Luận văn Nghiên cứu các chỉ số sinh học và đánh giá một số yếu tố ảnh hưởng đến tuổi dậy thì của nữ Êđê và Kinh tỉnh ĐăkLăk

Nội dung text: Luận văn Nghiên cứu các chỉ số sinh học và đánh giá một số yếu tố ảnh hưởng đến tuổi dậy thì của nữ Êđê và Kinh tỉnh ĐăkLăk

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN NGUYỄN ĐĂNG BỒNG Tên đ tài: NGHIÊN CU CÁC CH S SINH HC VÀ ĐÁNH GIÁ MT S YU T NH HƯNG ĐN TUI DY THÌ CA N ÊĐÊ VÀ KINH TNH ĐĂKLĂK LUN VĂN THC S SINH HC Buơn Ma Thut, năm 2009
2. i B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC TÂY NGUYÊN NGUYỄN ĐĂNG BỒNG Tên đ tài: NGHIÊN CU CÁC CH S SINH HC VÀ ĐÁNH GIÁ MT S YU T NH HƯNG ĐN TUI DY THÌ CA N ÊĐÊ VÀ KINH TNH ĐĂKLĂK CHUYÊN NGÀNH: SINH HC THC NGHIM MÃ S: 60. 42. 30 LUN VĂN THC S SINH HC Hưng dn khoa hc: TS. Đào Mai Luyn Buơn Ma Thut, năm 2009
3. viii DANH MC CÁC CH VI T T T BMI: Body Mass Index ch s khi cơ th cm: centimet CS: cng s ELISA: Enzime linked immunosorbent assay kg: kilogam OR: Odds ratios t sut chênh THCS: Trung hc cơ s THPT: Trung hc ph thơng t: Tui WHO: World Health Organization T chc y t th gii
4. ix DANH MC CÁC BNG BIU Trang Bng 3.1. Tui cĩ kinh ln đu ca n ngưi Êđê và Kinh 24 Bng 3.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì 25 Bng 3.3. Hàm lưng estrogen ca tr n Êđê và Kinh trong các nhĩm tui 26 Bng 3.4. Hàm lưng estrogen ca tr n Êđê và Kinh trưc và sau dy thì 27 Bng 3.5. Chiu cao đng ca tr n Êđê và Kinh 28 Bng 3.6. Trng lưng cơ th ca tr n Êđê và Kinh 30 Bng 3.7. Vịng ngc trung bình ca tr n Êđê và Kinh 31 Bng 3.8. Ch s khi cơ th (BMI) ca tr n Êđê và Kinh 33 Bng 3.9. Nguy cơ ca tình trng kinh t khơng đy đ đn dy thì mun 39 Bng 3.10.Nguy cơ ca thi gian đc sách dưi 1gi/ngày đn dy thì mun 40 Bng 3.11. Nguy cơ ca loi sách thưng đc đn dy thì mun 41 Bng 3.12.Nguy cơ ca thi gian xem ti vi dưi 1gi/ngày đn dy thì mun 42 Bng 3.13. Nguy cơ ca loi phim thưng xem đn dy thì mun 43 Bng 3.14. Nguy cơ ca thi gian bú sa m dưi 24 tháng đn dy thì mun44 Bng 3.15. Nguy cơ ca trng lưng sơ sinh dưi 2500g đn dy thì mun 45 Bng 3.16. Nguy cơ ca tiêm phịng khơng đúng và đ đn dy thì mun 46 Bng 3.17. Nguy cơ khơng s giun đnh kỳ mi 6 tháng đn dy thì mun 47
5. x DANH MC CÁC HÌNH V, Đ TH Trang Hình 1.1. S thay đi ca nng đ hormone và nhit đ theo chu kỳ kinh nguyt 11 Biu đ 3.1. Tui dy thì ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh 25 Đ th 3.2. Bin thiên hàm lưng estrogen theo nhĩm tui 27 Đ th 3.3. Sư bin thiên v chiu cao đng theo nhĩm tui 29 Đ th 3.4. Sư bin thiên v trng lưng cơ th theo nhĩm tui 30 Đ th 3.5. Sư bin thiên v vịng ngc trung bình theo nhĩm tu i 32 Đ th 3.6. Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui 34 Đ th 3.7. Tương quan gia chiu cao đng vi tui n ngưi Kinh 34 Đ th 3.8. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui n ngưi Kinh 35 Đ th 3.9. Tương quan gia vịng ngc vi tui n ngưi Kinh 36 Đ th 3.10. Tương quan gia chiu cao đng vi tui n ng ưi Êđê 37 Đ th 3.11. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca n ngưi Êđê 37 Đ th 3.12. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca n ngưi Êđê 38
6. ii LI CAM ĐOAN Tơi xin cam đoan: Đây là cơng trình nghiên cu ca riêng tơi, các s liu và kt qu nghiên cu nêu trong lun văn là trung thc và chưa đưc ai cơng b trong bt kỳ mt cơng trình nào khác. Nguyn Đăng Bng
7. iii LI CM ƠN Hồn thành đ tài này, ngồi s c gng, n lc ca bn thân, tơi cịn nhn đưc rt nhiu s giúp đ ca thy cơ và đng nghip. Trưc ht tơi xin chân thành cm ơn thy TS. Đào Mai Luyn Trưng phịng Đào to Sau đi hc Trưng Đi hc Tây Nguyên ngưi hưng dn khoa hc cho đ tài đã tn tình ch bo, hưng dn, giúp đ và cung cp nhiu tài liu khoa hc quý giá. Xin chân thành cm ơn thy PGS.TS Mai Văn Thìn Ch tch Hi đng bo v đ cương và quý thy cơ giáo trong Hi đng đã sa cha và đĩng gĩp nhiu ý kin quan trng cho đ tài. Xin trân trng cm ơn GS.TS. Đng Tun Đt Vin trưng Vin v sinh dch t Tây Nguyên, TS.BS Hồng Đc Linh trưng b mơn Ni, khoa Y Dưc, trưng Đi hc Tây Nguyên đã đĩng gĩp nhiu ý kin khoa hc rt quý giá! Xin chân thành cm ơn BS.CKII. Thy thuc ưu tú Lâm Th Minh L Trưng khoa xét nghim Bnh vin đa khoa tnh ĐăkLăk đã tn tình giúp đ chúng tơi trong quá trình ly mu máu và xét nghim hàm lưng estrogen. Xin chân thành cm ơn quý thy cơ giáo, cán b y t hc đưng ca các trưng tiu hc, THCS, THPT, trưng Ph thơng Dân tc ni trú, trưng Đào to ngh trên đa bàn tnh ĐăkLăk đã giúp đ chúng tơi trong sut thi gian thc hin đ tài. Trân trng cm ơn ! Nguyn Đăng Bng
8. iv MC LC Trang Trang ph bìa i Li cam đoan ii Li cm ơn iii Mc lc iv Danh mc các ch vit tt vii Danh mc các bng biu viii Danh mc các hình v và đ th ix ĐT VN Đ 01 Mc tiêu ca đ tài 02 PHN NI DUNG 03 Chương 1. TNG QUAN TÀI LIU 03 1.1. Trc: Dưi đi Tuyn yên Tuyn sinh dc 03 1.1.1. Dưi đi (hypothalamus) 03 1.1.2. Tuyn yên 04 1.1.3. Hormone bung trng 05 1.2. Hin tưng dy thì 08 1.2.1. Nhng bin đi cơ th 09 1.2.2. Xut hin các đc tính sinh dc th phát 09 1.2.3. Hot đng ca tuyn sinh dc 09 1.2.4. Du hiu khng đnh dy thì n 10 1.2.5. Bin đi các ch s sinh hc 11 1.2.6. Nhng thay đi tâm lý 12
9. v 1. 3. Nhng nghiên cu v giai đon dy thì 14 1.3.1. Tui dy thì 14 1.3.2. Yu t nhân trc hc 15 1.3.3. Mt s yu t nh hưng đn tui dy thì 16 Chương 2. ĐI TƯNG, NI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 19 2.1. Đi tưng, thi gian và đa đim nghiên cu 19 2.2. Ni dung nghiên cu 19 2.2.1. Các du hiu th hin dy thì 19 2.2.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 19 2.2.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 19 2.2.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 20 2.3. Phương pháp nghiên cu 20 2.4. Phương pháp chn mu 22 2.5. X lý s liu 22 2.6. Khía cnh đo đc trong nghiên cu 23 Chương 3. KT QU NGHIÊN CU 24 3.1. Các du hiu th hin dy thì 24 3.1.1. Tui cĩ kinh ln đu 24 3.1.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì 25 3.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 26 3.2.1. Hàm lưng estrogen trong các nhĩm tui 26 3.2.2. Hàm lưng estrogen trưc và sau dy thì 27 3.2.3. Chiu cao đng 28 3.2.4. Trng lưng cơ th 29
10. vi 3.2.5. Vịng ngc trung bình 31 3.2.6. Ch s khi cơ th (BMI) 32 3.3 Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 33 3.3.1. Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui 33 3.3.2. Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh. 34 3.3.3. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh 35 3.3.4. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Kinh 36 3.3.5.Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Êđê 36 3.3.6. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê 37 3.3.7. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Êđê 38 3.4 Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 39 3.4.1. Kinh t gia đình 39 3.4.2.Thi gian đc sách 40 3.4.3. Loi sách thưng đc 41 3.4.4.Thi gian xem tivi 42 3.4.5. Loi phim thưng xem 43 3.4.6.Thi gian bú sa m 44 3.4.7.Trng lưng sơ sinh 45 3.4.8. Tiêm phịng các bnh thơng thưng 46 3.4.9. X giun đnh kỳ mi 6 tháng 47 Chương 4. BÀN LUN 48 4.1. Các du hiu th hin dy thì 48 4.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 50 4.3 Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 54 4.4 Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 55
11. vii KT LUN VÀ KIN NGH 61 5.1. KT LUN 61 5.1.1. Các du hiu th hin dy thì 61 5.1.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 61 5.1.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 62 5.1.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 63 5.2. KIN NGH 63 Tài liu tham kho Ph lc
12. 1 ĐT VN Đ Dy thì là mt giai đon phát trin vưt bc v các ch s hình thái ca cơ th, các tuyn ni tit đc bit là tuyn sinh dc đã thành thc và bt đu cĩ kh năng sinh sn [1], [12]. Dưi gĩc đ sinh lý hc, tui dy thì là thi kỳ cơ quan sinh dc đã thành thc và bt đu cĩ kh năng sinh con [2],[10]. Trong giai đon này con ngưi phi tri qua nhng bin đi ln v cu trúc cơ th, v chc năng cũng như các hành vi. Đĩ là mt bưc ngot cơ bn trong đi sng ca mi con ngưi. Dy thì là thi kỳ quá đ chuyn bin t tr thơ sang ngưi trưng thành, tuy nhiên v hành vi trong giai đon này cĩ nhng bin đi bt thưng, nhng biu hin chng t đã cĩ nhng thay đi nhưng vn cịn biu hin chng t khơng là mt tr con nhưng vn chưa hn là mt ngưi ln, là thi kỳ mà bt c mt thiu niên nào cũng phi tri qua nhng bin đi quan trng [5],[17]. Trong giai đon dy thì các ch s sinh hc như các ch s th lc và các ch s sinh hố, nht là hàm lưng các hormone sinh dc cĩ s bin đi rt ln đánh du quá trình thành thc ca các cơ quan trong cơ th đ chuyn t mt bé gái thành mt thiu n [15]. Dy thì liên quan đn hot đng ca h thng: Dưi đi Tuyn yên Tuyn sinh dc , mt s yu t tác đng thơng qua h thng này nh hưng đn tui dy thì như: mơi trưng sng, v trí đa lý, kinh t, xã hi [5]. Ngày nay, khi đt nưc chuyn t ch đ bao cp sang nn kinh t th trưng theo đnh hưng xã hi ch nghĩa, hồ nhp vi th gii, nhu cu v cơm no, áo m đưc đm bo, mi ngưi bt đu quan tâm đn dinh dưng hp lý, sc khe và đi sng văn hố đ hưng đn s phát trin tồn din v th cht và trí tu, giai đon dy thì cĩ v đn sm hơn. Vi mong mun giúp các tr v thành niên nm bt đưc các bin đi ca cơ th trong đ tui dy
13. 2 thì và cĩ hành vi thích ng vi nhng bin đi y, chúng tơi tin hành nghiên cu đ tài này. Mc tiêu ca đ tài: Xác đnh tui dy thì và các du hiu liên quan đn hin tưng dy thì n Êđê và Kinh ti tnh ĐăkLăk. Đánh giá s bin đi mt s ch s hình thái và hàm lưng estrogen. Kho sát tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui. Đánh giá mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì n Êđê và Kinh ti tnh ĐăkLăk.
