưc ký hiu là EAS1, EAS2, EAS3; h Đăk Minh cĩ 2 đim đưc ký hiu là ĐM1, ĐM2; h Eanhái cĩ 1 đim đưc ký hiu là EAN1. V trí gn đp chn mi h đưc chn thu mu vì h nhân to đây là v trí cĩ đ sâu ln nht, đ trong cao vào mùa khơ, tp trung nhiu cht dinh dưng, gn ca tháo nưc cho h thng thy li. V trí xa đp chn là nơi h cĩ eo ngách, gn vi khu vc canh tác nơng nghip. V trí cĩ ca sui đ vào h là nơi h thu nhn lưng cht dinh dưng ca sui, nhn ngun nưc ngm t vùng lưu vc, nhn các lồi TVN cĩ ngun gc sơng sui . Nĩi chung, v trí thu mu căn c trên đc tính t nhiên ca thy vc như hình thái, đ sâu, dịng chy và mi liên h ca thy vc vi các ngun nưc chy vào và chy ra khi thy vc vi mc tiêu đt kt qu phân tích đi din đưc cho tng thy vc [17]; [18]; [107]; [164].
58. 45 Hình 2.1. Bn đ v trí thu mu h Eanhái
59. 46 Hình 2.2. Bn đ v trí thu mu h Easoup Hình 2.3. Bn đ v trí thu mu h Đăk Minh
60. 47 2.1.3. Thi gian Lun án đưc thc hin trong thi gian 4 năm, t tháng X năm 2005 đn tháng X năm 2009. 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.2.1. Ngồi thc đa 2.2.1.1. Phương tin và tn sut thu mu kho sát Phương tin thu mu: h Easoup thưng, h Đăk Minh s dng thuyn máy ca ngư dân, h Eanhái s dng ca nơ loi du lch. Tn sut thu mu: thc hin thu mu ti các v trí trong vịng mt năm, nhưng vì lý do thi tit (mưa bão) nên ch thu đưc trong 9 tháng. C th thi gian ca 9 ln kho sát thu mu như sau: Ln 1: t ngày 21/4/2006 đn 22/4/2006 Ln 2: t ngày 22/5/2006 đn 23/5/2006 Ln 3: ngày 6/7/2006 Ln 4: ngày 18/10/2006 Ln 5: t ngày 22/11/2006 đn 23/11/2006 Ln 6: t ngày 9/02/2007 đn 10/02/2007 Ln 7: ngày 14/3/2007 Ln 8: t ngày 12/5/2007 đn 13/5/2007 Ln 9: t ngày 11/7/2007 đn 12/7/2007 Trong 9 ln thu mu đu tin hành t lúc 10 gi đn 12 gi, tng cng thu đưc 108 mu đnh tính, 216 mu đnh lưng (108 mu dùng đ xác đnh mt đ t bào và 108 mu dùng đ xác đnh mt s yu t thy hĩa). Sau mi ln thu mu: mu đnh tính đưc x lý và lưu tr ti b mơn Sinh trưng Đi hc Tây Nguyên, mu đnh tính khơng c đnh đưc tin hành quan sát ngay dưi kính hin vi quang hc, kt hp vi v hình, ghi chú các đc đim.
61. 48 2.2.1.2. Các dng c và cách thu mu Mu đnh tính: s dng lưi chĩp nh cĩ đưng kính mt lưi 25m kéo theo chiu thng đng mt vài ln t sát đáy lên mt. Mu sau đưc cha trong hai l (th tích 200 ml): mt l khơng c đnh và mt l c đnh bng formol (4%) và dung dch Lugol. Mu đnh lưng TVN đưc thu tng mt và đáy tng quang hp (t đây gi là tng đáy) bng chai thu mu Niskin (K/C, Đan Mch), mu cha trong chai nha 1 l, c đnh bng dung dch Lugol trung tính và formol (4%), đ trong mát. Mu thu cho phân tích dinh dưng đưc ly t chai thu mu Niskin cùng tng nưc vi mu đnh lưng TVN. mu cha trong chai nha 1 l, khơng c đnh và đ trong mát. Hình 2.4. Chai Niskin Xác đnh tng quang hp hay tng chiu sáng (photic zone) bng cách nhân đơi đ sâu ca đĩa Secchi, đĩ chính là đ sâu cĩ 1% ánh sáng tc đáy tng quang hp [107]; [164].