14. 3 PHN NI DUNG Chương 1 TNG QUAN TÀI LIU 1.1. TRC DƯI ĐI TUYN YÊN TUYN SINH DC 1.1.1. Dưi đi (hypothalamus) Vùng dưi đi là mt cu trúc thuc não trung gian, nm quanh não trung gian và chính gia h vin (limbic) [1],[15]. Vùng dưi đi cĩ đưng liên h trc tip theo hai hưng: T vùng dưi đi đi lên qua nhiu vùng ca não, đc bit là vùng đi th (thalamus) trưc và vùng v ca h limbic. T vùng dưi đi đi xung qua thân não và ch yu đi đn các cu trúc lưi ca não gia, cu não và hành não. Vùng dưi đi cĩ nhiu nơron tp trung thành nhiu nhĩm, cĩ th chia làm ba vùng sau: Vùng dưi đi trưc: gm nhân trên th, nhân cnh não tht, nhân trưc th Vùng dưi đi gia: gm nhân li gia, nhân bng gia, nhân lưng gia Vùng dưi đi sau: gm nhân trưc vú, nhân trên vú và c vú Các nơron ca vùng dưi đi ngồi chc năng dn truyn xung đng thn kinh, cịn cĩ chc năng tng hp và bài tit hormone [1], [10]. Vùng dưi đi cĩ nhng mi liên h mt thit qua đưng máu và đưng thn kinh vi tuyn yên. Các hormone do vùng dưi đi bài tit s theo các đưng này đn d tr hoc tác đng trc tip đn chc năng ca tuyn yên. Các hormone gii phĩng và c ch đưc tng hp trong thân các t bào thn kinh ca vùng dưi đi bài tit, sau đĩ các hormone đưc vn chuyn
15. 4 theo si trc xung tích tr các túi nh trong tn cùng thn kinh nm vùng li gia. Ti đây hormone khuch tán vào mng mao mch th nht ri theo h mch ca dưi đi tuyn yên xung thùy trưc tuyn yên [10]. * Hormone hưng sinh dc: GnRH (Gonadotropin releasing hormone) GnRH là mt peptid cĩ 10 acid amin, GnRH đưc bài tit bi các tn cùng thn kinh nm li gia, thân ca nhng nơron này nm nhân cung ca vùng dưi đi. GnRH đơc bài tit tng đt cách nhau t 1 đn 3 gi, mi ln duy trì trong vài phút [1]. GnRH kích thích các t bào thùy trưc tuyn yên bài tit c FSH và LH. Nhp bài tit LH liên quan cht ch vi nhp bài tit GnRH. 1.1.2. Tuyn yên Tuyn yên cĩ quan h mt thit vi vùng dưi đi qua đưng mch máu và đưng thn kinh. H thng mch ca dưi đi tuyn yên (h mch ca Popa Fielding) : mng mao mch th nht xut phát t đng mch yên trên, mng mao mch này ta ra vùng yên gia ri tp trung thành nhng tĩnh mch ca dài đi qua cung tuyn yên ri xung thùy trưc tuyn yên ta thành mng mao mch th hai, cung cp 90% lưng máu cho thùy trưc tuyn yên. Các hormone gii phĩng và c ch ca vùng dưi đi đưc bài tit ch yu t các tn cùng nơron ca vùng li gia s thm vào mng mao mch li gia ri theo h mch ca xung điu tit s bài tit các hormone ca tuyn yên [1], 10], [16]. Bĩ si thn kinh dưi đi tuyn yên : là bĩ thn kinh gm các si trc ca các nơron mà thân nm hai nhĩm nhân trên th và nhân cnh não tht cịn tn cùng ca si trc thì khu trú thùy sau tuyn yên. * Hormone hưng sinh dc FSH (Folicle stimulating hormone) và LH (Luteinizing hormone)
16. 5 * Tác dng đi vi cơ quan sinh dc nam: FSH: kích thích ng sinh tinh phát trin, kích thích t bào Sertoli thành ng sinh tinh phát trin và bài tit các cht tham gia vào quá trình sn xut tinh trùng vi s tham gia ca testosteron và các hormone khác. LH: kích thích t bào Leydig phát trin và bài tit testosteron [12], [16]. * Tác dng đi vi cơ quan sinh dc n: FSH: kích thích các t bào nỗn nang phát trin, tăng sinh các t bào lp ht đ to thành lp v ca nang trng. LH: phi hp vi FSH làm phát trin và làm cho nỗn chín, phi hp vi FSH làm phĩng nỗn. Kích thích t bào ht và lp v cịn li phát trin thành hồng th. Kích thích lp t bào ht ca nang trng và hồng th bài tit estrogen và progesteron. Estrogen cĩ tác dng điu khin ngưc dương tính: vào thi đim 24 48 gi trưc khi phĩng nỗn, nng đ estrogen tăng rt cao đã kích thích tuyn yên tăng tit FSH và LH theo cơ ch điu khin ngưc dương tính [12], [16]. 1.1.3. Hormone bung trng 1.1.3.1. Estrogen Estrogen làm xut hin và bo tn các đc tính sinh dc n th phát gm phát trin cơ quan sinh dc, phát trin lp m dưi da, thay đi ging nĩi, thay đi dáng vĩc [1], [2], [16]. * Tác dng lên t cung: Làm tăng kích thưc t cung tui dy thì và khi cĩ thai. Kích thích s phân chia lp nn là lp tái to ra lp chc năng trong na đu ca chu kỳ kinh nguyt. Tăng to các mao mch xon lp chc năng, tăng lưu lưng máu đn lp niêm mc chc năng.
17. 6 Kích thích phát trin các tuyn niêm mc t cung, tăng to glycogen cha trong tuyn nhưng khơng bài tit. Tăng khi lưng t cung, tăng hàm lưng actin và myosin trong cơ nht là trong thi kỳ mang thai. Tăng co bĩp cơ t cung, tăng tính nhy cm ca cơ t cung vi oxytocin. * Tác dng lên c t cung: Estrogen kích thích các t bào biu mơ niêm mc c t cung bài tit lp dch nhy, lỗng mng. Cht dch này cĩ th kéo thành si dài, pht trên lam kính soi dưi kính hin vi quang hc cĩ hình nh “dương x” do cĩ hin tưng tinh th hĩa. * Tác dng lên vịi trng nhm giúp trng đã th tinh di chuyn vào t cung như: Làm tăng sinh mơ tuyn ca niêm mc ng dn trng. Tăng sinh các t bào biu mơ cĩ lơng rung. Tăng hot đng ca các t bào biu mơ lơng rung theo mt chiu, hưng v phía t cung * Estrogen làm thay đi biu mơ âm đo t dng khi thành dng biu mơ lát tng, cu trúc này vng chc hơn tránh chn thương và nhim khun. Kích thích các tuyn âm đo bài tit dch acid. * Phát trin tuyn vú và h thng ng tuyn, phát trin mơ đm tuyn vú và tăng tích t m tuyn vú. * Tác dng lên các quá trình chuyn hĩa: Làm tăng tng hp protein các mơ đích như t cung tuyn vú, xương Làm tăng nh quá trình sinh tng hp protein tồn b cơ th. Tăng lng đng m dưi da đc bit ngc, mơng, đùi to dáng v thiu n. * Tác dng lên xương:
18. 7 Tăng hot đng ca các t bào xương (osteoblast), tăng tc đ phát trin cơ th. Kích thích gn đu xương vào thân xương, tác dng này mnh hơn so vi testosteron nên n thưng ngưng phát trin chiu cao sm hơn nam. Tăng lng đng calci và phosphat xương, tác dng này yu hơn so vi testosteron. Làm n rng khung xương chu. * Tăng tái hp thu Na + và nưc ng thn. Tác dng bình thưng rt yu tr khi mang thai [1],[15]. 1.1.3.2. Progesteron * Tác dng lên t cung: Kích thích niêm mc t cung bài tit niêm dch na sau ca chu kỳ kinh nguyt, dưi tác dng ca progesteron niêm mc t cung lp chc năng đưc tăng sinh và bin đi tr thành cu trúc cĩ kh năng bài tit. Các tuyn niêm mc t cung dài ra và bài tit glycogen. Niêm mc t cung đưc chun b tư th sn sàng đĩn trng đã th tinh đn làm t. Làm gim co bĩp cơ t cung, to mơi trưng n đnh cho bào thai phát trin. Kích thích các t bào tuyn c t cung bài tit mt lp dch nhy quánh, dày [1], [12], Kích thích niêm mc vịi trng bài tit cht dinh dưng đ nuơi dưng trng đã th tinh thc hin quá trình phân bào trong khi di chuyn vào bung t cung. Phát trin các thùy ca tuyn vú, kích thích các t bào tuyn vú tăng sinh và cĩ kh năng bài tit sa. Progesteron nng đ cao cĩ tác dng tăng tái hp thu Na +, Cl và nưc ng thn. Tuy nhiên thc t progesteron do cĩ kh năng cnh tranh vi aldosteron đ gn vi receptor nên nĩ s làm tăng bài xut Na + và nưc.
19. 8 Progesteron làm tăng thân nhit, vì vy na sau ca chu kỳ kinh nguyt thân nhit thưng tăng khong 0,3 0,5 oC. 1.2. HIN TƯNG DY THÌ Quá trình tăng trưng và phát trin cĩ mt giai đon phát trin mnh v hình dáng ngưi và nhng bin đi sâu sc v hot đng chc năng ni tit và cơ quan sinh dc, tuyn vú đng thi kèm theo nhng thay đi v tâm lý, tính tình trm lng và mơ mng hơn. Con trai vào khong 14 đn 16 tui, bt đu bng ln xut tinh đu tiên. Con gái khong 13 đn 15 tui, bt đu bng ln cĩ kinh đu tiên. Tui dy thì liên quan đn các yu t kinh t và xã hi, nhng vùng kinh t xã hi phát trin thì tui dy thì cĩ th sm hơn. Dy thì là mt hin tưng báo hiu b máy sinh dc đã phát trin đy đ cĩ th sinh đ đưc. Cơ ch ca hin tưng dy thì liên quan đn các yu t thn kinh ni tit, đc bit là vai trị ca trc: dưi đi tuyn yên tuyn sinh dc [2], [12]. Tui thiu nhi: các t bào bài tit hormone hưng sinh dc vùng dưi đi rt nhy cm đi vi các hormone sinh dc. Trong thi kỳ này tuyn yên và tuyn sinh dc vn bài tit hormone nhưng ch cn mt lưng hormone sinh dc rt nh cũng đ c ch hot đng ca các t bào bài tit hormone hưng sinh dc ca vùng dưi đi, vì vy nng đ các hormone sinh dc trong máu rt thp, b máy sinh dc chưa phát trin thành thc. Đn tui dy thì: tính nhy cm vi các hormone sinh dc ca các t bào bài tit hormone sinh dc vùng dưi đi gim. Khi này phi mt lưng hormone sinh dc đ ln thì mi cĩ tác dng c ch hot đng ca các t bào bài tit hormone hưng sinh dc vùng dưi đi, vì vy nng đ các hormone sinh dc trong máu tăng lên làm phát trin và thành thc cơ quan sinh dc [19].
20. 9 Ngày nay ngưi ta cho rng, nguyên nhân ca hin tưng dy thì chính là s trưng thành hay quá trình “chín” ca vùng Limbic. Khi vùng Limbic trưng thành, nhng tín hiu xut phát t vùng Limbic s đ mnh đ kích thích vùng dưi đi bài tit mt lưng ln GnRH và phát đng chc năng ca trc dưi đi tuyn yên tuyn sinh dc. 1.2.1. Nhng bin đi cơ th Đn tui dy thì, cơ th đa tr phát trin nhanh v chiu cao cũng như trng lưng cơ th. Tr trai: cơ bp phát trin, thân th tr nên vm v, cưng tráng. Tr gái: m tp trung ngc và mơng to nên nhng đưng cong mm mi, cân đi, khung chu phát trin n rng [24]. 1.2.2. Xut hin các đc tính sinh dc th phát Ging nĩi thay đi, xut hin lơng mu, lơng nách, tuyn vú phát trin, vi cơ th các em trai cĩ th xut hin ria mép và mc lơng trên cơ th như ngc,chân tay [24]. 1.2.3. Hot đng ca tuyn sinh dc Tr trai: tinh hồn bt đu quá trình sn xut tinh trùng và bài tit testosteron, cơ quan sinh dc phát trin. Bé gái: dưi tác dng ca các hormone hưng sinh dc tuyn yên, mi tháng cĩ mt nang trng chín và rng (phĩng nỗn). V lý thuyt, đn tui dy thì bé gái đã cĩ kh năng sinh con, tuy nhiên thi kỳ này các cơ quan thuc h thng sinh dc chưa thành thc cng vi tâm lý ca bé gái chưa sn sàng làm m vì vy la tui này các em phi đưc tư vn v sinh lý sinh sn, phịng tránh thai ngồi ý mun và các bnh lây nhim qua đưng tình dc. Bung trng bt đu bài tit estrogen và progesteron [2],[23].
21. 10 Tui dy thì là mt giai đon ca tui thanh thiu niên, tui dy thì kéo dài khong 5 năm, k t lúc mt em bé bưc vào tui thanh thiu niên. S dĩ thi kỳ này cĩ tên gi riêng vì đây là nhng năm tháng các bé trai và bé gái trưng thành v mt sinh hc. Tui dy thì là thi kỳ sinh trưng nhanh chĩng v các t l ca cơ th. Đĩ là nhng thay đi cĩ th nhìn thy đưc bng mt, ngồi ra, cịn cĩ nhng thay đi bên trong mà chúng ta khơng nhìn thy đưc. Nĩi mt cách ngn gn, tt c các cơ quan bên trong, k c các cơ quan sinh sn cũng như b não, đu phát trin và trưng thành. Vào cui tui dy thì, các em thanh thiu niên s phát hin ra bn năng sinh dc ca mình và mt cách vơ ý thc, cơ th các em s phát trin kh năng sinh sn đ tr thành nhng ơng b hay bà m [10], [16]. Tuy nhiên, phi my năm sau na, cơ th và các cơ quan bên trong ca các em mi đt đưc kích thưc và din mo thc s ca ngưi ln: đi vi các em gái là khong 18 tui, cịn vi các em trai là khong 21 tui. B não phát trin đy đ vào cui tui dy thì, nhưng các năng lc trí tu s cịn tip tc phát trin qua sut tui trưng thành và sau đĩ na, vi điu kin là con ngưi ta phi s dng và rèn luyn b não. 1.2.4. Du hiu khng đnh dy thì n Xut hin kỳ kinh nguyt đu tiên, chng t rng các cơ quan sinh sn đang trưng thành. Chu kỳ kinh nguyt là s bin đi v cu trúc, chc năng dn đn s chy máu cĩ chu kỳ niêm mc t cung dưi tác dng ca các hormone tuyn yên và bung trng. Đ dài ca chu kỳ kinh nguyt đưc tính bng khong thi gian gia hai ngày chy máu đu tiên ca hai chu kỳ k tip nhau (trung bình t 28 đn 30 ngày) [1], [12], [16].
22. 11 Hình 1.1. S thay đi ca nng đ hormone và nhit đ theo chu kỳ kinh nguyt 1.2.5. Bin đi các ch s sinh hc 1.2.5.1. Bin đi các ch s hình thái Chiu cao: tăng nhanh to bưc nhy rõ rt. Trng lưng cơ th: tăng trưng đt ngt. Cơ bp phát trin: ngc và vai n nang. Cơ quan sinh dc: b phn sinh dc ngồi phát trin. 1.2.5.2. Nhng thay đi v t l cơ th
23. 12 Cánh tay và cng chân cĩ v như quá dài đi vi cơ th; bàn tay và bàn chân cĩ v như quá to so vi cánh tay và cng chân. Các bàn tay và bàn chân là nhng cơ quan đu tiên ca cơ th đt đưc kích thưc n đnh ca chúng. 1.2.5.3. Các bin đi khác * Bé gái: Cu trúc ca lơng, tĩc và da thay đi, tuyn bã tăng tit làm da tươi tn, mn màng, cĩ th xut hin mn trng cá. Do các tuyn m hơi phát trin nên các bé gái bt đu tit m hơi và ta ra mt th mùi riêng ca cơ th; ging nĩi thanh hơn. * Bé trai: Cu trúc ca lơng, tĩc và da thay đi; tuyn m hơi, tuyn bã phát trin nên cĩ th xut hin mn trng cá. Thanh qun m rng, ging “v” cao đ chuyn t ging tr em sang ging ngưi ln ging trm hơn [24]. 1.2.6. Nhng thay đi tâm lý Cùng vi nhng bin đi ca cơ th tui dy thì, đi sng tâm lý ca các em la tui này cũng cĩ nhng thay đi sâu sc. Nhng thay đi ch yu nht la tui này là thái đ cư x vi bn khác gii, tính t lp, nhu cu sng cĩ bn bè, hiu đưc tm quan trng ca giá tr sng, nhng cm xúc thay đi, xut hin cm xúc tình dc la tui này, nhu cu mun thốt ra khi nh hưng ca gia đình và thốt khi s kim sốt ca cha m, ý thc t lp và ý mun đưc đi x như ngưi ln, nên thưng t ra ngang bưng. Nhu cu cn cĩ bn tâm tình và thơng cm là mt nhu cu đc trưng, ni bc la tui này, nhng biu hin gii tính cĩ lúc đưc che giu nhưng cĩ lúc đưc biu l mt cách n ào, sung sã thiu t nhiên, nĩi chung nhng rung cm gii tính ban đu tui dy thì là trong sáng. Tui dy thì phá v s cân bng ni tâm, mt trng thái cân bng vn rt vng chc trong tui nhi đng. Gi đây, lịng t tin ca ngưi ta d b
24. 13 lung lay, thm chí cĩ khi b tưc đot mt. Trong mt con ngưi, ta thy cĩ đ loi trng thái tình cm: t trng thái hân hoan vui sưng đn trng thái vơ cùng đau kh. Hành vi ng x cũng thay đi như vy: lúc thì d tn, lúc thì thơ l, lúc khác thì mâu thun và cĩ lúc li hi hn. S thay đi ca các trng thái cm xúc và hành vi ng x khin cho mt bé trai hoc mt bé gái ln đu tiên trong đi nhn thc đưc rng, các em cĩ th làm cho nhng ngưi mà các em yêu mn phi đau kh, rng cách thc ng x ca các em s gây nên nhng phn ng t phía tt c nhng ng ưi sng xung quanh mình. Nu đĩ là nhng phn ng du dàng thì các em cĩ th chp nhn đưc, nhưng nu đĩ là nhng phn ng nghiêm khc và s trng pht đi vi nhng hành vi vưt quá gii hn ca các em thì cĩ th s làm cho các em khơng tin đưc hoc khơng hiu đưc. Ngay khi thy rõ là mt bé trai hay mt bé gái đã bưc ra khi tui nhi đng, ngưi ln lin mong mun các em bt đu đm nhn các trách nhim nhà, trưng, nơi làm vic và trong xã hi. Ngưi ta địi hi các em bt đu phi bit x s "mt cách nhy bén", phi hành đng nht quán và phi t ra là ngưi đáng tin cy. Đơi khi, nhng địi hi như vy là quá cao đi vi các em. Nhng thay đi ca cơ th trong tui dy thì xut hin quá đt ngt và quá mnh m. Ch cĩ ít ngưi tui thanh thiu niên hiu đưc nhng gì đang xy ra vi mình. V li, do nhng thay đi này tuân theo đng h sinh hc riêng ca tng ngưi nên mi ngưi chúng ta phi t mình đi mt vi nhng thay đi đĩ. Cĩ mt s thay đi đưc mong mun, ví d như s sinh trưng chng hn. Nhưng s sinh trưng cũng gây nên s đau đn, đơi khi đau co rút trong các cơ bp và xương; mt thi kỳ sinh trưng quá nhanh cĩ th s làm cho ngưi ta b kit sc. Nhưng cĩ nhng thay đi hồn tồn khơng đưc