62. 49 Mt s yu t thy lý như nhit đ nưc, hàm lương oxy hịa tan (DO), đ pH đưc quan trc ti hin trưng bng máy YSI cm tay sn xut ti M, đ trong đưc đo bng đĩa Secchi. Các phương pháp thu mu, bo qun và c đnh mu theo các tài liu [107]; [119]; [164]. 2.2.2. Trong phịng thí nghim 2.2.2.1. Phương pháp phân tích các yu t thy hĩa Các mu nưc đ phân tích mt s yu t thy hĩa đưc tin hành thc hin ngay ti phịng thí nghim ca Vin V Sinh Dch T Tây Nguyên: nitrate, tng P, Silicate phân tích bng phương pháp so màu; Ammoni phân tích bng phương pháp xanh indophenol; phosphat bng xanh molybden [48]. 2.2.2.2. Phương pháp đnh lưng Mu đnh lưng đưc thc hin đng thi vi mu đnh tính ngay sau khi thu mu đ xác đnh mt đ t bào TVN bng các bưc lng mu. Mu đưc lng trong ng đong 1000ml, thêm vào Lugol, đ yên trong 48 gi, siphơng phn nưc trên gi li 100ml, tip tc lng trong 24 gi, gi li 20ml; dùng pipet hút 1ml cho vào bung đm SedgewickRafter cĩ th tích 1 ml. Xác đnh mt đ t bào theo cơng thc: N = (N 0 x 1000 x 20)/d Trong đĩ: N: mt đ (t bào/l); N0: s t bào đm đưc trong d ơ; d: s lưng ơ thc đm. Quan sát mu dưi kính hin vi soi ngưc. Các tp đồn đồn to (như Microcystis, Woronichinia ) đưc xác đnh kích thưc dưi kính hin vi vt kính 1020x và xem như là cĩ hình cu. Dùng các tp đồn vi kích thưc khác nhau đ xác đnh s lưng t bào ca mi tp đồn. Bng phương pháp đun sơi đ tách các t bào trong tp đồn đơn ra, tin hành đm trong bung đm dưi kính hin vi. Sau đĩ s t bào đm đưc s đánh giá bng phân tích hi qui vi đưng kính và th tích so vi tp đồn gc. Phương trình hi qui sau đây đưc dùng đ tính s lưng t bào xp x trong tp đồn. Y = 0.00195.X + 1731
63. 50 Y: s t bào/tp đồn X: th tích ca tp đồn (m 3), X = 4/3Πr 3 [149] Đi vi VKL là các trichome, tin hành đm s t bào trong 1m, đo chiu dài ca trichome ri tính s t bào ca trichome. 2.2.3. Phương pháp đnh danh Mu đnh tính khơng c đnh vi mc đích là quan sát đưc màu sc ca TVN, đi vi to cĩ roi như to Mt: quan sát s chuyn đng ca t bào, s thay đi hình dng ca chúng và khi làm tiêu bn khơng đy lá kính [46]. Đi vi to Silic tin hành làm tiêu bn như sau: chun b 10ml mu ph rĩt vào bình tam giác thy tinh (100ml), thêm 1ml HCl 10% đ loi tr CaCO 3, thêm 2ml H 2SO 4 và 10ml dung dch KMnO 4 bo hịa, đy l bng giy paraffilm, lc nh mu; sau 24 gi b sung 10ml acid oxalic bão hịa, nh t t tng vài ml, lc nh, bt khí xut hin, dung dch mu trong dn lên, nu chưa trong thì li b sung tng vài ml acid oxalic bo hịa, đ yên mu; ly tâm 3 ln, mi ln 20 phút, vi ch đ 3000vịng/phút. Dùng nưc ct đ ra mu khi ly tâm, các t bào to Silic s lng đáy ng ly tâm, loi b nưc ct ch đ li vài ml, sau đĩ quan sát dưi kính hin vi; mu cịn li c đnh trong etanol 70% bo qun trong t lnh [119]. Đi vi to Hai roi: quan sát t bào dưi nhiu gĩc cnh khác nhau đ nhìn thy các tm giáp đc trưng cho mi lồi. S dng Calcofluor White đ nhum và quan sát mu vt bng kính hin vi Leica DMLB huỳnh quang đ xác đnh cơng thc v và hình thái các tm giáp. Ngồi ra, dùng hypochloride pha lỗng nh vào mu vt đ các tm giáp tách ra thành tng tm riêng bit và quan sát dưi kính hin vi quang hc [119]. S dng máy ghi hình k thut s OLYMPUS DP71 đ chp nh. Song song vi nh chp, nhng đc đim chi tit ca mu cũng đưc v li. Đ xem cu trúc chi tit b mt t bào, s sp xp các tm v ca to Hai roi và to Silíc mu vt đưc quan sát bng kính hin vi đin t quét (SEM) ti Vin 69, Hà Ni. Căn c vào quan sát trc tip, hình nh chp, v hình chi tit các đc đim, ghi chú c th đ đnh danh TVN bng phương pháp hình thái so sánh, s dng các