25. 14 mong mun. Chng hn, khơng ai thích mn trng cá, song phn ln mi ngưi vn c cĩ mn trng cá và chc chn là chúng s xut hin đúng vào lúc mà chúng ta đang vơ cùng mong mun cĩ đưc b mã tt nht. Cĩ mt s thay đi đưc ngưi này mong mun nhưng ngưi kia li thy khĩ chu, ví d như vú nhơ lên hay dương vt cương chng hn. 1.3. NHNG NGHIÊN CU V GIAI ĐON DY THÌ 1.3.1. Tui dy thì Tui dy thì t nhiên n khong 11 đn 13 tui và nam khong 14 đn 16 tui. Trên th gii đã cĩ rt nhiu cơng trình nghiên cu v tui dy thì nhưng đ xác đnh chính xác tui dy thì trung bình là mt vn đ khơng đơn gin. Theo nhiu cơng trình nghiên cu cho thy tui dy thì trung bình đưc tính tốn theo hai cách: mt s tác gi tính tui dy thì trung bình theo trung bình s hc (Mean), cịn mt s tác gi khác tính tui dy thì trung bình theo trung v (Median), đa s các cơng trình nghiên cu này da vào vic phng vn hi cu tng cá th. Các nghiên cu Âu, M cho thy tui dy thì ca nam dao đng t 12 đn 14 tui, trung bình khong 13 tui, cịn n dao đng t 11 đn 16 tui, trung bình khong 13 tui [25], [26]. Theo s liu ca Hng s sinh hc ngưi Vit Nam năm 1975: tui bt đu cĩ kinh ca ph n thành ph 15,8 ± 1,46, ph n lao đng trên các cơng trưng là 16 ± 0,2, ca hc sinh Hà Ni là 14,3 ± 1,2 và ca hc sinh nơng thơn là 15 ± 3,4 [22]. Theo Phm Th Minh Đc và cơng s nghiên cu tui dy thì ca n sinh cho thy tui cĩ kinh ln đu là 13,07 ± 1,02 [5]. Theo Cao Quc Vit và cng s nghiên cu nam thanh niên Hà Ni tui dy thì ca nam là 14,7 ± 1,1 [23].
26. 15 Các nghiên cu cho thy tui bt đu dy thì ca thanh niên Vit Nam ngày càng sm hơn. Thanh niên thp k 90 dy thì sm hơn thanh niên thp k 70 ca th k XX [5], [18]. 1.3.2. Yu t nhân trc hc 1.3.2.1. BMI ch s khi cơ th Cân nng (kg) BMI = [Chiu cao (m)] 2 Năm 1986 nhĩm chuyên viên v nhu cu năng lưng ca Liên hip quc đã đ ngh s dng BMI đ đánh giá tình trng dinh dưng ngưi trưng thành. Năm 1988 Jamer W.P.T Ferro Luzzi A và Water Low J.C đã đ ngh bng phân loi CED (Chronic Energy Deficiency: Thiu năng lưng trưng din) ngưi ln theo BMI như sau : CED đ III BMI < 16. CED đ II BMI t 16,0 16,9. CED đ I BMI t 17,0 18,4. Ngưi bình thưng BMI t 18,5 24,9. Các mc đ béo cũng đưc chia làm 3 mc: Béo đ I BMI t 25 29,9. Béo đ II BMI t 30 39,9. Béo đ III BMI ≥ 40. BMI cĩ liên quan cht ch vi th trng và quan h đc lp (ít tương quan) vi chiu cao, cĩ nghĩa là s thay đi ca ch s khơng liên quan đn s khác nhau v tm vĩc. * Năm 2000, T chc Y t Th gii đưa ra tiêu chun tính ch s BMI cho Châu Á Thái Bình Dương như sau: Thp cân BMI < 18,5.
27. 16 Bình thưng BMI t 18,5 22,9. Quá cân BMI >23. +Nguy cơ béo phì BMI t 23 24,9. +Béo đ 1 BMI t 25 29,9. +Béo đ 2 BMI ≥ 30. 1.3.2.2. Trng lưng cơ th Nhiu cơng trình nghiên cu cho thy cân nng, ch s khi BMI cĩ mi tương quan vi tui dy thì t nhiên [19]. Akahoshi M và CS tìm thy mi tương quan thun gia tui dy thì t nhiên vi cân nng và ch s khi (BMI) ca cơ th. Ch s BMI càng ln thì tui dy thì càng sm. Tuy nhiên nhng bng chng này khơng phù hp vi mt s nghiên cu khác. Trong khi đĩ mt s nhà điu tra cũng khơng tìm thy nh hưng nào ca cân nng và BMI lên tui dy thì [19]. 1.3.2.3. Chiu cao đng Chiu cao hin ti khơng cĩ mi quan h vi tui dy thì trong nghiên cu ca N.M Hidayet và cng s [19] và cũng đng ý vi các cơng trình nghiên cu trưc đĩ [19]. 1.3.3. Mt s yu t nh hưng đn tui dy thì 1.3.3.1. Trình đ hc vn vi tui dy thì Trình đ hc vn là mt yu t văn hố xã hi cĩ liên quan mt cách mnh m ti tui dy thì. Tui dy thì ca thanh niên hc sinh sm hơn thanh niên nơng thơn làm ngh nơng [18]. Nhiu nghiên cu cho thy rng cĩ mi tương quan thun gia tui dy thì và trình đ hc vn, trình đ hc vn càng thp thì tui dy thì càng mun. 1.3.3.2. Ngh nghip vi tui dy thì
28. 17 Tui dy thì ca thanh niên hc sinh sm hơn thanh niên lao đng trên các cơng trưng [5]. 1.3.3.3. V trí đa lý vi tui dy thì Mt s nghiên cu cho thy nơi cũng nh hưng ti tui dy thì, dy thì xy ra sm hơn nhng ph n sng vùng bán thành th so vi vùng nơng thơn. Tui dy thì ca thanh niên thành ph sm hơn thanh niên vùng nơng thơn và min núi [5]. 1.3.3.4. Chng tc vi tui dy thì Theo mt s nghiên cu cho thy yu t chng tc cĩ nh hưng ti tui dy thì t nhiên. Mt nghiên cu ca Ellen B. Gold M trên năm nhĩm chng tc (African Amrican, Caucasian, Japanese, Chinese, Hispanic) cho thy cĩ s khác nhau cĩ ý nghĩa thng kê v tui dy thì trung bình ca năm nhĩm chng tc. Các nghiên cu v tui dy thì các châu lc cũng cho thy tui dy thì khác nhau gia các châu lc và các nưc trong mt châu lc, và rõ ràng là tui dy thì cũng khác nhau gia các dân tc trong mt nưc[25],[26]. 1.3.3.5. Mc thu nhp vi tui dy thì Mt s báo cáo ch ra rng mc thu nhp cũng nh hưng ti tui dy thì. Theo N.M Hidayet và cng s, nhng ph n vi mc thu nhp đy đ thì tui dy thì sm hơn mt chút so vi nhng ph n vi mc thu nhp thiu thn, điu này xác đnh trong các nghiên cu khác. Các tác gi cho rng cĩ l do tình trng kinh t xã hi thp kém đã làm tăng tình trng stress lên và t đĩ làm nh hưng đn chc năng ni tit ca h [5]. 1.3.3.6. Ch đ dinh dưng vi tui dy thì
29. 18 Mt vài cơng trình nghiên cu cho thy ch đ ăn cũng nh hưng ti tui dy thì. Theo báo cáo ca Biela U nhng ngưi ăn kiêng cĩ tui dy thì trung bình mun hơn 2 năm so vi nhng ngưi cĩ ch đ ăn bình thưng. Cịn trong nghiên cu khác cho thy ch đ ăn thiu năng lưng và thiu cht dinh dưng kt hp vi vơ kinh cĩ nghĩa là nhng ph n thp cân do thiu năng lưng trưng din thì dy thì mun hơn nhng ph n bình thưng [19]. 1.3.3.7. Tình trng sc kho vi tui dy thì Theo mt s cơng trình nghiên cu cho thy tình trng sc kho cĩ nh hưng ti tui dy thì [19]. Trong nghiên cu ca Eshra và cng s; Harlow và cng s cịn cho thy dy thì mun đưc tìm thy trong s nhng ph n cĩ biu hin ám nh, trm cm hoc tâm thn. Mt khác cĩ mi tương quan nghch gia biu hin ám nh vi tui dy thì đưc tìm thy trong báo cáo ca N.M Hidayet và cng s [19]. S kt hp này cĩ th đưc gii thích là do trng thái tình cm đĩng mt vai trị quan trng trong điu hồ chc năng ni tit. Trong mt nghiên cu tương lai v các yu t quyt đnh tui dy thì trên 185 ph n M, Julie và cng s cịn cho thy cĩ mi liên quan gia tình trng căng thng thn kinh (stress) vi tui dy thì mun [19], tác gi cho rng tình trng stress đã kích hot trc dưi đi tuyn yên tuyn thưng thn dn đn làm tăng bài tit glucocorticoids t đĩ ngăn chn gii phĩng hormon gii phĩng gonadotropin và làm c ch bung trng. Cơ ch này cũng đưc ngưi ta nghĩ đ gii thích mi liên kt gia tình trng stress và vơ kinh vùng dưi đi, tuy nhiên ngưi ta cũng khơng rõ con đưng này din ra như th nào đ dn đn dy thì mun; Ellen B. Gold và cng s cũng ch ra rng stress v tâm lý và xã hi cũng kt hp vi vơ kinh và suy gim chc năng sinh sn [19].
30. 19 Chương 2 ĐI TƯNG, NI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CU 2.1. Đi tưng, thi gian và đa đim nghiên cu Hc sinh n ngưi Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk trong đ tui t 8 đn 18 (sinh t năm 2000 đn năm 1990) đang theo hc ti các trưng ph thơng và trưng đào to ngh trên đa bàn tnh. Thi gian: T tháng 8/2008 đn tháng 12/2008: thu thp s liu T tháng 1/2009 đn tháng 4/2009: X lý s liu, vit lun văn. Tháng 5/2009:Báo cáo tin đ đ tài và bo v lun văn. 2.2. Ni dung nghiên cu 2.2.1. Các du hiu th hin dy thì n Êđê và Kinh + Tui cĩ kinh ln đu + Các du hiu bên ngồi th hin dy thì: Tui mc lơng mu Tui mc lơng nách Tui phát trin tuyn vú Tui thay đi ging nĩi 2.2.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì ca n Êđê và Kinh + Hàm lưng estrogen. + Chiu cao đng. + Trng lưng cơ th. + Vịng ngc trung bình. + Ch s khi cơ th BMI. 2.2.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui ca n Êđê và Kinh + Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui.
31. 20 + Tương quan gia chiu cao đng vi tui. + Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui. + Tương quan gia vịng ngc trung bình vi tui. 2.2.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì n Êđê và Kinh + Kinh t gia đình. + Thi gian đc sách + Loi sách thưng đc. + Thi gian xem tivi. + Loi phim thưng xem. + Thi gian bú sa m. + Trng lưng sơ sinh. + Tiêm phịng các bnh thơng thưng. + X giun đnh kỳ. 2.3. Phương pháp nghiên cu 2.3.1. Nghiên cu các ch s hình thái C mu: Xác đnh c mu theo phương pháp mơ t ct ngang đ xác đnh giá tr trung bình trong qun th: n: C mu cn nghiên cu. s2 S: Đ lch chun (ln nht là 0,5). 2 n = Z α/2 : Khong sai lch cho phép = 0,05 2 2 Z α/2 = 1,96 Theo cơng thc trên thì c mu n = 385 [20]. Trng lưng cơ th: đưc xác đnh bng cân chuyên dng ca Nht, đi tưng đng thng trên bàn cân, kt qu chính xác đn 0,1 kg.
32. 21 Chiu cao đng: đưc xác đnh bng thưc chuyên dng, đi tưng đng thng bn đim gĩt chân, mơng, lưng và xương chm chm thưc, kt qu chính xác đn 0,1 cm. Vịng ngc trung bình: đo bng thưc dây, ly hai giá tr hít vào ht sc và th ra ht sc đ tính vịng ngc trung bình, kt qu chính xác đn 0,1cm. Ch s khi cơ th (BMI): Cân nng (kg) BMI = [Chiu cao (m)] 2 2.3.2. Nghiên cu hàm lưng estrogen C mu: Theo phương pháp chn mu đ xác đnh mt ch tiêu sinh hc nu coi các cá th trong mt đám đơng là đng nht, ta chn cơng thc: n: S cá th cn xác đnh. S2d2N N: S cá th trong đám đơng = ∝ n = S: Đ lch chun = 20% ca giá tr trung bình. Nd 2 + t 2S2 t: Tr s tương ng đ tin cy = 2,13. d: Sai s cho phép = 10% Theo cơng thc này thì s cá th cn xác đnh cho mt ch s nghiên cu là 18 [7]. Mu máu đưc ly tĩnh mch, nu n đã cĩ kinh thì thi đim ly máu đưc chn sau khi ht kinh nguyt t 1 đn 10 ngày. Đo nng đ estrogen (estradiol) bng k thut Elisa, trên máy PR 2100 hãng Bio Rad (Pháp), hố cht hãng DRG (Germany), thc hin ti khoa xét nghim, Bnh vin đa khoa tnh ĐăkLăk. 2.3.3. Đánh giá tui dy thì, các biu hin dy thì và các yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì: Dùng phiu phng vn trc tip n sinh và gia đình (xem phn ph lc).
33. 22 C mu: S mu đưc nghiên cu ch s hình thái mc 2.3.1, đưc tip tc phng vn v tui dy thì và các yu t nh hưng. 2.4. Phương pháp chn mu Chn mu theo phương pháp ngu nhiên phân lp (stratified samples) [8]. Bưc 1: Chn đơn v cp huyn: Thành ph Buơn Ma Thut đi din cho khi thành th Chn ngu nhiên 6 huyn trong s 13 huyn ca tnh ĐăkLăk đi din cho khi nơng thơn. Bưc 2: Chn trưng: Lp danh sách các trưng tiu hc, THCS, THPT trong huyn, chn ngu nhiên trưng nghiên cu. Bưc 3: Chn lp: Lp danh sách các lp trong mi trưng, chn ngu nhiên lp nghiên cu. Tiêu chun thu nhn: Tt c hc sinh n đang hc ti các lp đưc chn ngu nhiên đng ý tham gia nghiên cu. Tiêu chun loi tr: Các hc sinh khơng mun tham gia nghiên cu. 2.5. X lý s liu S liu đưc x lý bng phương pháp thng kê Y sinh hc trên máy vi tính, s dng phn mm Excel 2003. 2.5.1. So sánh 2 tr s trung bình bng test “t” theo cơng thc [8]: XA XB t = XA: Giá tr trung bình mu A 2 2 SD A SD B XB: Giá tr trung bình mu B + SD A: Đ lch mu A. nA nB SD B: Đ lch mu B. nA: Tng s đi tưng mu A. nB: Tng s đi tưng mu B.
34. 23 2.5.2. Đánh giá các yu t nguy cơ nh hưng đn dy thì chm chúng tơi s dng t sut chênh OR đưc tính bng cơng thc [7], [8]: OR: T sut chênh. a.d a: S ca bnh (dy thì chm) do yu t nguy cơ. OR = b: S ca bnh (dy thì chm) khơng do yu t nguy cơ. b.c c: S ca bình thưng thuc nhĩm yu t nguy cơ. d: S ca bình thưng khơng thuc nhĩm yu t nguy cơ. “Dy thì chm”: quy ưc cho nhng trưng hp tui dy thì ln hơn giá tr X . T t sut chênh OR xác đnh mc đ nh hưng hay khơng nh hưng ca yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì ca tr n ngưi Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk. 2.5.3. Đ kim nghim đ tin cy chúng tơi tính test χχχ2, t giá tr test χχχ2 tra bng n bc t do, xác đnh đ tin cy p. (a.d b.c) 2.n n: Tng s mu kho sát. χ2 = a, b, c, d: Ý nghĩa như cơng thc 2.5.2. (a+b)(c+d)(a+c)(b+d) 2.6. Khía cnh đo đc trong nghiên cu Ch điu tra, cân đo, ly máu trên nhng n sinh và gia đình đng ý hp tác và da trên tinh thn tơn trng, nhng thơng tin v bn thân trên phiu điu tra s đưc gi kín, khơng đ bn khác gii bit. Phi gii thích cn c mc đích ca đ tài ch đ phc v cho nghiên cu khoa hc, sn sàng tư vn kin thc v sc kho sinh sn vi thái đ chân thành, ci m, khơng nên chn thi đim là mùa thi ca n sinh. Tp hun k cho điu tra viên v b câu hi, k năng phng vn, k thut cân, đo.
35. 24 Chương 3 KT QU NGHIÊN CU 3.1. Các du hiu th hin dy thì 3.1.1. Tui cĩ kinh ln đu Kho sát 1010 tr n ngưi Êđê tnh ĐăkLăk trong đ tui t 8 đn 18 thy cĩ 652 tr đã cĩ kinh ln đu; kho sát 1045 tr n ngưi Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 8 đn 18 thy cĩ 686 tr n đã cĩ kinh ln đu, kt qu trung bình tui cĩ kinh ln đu ca n Êđê và Kinh đưc trình bày trên bng 3.1. Bng 3.1. Tui cĩ kinh ln đu ca tr n ngưi Êđê và Kinh ( Đơn v: tui) CĨ KINH LN ĐU n X SD p N Êđê 652 12,23 1,40 < 0,05 N Kinh 686 12,05 1,51 Các s liu trên bng 3.1 cho thy: tui dy thì trung bình ca tr n ngưi Êđê là 12,23 tui, mun hơn so vi tui dy thì trung bình ca tr n ngưi Kinh là 12,05 vi p < 0,05. Biu đ 3.1. dưi đây th hin s khác bit v tui dy thì ca tr n ngưi Êđê và tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk.
36. 25 Tui dy thì 12.23 13 12.05 12.5 12 11.5 11 10.5 10 N ÊĐÊ N KINH Biu đ 3.1. Tui dy thì ca n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk 3.1.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì Tui xut hin các du hin bên ngồi ca hin tưng dy thì đưc trình bày trên bng 3.2. Bng 3.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì (Đơn v: tui) BIU HIN N ÊĐÊ N KINH p n X ± SD n X ± SD Mc lơng nách 643 12,53 ± 1,21 672 12,43 ± 1,32 > 0,05 Mc lơng mu 666 11,89 ± 1,19 703 11,76 ± 1,32 > 0,05 Phát trin tuyn vú 667 11,49 ± 1,04 703 11,16 ± 1,14 < 0,001 Thay đi ging nĩi 643 12,56 ± 1,23 672 12,80 ± 1,42 < 0,001
37. 26 Các s liu trên bng 3.2 cho thy: tui mc lơng nách và mc lơng mu ca tr n ngưi Êđê khơng khác so vi tui mc lơng nách và lơng mu tr n ngưi Kinh vi p > 0,05. Tuy nhiên, tui phát trin tuyn vú ca tr n ngưi Êđê mun hơn so vi tr n ngưi Kinh vi p 0,05 T 10 đn 0,05 T 12 đn 0,05 T 14 đn 0,05 T 16 đn 18 18 90,23 ± 45,93 18 78,13 ± 34,56 > 0,05
38. 27 Estrogen (pg/ml) 100 80 60 40 20 0 8 <10 10 <12 12 <14 14 <16 1618 Tui Ê đê Kinh Đ th 3.2. S bin thiên hàm lưng estrogen theo nhĩm tui 3.2.2. Hàm lưng estrogen trưc và sau dy thì Hàm lưng estrogen ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk trưc và sau dy thì đưc trình bày trên bng 3.4. Bng 3.4. Hàm lưng estrogen ca tr n Êđê và Kinh trưc và sau dy thì. (Đơn v: pg/ml máu) ESTROGEN Trưc dy thì Sau dy thì p n X ± SD n X ± SD N Êđê 14 20,59 ± 7,54 76 72,90 ± 35,39 < 0,001 N Kinh 15 18,83 ± 6,36 75 73,21 ± 30,73 < 0,001
39. 28 Các s liu trên bng 3.4 cho thy: hàm lưng estrogen ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh trưc dy thì đu thp hơn so vi hàm lưng estrogen sau dy thì vi p 0,05 T 10 đn 0,05 T 16 đn 18 202 155,55 ± 5,62 209 155,62 ± 5,50 > 0,05 Các s liu trên bng 3.5 cho thy: tr n ngưi Êđê trong các nhĩm tui t 8 đn < 10; t 14 đn < 16 và t 16 đn 18 cĩ chiu cao khơng khác so vi chiu cao ca tr n ngưi Kinh. Tuy nhiên, các nhĩm tui 10 đn < 12 và 12 đn <14 thì chiu cao ca tr n ngưi Kinh cao hơn so vi tr n ngưi Êđê vi p < 0,001 và p < 0,05.
40. 29 S bin đi v chiu cao theo nhĩm tui ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.3. Cao (cm) 160 150 140 130 120 110 Tui 8 <10 10 <12 12 <14 14 <16 16 18 Êđê Kinh Đ th 3.3. S bin thiên v chiu cao đng theo nhĩm tui Các s liu trên đ th 3.3 cho thy: tr n ngưi Êđê và Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 10 đn <14 tui cĩ bưc nhy v chiu cao phù hp vi đ tui dy thì. 3.2.4. Trng lưng cơ th Trng lưng cơ th ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc trình bày trên bng 3.6. Các s liu trên bng 3.6 cho thy: tr n ngưi Êđê trong các nhĩm tui t 8 đn < 10; t 14 đn < 16 và t 16 đn 18 cĩ trng lưng cơ th khơng khác so vi trng lưng cơ th ca tr n ngưi Kinh. Tuy nhiên, các nhĩm tui 10 đn < 12 và 12 đn <14 thì trng lưng cơ th ca tr n ngưi Kinh cao hơn so vi tr n ngưi Êđê vi p < 0,001 và p < 0,05.
41. 30 Bng 3.6. Trng lưng cơ th ca tr n ngưi Êđê và Kinh (Đơn v: kg) N ÊĐÊ N KINH NHĨM TUI n X ± SD n X ± SD P T 8 đn 0,05 T 10 đn 0,05 T 16 đn 18 202 45,28 ± 3,90 209 45,69 ± 3,95 > 0,05 S bin đi v trng lưng cơ th theo nhĩm tui ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.4 Nng (kg) 50 40 30 20 10 Tui 8 < 10 10 < 12 12 < 14 14 < 16 16 18 Êđê Kinh Đ th 3.4. S bin thiên v trng lưng cơ th theo nhĩm tui
42. 31 Các s liu trên đ th 3.4 cho thy: tr n Êđê và Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 10 đn 0,05 T 10 đn 0,05 T 12 đn 0,05 T 14 đn 0,05 T 16 đn 18 202 75,34 ± 4,03 209 75,96 ± 4,00 p > 0,05 Các s liu trên bng 3.7 cho thy: tr n ngưi Êđê trong các nhĩm tui t 8 đn < 10, t 12 đn <14, t 14 đn < 16 và t 16 đn 18 cĩ vịng ngc trung bình khơng khác so vi vịng ngc trung bình ca tr n ngưi Kinh. nhĩm
43. 32 tui 10 đn 0,05.
44. 33 Bng 3.8. Ch s khi cơ th (BMI) ca tr Êđê và Kinh NHĨM TUI N ÊĐÊ N KINH p n X ± SD n X ± SD T 8 đn 0,05 T 10 đn 0,05 T 12 đn 0,05 T 14 đn 0,05 T 16 đn 18 202 18,71 ± 1,23 209 18,89 ± 1,69 > 0,05 3.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 3.3.1. Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.6. Các s liu trên đ th 3.6 cho thy: gia hàm lưng estrogen vi tui ca tr n ngưi Êđê và tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,493. Phương trình tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui là: Estrogen (pg/ml) = 5,97.t + 0,08.
45. 34 Estrogen (pg/ml) 200 Estrogen (pg/ml) = 5,97.t + 0,08 160 120 80 40 H s tương quan r = 0,493 0 5 10 15 20 25 Tui Đ th 3.6. Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui. 3.3.2. Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh. Cao (cm) 200 Cao (cm)= 4,25.t + 86,76 175 150 125 100 75 r = 0,838 50 5 10 15 20 Tui TươngĐ th quan3.7. Tương gia chiu quan cao gia đng chiu vi cao tui đng ca vitr ntui ngưi ca tr Kinh n ngưi tnh Kinh
46. 35 Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.7. Các s liu trên đ th 3.7 cho thy: gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,838. Phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,25.t + 86,76. 3.3.3. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.8. Nng (kg) 60 Nng (kg) = 2,22.t + 9,48 55 50 45 40 35 30 25 20 r = 0,825 15 10 Tui 5 10 15 20 Đ th 3.8. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh Các s liu trên đ th 3.8 cho thy: gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,825. Phương trình tương quan là: Cân nng (kg) = 2,22.t + 9,48.
47. 36 3.3.4.Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Kinh Tương quan gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.9. Vịng ngc (cm) 90 Vịng ngc (cm) =1,74.t + 45,25 85 80 75 70 65 60 r = 0,785 55 Tui 50 5 10 15 20 Đ th 3.9. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Kinh Các s liu trên đ th 3.9 cho thy: gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r =0,785. Phương trình tương quan là: Vịng ngc (cm) = 1,74.t + 45,25. 3.3.5.Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Êđê. Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr em n ngưi Êđê tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.10. Các s liu trên đ th 3.10 cho thy: gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,859. Phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,63.t + 79,74.
48. 37 Cao (cm) Cao (cm) = 4,63.t + 79,74 200 175 150 125 100 r == 0,859 0,859 75 50 Tui 5 10 15 20 Đ th 3.10. Tương quan gia chiu cao đng vi tui ca tr n ng ưi Êđê 3.3.6. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê. Nng (kg) 60 Nng (kg) = 2,38.t + 6,28 55 50 45 40 35 30 25 20 r = 0,844 15 10 5 10 15 20 Tui Đ th 3.11. Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê.
49. 38 Tương quan gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.11. Các s liu trên đ th 3.11 cho thy: gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,844. Phương trình tương quan là: Cân nng (kg) = 2,38.t + 6,28. 3.3.7. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Êđê. Tương quan gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Êđê tnh ĐăkLăk đưc th hin trên đ th 3.12. Vịng ngc (cm) 90 85 Vịng ngc (cm) = 1,76.t + 44,33 80 75 70 65 60 55 r = 0,796 50 Tui 5 10 15 20 Đ th 3.12. Tương quan gia vịng ngc vi tui ca tr n ngưi Êđê Các s liu trên đ th 3.12 cho thy: gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun vi h s tương quan r = 0,796. Phương trình tương quan là: Vịng ngc (cm) = 1,76.t + 44,33.
50. 39 3.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 3.4.1. Kinh t gia đình nh hưng ca tình trng kinh t gia đình chưa đy đ tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.9. Bng 3.9. Nguy cơ ca tình trng kinh t khơng đy đ đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) KINH T GIA ĐÌNH Dy thì chm Bình thưng Tng s S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Kinh t chưa đ 277 22,52 244 19,84 521 42,36 Kinh t đy đ 220 17,89 489 39,76 709 57,64 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2= 61,12 CT 95% OR = 2,52 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.9 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk sng trong nhng gia đình cĩ điu kin kinh t chưa đy đ cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,52 ln so vi nhng tr sng trong nhng gia đình cĩ điu kin kinh t đy đ vi p < 0,001.
51. 40 3.4.2.Thi gian đc sách nh hưng ca thi gian đc sách tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.10. Bng 3.10. Nguy cơ ca thi gian đc sách dưi 1gi/ngày đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) Dy thì chm Bình thưng Tng s THI GIAN ĐC SÁCH S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % < 1 gi/ ngày 393 31,95 420 34,15 813 66,10 ≥ 1 gi/ ngày 104 8,46 313 25,45 417 33,90 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2= 62,67 CT 95% OR = 2,82 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.10 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk cĩ thi gian đc sách mi ngày dưi 1 gi cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,82 ln so vi nhng tr cĩ thi gian đc sách mi ngày trên 1 gi vi p < 0,001.
52. 41 3.4.3. Loi sách thưng đc nh hưng ca loi sách thưng đc tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.11. Bng 3.11. Nguy cơ ca loi sách thưng đc đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) Dy thì chm Bình thưng Tng s LOI SÁCH THƯNG ĐC S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Các loi khác 405 32,93 316 25,69 721 58,62 Tâm lý xã hi 92 7,48 417 33,90 509 41,38 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2= 179,84 CT 95% OR = 5,81 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.11 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thưng đc các loi sách khác cĩ nguy cơ thì mun hơn 5,81 ln so vi nhng tr thưng đc sách tâm lý xã hi vi p < 0,001.
53. 42 3.4.4.Thi gian xem tivi nh hưng ca thi gian xem tivi tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.12. Bng 3.12. Nguy cơ ca thi gian xem tivi dưi 1gi/ngày đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) Dy thì chm Bình thưng Tng s THI GIAN XEM TIVI S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % < 1 gi/ ngày 357 29,02 411 33,41 768 62,44 ≥ 1 gi/ ngày 140 11,38 322 26,18 462 37,56 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2= 31,37 CT 95% OR = 2,00 P< 0,001 Các s liu trên bng 3.12 cho thy: tr n ngưi Êđê và tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk cĩ thi gian xem tivi mi ngày dưi 1 gi cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,00 ln so vi nhng tr cĩ thi gian xem tivi mi ngày trên 1 gi vi p< 0,001.
54. 43 3.4.5. Loi phim thưng xem nh hưng ca loi phim thưng xem tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.13. Bng 3.13. Nguy cơ ca loi phim thưng xem đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) Dy thì chm Bình thưng Tng s LO I PHIM TH ƯNG XEM S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Các loi khác 487 39,59 214 17,40 701 56,99 Tâm lý xã hi 110 8,94 419 34,06 529 43,01 Tng s 597 48,53 633 51,46 1230 100,00 χ2= 286,00 CT 95% OR = 8,67 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.13 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thưng xem các loi phim khác cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 8,67 ln so vi nhng tr thưng xem phim tâm lý xã hi vi p < 0,001.
55. 44 3.4.6.Thi gian bú sa m nh hưng ca thi gian bú sa m tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.14. Bng 3.14. Nguy cơ ca thi gian bú sa m dưi 24 tháng đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) THI GIAN BÚ SA M Dy thì chm Bình thưng Tng s S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Dưi 24 tháng 484 39,35 633 51,46 1117 90,81 ≥ 24 tháng 23 01,87 90 07,32 113 09,19 Tng s 507 41,22 723 58,78 1230 100,00 χ2=22,36 CT 95% OR = 2,99 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.14 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thi gian bú sa m dưi 24 tháng cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,99 ln so vi nhng tr cĩ thi gian bú sa m trên 24 tháng vi p < 0,001.
56. 45 3.4.7.Trng lưng sơ sinh nh hưng ca trng lưng sơ sinh tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.15. Bng 3.15. Nguy cơ ca trng lưng sơ sinh dưi 2500g đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) TR NG L ƯNG S Ơ SINH Dy thì chm Bình thưng Tng s S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % < 2500 g 67 05,45 12 0,98 79 06,42 ≥ 2500 g 430 34,96 721 58,61 1151 93,58 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2=69,13 CT 95% OR = 9,63 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.15 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk trng lưng sơ sinh dưi 2500g cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 9,63 ln so vi nhng tr cĩ trng lưng sơ sinh trên 2500g vi p < 0,001.
57. 46 3.4.8. Tiêm phịng các bnh thơng thưng nh hưng ca vic khơng tiêm phịng hoc tiêm phịng khơng đy đ và đúng lch tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.16. Bng 3.16. Nguy cơ ca tiêm phịng khơng đúng và đ đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) TIÊM PHỊNG Dy thì chm Bình thưng Tng s S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Khơng đ, đúng lch 381 30,98 383 31,14 764 62,11 Đ, đúng lch 116 09,43 350 28,46 466 37,89 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2=74,99 CT 95% OR = 3,00 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.16 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng tiêm phịng hoc tiêm phịng khơng đy đ và đúng lch cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 3,00 ln so vi nhng tr tiêm phịng đ và đúng lch vi p < 0,001.
58. 47 3.4.9. X giun đnh kỳ mi 6 tháng nh hưng ca vic khơng x giun hoc x giun đnh kỳ hơn mi 6 tháng tác đng đn quá trình dy thì mun đưc th hin trên bng 3.17. Bng 3.17. Nguy cơ khơng x giun đnh kỳ mi 6 tháng đn dy thì mun (Đơn v: ngưi) Dy thì chm Bình thưng Tng s X GIUN ĐNH K Ỳ S T l S T l S T l lưng % lưng % lưng % Trên 6 tháng/ ln 373 30,33 403 32,76 776 63,09 ≤ 6 tháng / ln 124 10,08 330 26,83 454 36,91 Tng s 497 40,41 733 59,59 1230 100,00 χ2=51,42 CT 95% OR = 2,46 P < 0,001 Các s liu trên bng 3.17 cho thy: tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng x giun hoc x giun đnh kỳ hơn mi 6 tháng cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,46 ln so vi nhng tr đưc x giun đnh kỳ mi 6 tháng vi p <0,001.
59. 48 Chương 4 BÀN LUN 4.1. Các du hiu th hin dy thì 4.1.1. Tui cĩ kinh ln đu Kt qu kho sát tui cĩ kinh ln đu ca 652 tr n ngưi Êđê và 686 tr n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk trình bày bng 3.1, chúng tơi nhn thy: tui dy thì trung bình ca tr n ngưi Êđê là 12,23 tui, mun hơn so vi tui dy thì trung bình ca tr n ngưi Kinh là 12,05. Đi chiu vi các nghiên cu trưc đây như: s liu ca Hng s sinh hc ngưi Vit Nam năm 1975, tui bt đu cĩ kinh ca ph n thành ph 15,8 ± 1,46, ca hc sinh Hà Ni là 14,3 ± 1,2 và ca hc sinh nơng thơn là 15 ± 3,4 [22], thì chúng tơi thy rng tui dy thì ca n ngưi Kinh và Êđê trên đa bàn tnh ĐăkLăk năm 2008 đu sm hơn. So sánh vi nhiu nghiên cu khác như ca Phm Th Minh Đc và cng s; Cao Quc Vit và cng s nghiên cu tui dy thì ca n sinh Vit Nam năm 1990 Hà Ni, Thái Bình và Hà Tây cho thy tui cĩ kinh ln đu là 13,07 ± 1,02 [5],[23], hoc các nghiên cu Châu Âu, M thì tui dy thì n dao đng t 11 đn 16 tui, trung bình khong 13 tui [25], [26] thì tui dy thì ca n ngưi Êđê và Kinh trên đa bàn tnh ĐăkLăk năm 2008 đu sm hơn. Gii thích v điu này chúng tơi cho rng: Trong nhng năm qua, nh ch trương đi mi đúng đn ca Đng và Nhà nưc ta khi chuyn t ch đ bao cp sang nn kinh t th trưng theo đnh hưng xã hi ch nghĩa, đi sng vt cht và tinh thn ca nhân dân c nưc nĩi chung, tnh ĐăkLăk nĩi riêng đã đưc ci thin rõ rt, nhu cu v cơm no, áo m đưc đm bo, mi
60. 49 ngưi bt đu quan tâm đn dinh dưng hp lý, sc kho và đc bit là đi sng văn hố đ hưng đn s phát trin tồn din c v th cht ln trí tu. Nhiu thư vin, nhà văn hố, sân vn đng, cơng viên, h thng giao thơng, trưng hc đt chun, bnh vin đt chun, h thng đin chiu sáng, mng đin thoi đưc đu tư xây dng; các chương trình chăm sĩc sc kho như chương trình quc gia v phịng chng suy dinh dưng tr em, tiêm chng m rng, ung vitamin A, x giun đnh kỳ đã đưc Nhà nưc ht sc chú trng, điu này giúp tr ln lên, hc tp và rèn luyn tt; đc bit s ra đi ca dch v internet, nhiu kênh truyn hình, nhiu loi phim nh, sách báo đã tác đng rt ln đn s phát trin tâm sinh lý ca các em nht là giai đan dy thì [6]. 4.1.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.2 cho thy: tui mc lơng nách và mc lơng mu ca tr n ngưi Êđê khơng khác so vi tui mc lơng nách và lơng mu tr n ngưi Kinh p > 0,05. Tuy nhiên, tui phát trin tuyn vú ca tr n ngưi Êđê mun hơn so vi tr n ngưi Kinh vi p < 0,001, cịn tui thay đi ging nĩi ca tr n ngưi Êđê li sm hơn so vi tr n ngưi Kinh vi p < 0,001 cĩ ý nghĩa thng kê sinh hc. S xut hin các đc tính gii th phát phát trin theo th t: đu tiên là tuyn vú phát trin, mc lơng mu, tip theo là mc lơng nách và s thay đi ging nĩi thanh hơn, to hơn. Đi chiu vi các nghiên cu ca Đào Duy Khuê, Nguyn Th Tân, Nguyn Ch Nghĩa th xã Hà Đơng năm 1989; Cao Quc Vit, Nguyn Phú Đt, Nguyn Th Phưng và cng s Hà Ni, Thái Bình, Hà Tây, Bc Thái năm 19931995 [5],[23] cũng cĩ kt qu tương t như chúng tơi nghiên cu
61. 50 ĐăkLăk: tui phát trin tuyn vú t 8 đn 16 tui, tui mc lơng mu t 10 đn 16 tui, tui mc lơng nách t 12 đn 16 tui. 4.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 4.2.1. Hàm lưng estrogen Ngun gc đu tiên ca estrogen trong trưng hp n khơng mang thai là t các bung trng, bung trng estrogen do các t bào v trong và các t bào ht ca nang trng bài tit trong na đu chu kì kinh nguyt và na sau do th vàng tit ra. Khi cĩ thai, nhau thai bài tit mt lưng ln estrogen. Tuy nhiên mt s ít lưng estrogen cũng đưc tng hp và chuyn hố trong mơ m kích t nam (androgen) ca tuyn thưng thn [10], vì vy nng đ estrogen trong máu ca bé gái Êđê và Kinh trưc dy thì đo đưc là rt thp (bng 3.4). Estrogen lưu hành trong huyt tương dưi 3 dng cĩ th hốn đi cho nhau: estron (E 1), 17 βestradiol (E 2), estriol (E 3), trong đĩ ch yu là 17 β estradiol đưc bài tit nhiu nht và cĩ tác dng sinh hc mnh nht [10]. Tác dng ca 17 βestradiol mnh gp 12 ln estron và gp 80 ln estriol. Vì vy estriol đưc xem là estrogen yu nht, nĩ là dng chuyn hĩa ca 17 β estradiol và estron. Estrogen cĩ bn cht là steroid, ni tit t steroid đưc bung trng bé gái tit ra duy trì bn năng tính dc ngay t lúc mi sinh, tuy nhiên mc thp. Bưc vào giai đon dy thì vùng dưi đi tit GnRH kích thích các t bào thùy trưc tuyn yên bài tit c FSH và LH làm cho nỗn chín, trng rng, to th vàng; th vàng tit ra estrogen và progesteron, nng đ estrogen bin thiên theo tng pha ca nang trng và theo chu kỳ kinh nguyt, đc bit vào thi đim 2448 gi trưc khi phĩng nỗn, nng đ estrogen tăng rt cao; nu trng khơng đưc th tinh, th vàng thối hĩa khi đĩ nng đ estrogen trong máu li rt thp. Chu kỳ kinh nguyt dài, ngn khác nhau mi ngưi,
62. 51 dài nht là 40 ngày, ngn nht là 20 ngày, trung bình khong 28 đn 30 ngày, s ngưi cĩ đ dài chu kỳ kinh nguyt t 23 đn 35 ngày chim 88% [3],[16]. Điu đĩ đã phn nào gii thích vì sao cùng mc thi đim ly mu máu nhưng kt qu đo hàm lưng estrogen cĩ s chênh lch nhau khá ln. Đi chiu vi nghiên cu ca Nguyn Cn, Vũ Thc Nga, Trnh Minh Châu và cng s, nng đ estradiol trong máu là 814,7 pmol/lit (s liu đưc hi đng thm đnh ca D án điu tra cơ bn các ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam đ ngh làm giá tr tham chiu) [3], cao hơn rt nhiu so vi s liu nghiên cu ca chúng tơi trung bình là 106,69 pmol/lit → 331,73 pmol/lit, (quy đi t s liu thí nghim: 29,02 pg/ml → 90,23 pg/ml). Tìm hiu v s chênh lch này chúng tơi nhn thy rng, các tác gi Nguyn Cn, Vũ Thc Nga, Trnh Minh Châu và cng s đã xác đnh nng đ estrogen ti ngày xut hin đnh, cịn chúng tơi xác đnh nng đ estrogen trong máu sau khi ht kinh nguyt t 1 đn 10 ngày (na đu chu kỳ kinh nguyt k tip). 4.2.2. Chiu cao đng Kt qu đo chiu cao đng ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk trình bày trên bng 3.5 cho thy tr n ngưi Êđê trong các nhĩm tui t 8 đn < 10; t 14 đn < 16 và t 16 đn 18 cĩ chiu cao khơng khác so vi chiu cao ca tr n ngưi Kinh. Tuy nhiên, các nhĩm tui 10 đn < 12 và 12 đn <14 thì chiu cao ca tr n ngưi Kinh cao hơn so vi tr n ngưi Êđê vi p < 0,001 và p < 0,05. So sánh vi nhiu nghiên cu trưc đây Vit Nam như nghiên cu ca nhĩm tác gi A. Goran, Nguyn Cơng Khanh, Dương Bá Trc, Trn Thu Hà, G.Lindgren hc sinh qun Đng ĐaHà Ni năm 1992 [3]; nghiên cu ca Trn Văn Dn và cng s trên hc sinh ti Hà Ni, Vĩnh Phú, Thái Bình
63. 52 t năm 1990 đn 1995 [11],[17] cho thy, chiu cao trung bình ca n Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk tng nhĩm tui đu thp hơn nhưng khơng nhiu so vi các kt qu đã nghiên cu, riêng nhĩm tui t 14 đn < 16 ca n Êđê và Kinh ĐăkLăk tương t các nghiên cu trên. Đi chiu các nghiên cu khác trong nưc cho thy chiu cao n Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk năm 2008 cao hơn so vi s liu chung ca c nưc, chng hn năm 1975, chiu cao trung bình ca ph n Vit Nam là 145 cm; mi đây theo cơng b ca Vin dinh dưng Vit Nam chiu cao trung bình ca ph n Vit Nam là 152,7cm. Nhiu cơng trình nghiên cu cho thy chiu cao chu nh hưng ca rt nhiu yu t: mnh nht là yu t dinh dưng (32%), yu t di truyn (23%), vn đng th lc (20%), mơi trưng tâm lý và xã hi (16%) So sánh vi nhiu nghiên cu trên th gii cho thy chiu cao trung bình ca n 18 tui trên th gii là 163,7 cm cao hơn rt nhiu so vi s liu nghiên cu ca chúng tơi ti ĐăkLăk, trung bình 155,5 cm. T các s liu trên bng 3.5 cũng cho thy tr n Êđê và Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 10 đn <14 tui cĩ bưc nhy v chiu cao phù hp vi đ tui dy thì. 4.2.3. Trng lưng cơ th Kt qu cân trng lưng cơ th ca tr n ngưi Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk trình bày trên bng 3.6 cho thy tr n ngưi Êđê trong các nhĩm tui t 8 đn < 10; t 14 đn < 16 và t 16 đn 18 cĩ trng lưng cơ th khơng khác so vi trng lưng cơ th ca tr n ngưi Kinh. Tuy nhiên, các nhĩm tui 10 đn < 12 và 12 đn <14 thì trng lưng cơ th ca tr n ngưi Kinh cao hơn so vi tr n ngưi Êđê vi p < 0,001 và p < 0,05.
64. 53 So sánh vi nhiu nghiên cu trưc đây Vit Nam như nghiên cu ca Trn Văn Dn và cng s ti Hà Ni, Vĩnh Phú, Thái Bình t năm 1990 đn 1995 [11],[17]; nghiên cu ca nhĩm tác gi A. Goran, Nguyn Cơng Khanh, Dương Bá Trc, Trn Thu Hà, G.Lindgren hc sinh qun Đng Đa Hà Ni năm 1992 [3] cho thy, trng lưng cơ th ca tr n Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk các nhĩm tui đu cao hơn. Tr n Êđê và Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 10 đn 0,05, chưa cĩ ý nghĩa thng kê sinh hc. Đi chiu vi nhiu nghiên cu trưc đây Vit Nam như nghiên cu ca Trn Văn Dn và cng s ti Hà Ni, Vĩnh Phú, Thái Bình t năm 1990 đn 1995 [11],[17] cho thy vịng ngc trung bình ca n ngưi Êđê và Kinh các nhĩm tui ca ĐăkLăk đu cao hơn.
65. 54 Tr n Êđê và Kinh ĐăkLăk trong đ tui t 10 đn 0,05. Ch s BMI ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk nhĩm tui t 8 đn dưi 12 tui trong nghiên cu ca chúng tơi cao hơn so vi s liu ca A.Goran và cng s nghiên cu trên hc sinh qun Đng Đa, Hà Ni năm 1992 [3]. Tuy nhiên, nhĩm tui t 16 đn 18 thì kt qu nghiên cu ca chúng tơi tương t vi kt qu nghiên cu Trn Văn Minh và cng s nghiên cu tr em ngoi thành Hà Ni năm 1992 [3]. 4.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 4.3.1. Tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui Gia hàm lưng estrogen vi tui ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun h s tương quan r = 0,493, phương trình tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui là: Estrogen (pg/ml) = 5,97.t + 0,08. H s tương quan khơng cht ( r <0,5), chưa đ đ tin cy. 4.3.2. Tương quan gia chiu cao đng vi tui Gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun, phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,25.t + 86,76, h s tương quan r = 0,838 (0,5 < r ≈1), h s tương quan rt cht, đ tin cy rt cao. Gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun, phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,63.t + 79,74, h s
66. 55 tương quan r = 0,859 (0,5 0,5), h s tương quan khá cht, đ tin cy cao. Gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun, phương trình tương quan là: Vịng ngc (cm) = 1,76.t + 44,33, h s tương quan r = 0,796 (r > 0,5), h s tương quan khá cht, đ tin cy cao. 4.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì 4.4.1. Kinh t gia đình Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.9 cho thy điu kin kinh t gia đình cĩ nh hưng đn tui dy thì, tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk sng trong nhng gia đình cĩ điu kin kinh t thiu thn cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,52 ln so vi nhng tr sng trong nhng gia đình cĩ điu
67. 56 kin kinh t đy đ vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Điu kin kinh t gia đình đy đ biu hin cht lưng cuc sng, đĩ là cĩ đy đ nhà , lương thc, thc phm, phương tin vui chơi, gii trí, phương tin đi li, dch v y t, giáo dc Trong đĩ điu kin kinh t gia đình cĩ liên quan trc tip đn ch đ dinh dưng hàng ngày, điu kin dinh dưng cĩ tác đng quan trng đn c quá trình phát trin th lc, tăng chiu cao, tăng cân ca tr, đưc nuơi dưng đy đ tr s phát trin nhanh hơn. Ngưc li, điu kin kinh t gia đình thiu thn, ba ăn hàng ngày cung cp khơng đy đ các cht dinh dưng thit yu như protein, vitamin, các nguyên t vi lưng nh hưng rt ln đn quá trình phát trin ca tr, tr cịi cc dn đn tui dy thì mun hơn. Nhiu nghiên cu cịn cho thy, điu kin kinh t gia đình khĩ khăn ca cha m trong thi gian mang thai dn đn tình trng khơng hồn ho cho đa tr ca h, d sinh non, sinh tr nh cân [4], [10]. 4.4.2. Thi gian đc sách, thi gian xem tivi Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.10 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk cĩ thi gian đc sách mi ngày dưi 1 gi cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,82 ln so vi nhng tr cĩ thi gian đc sách mi ngày trên 1 gi vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.12 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk cĩ thi gian xem tivi mi ngày dưi 1 gi cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,00 ln so vi nhng tr cĩ thi gian xem tivi mi ngày trên 1 gi vi p< 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Nh đc sách và xem tivi các em bit đưc cnh vt trên th gii qua bn mùa xuân, h, thu, đơng và các thiên tai, lũ lt, hn hán; các em cĩ th bit đưc các lồi vt dưi bin, các hot đng ca con ngưi trên mi min đt nưc và trên th gii nĩi chung hình nh ca th gii đưc thu nh qua
68. 57 trang sách, qua màn hình; vì vy xem tivi, đc sách nhiu giúp tr đưc gii trí, thưng thc văn hố ngh thut, đng thi thu nhn thêm mt lưng ln thơng tin, kin thc ht sc hp dn giúp tr phát trin tâm sinh lý tt hơn. Tuy nhiên, nhiu cơng trình nghiên cu cũng cho thy, nu các em đc sách, xem tivi quá nhiu, d b “nghin”, tr nên “siêu lưi”, ít vn đng, d béo phì khơng cĩ li cho s phát trin ca tr. 4.4.3. Loi sách thưng đc và loi phim thưng xem Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.11 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thưng đc các loi sách khác cĩ nguy cơ thì mun hơn 5,81 ln so vi nhng tr thưng đc sách tâm lý xã hi vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.13 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thưng xem các loi phim khác cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 8,67 ln so vi nhng tr thưng xem phim tâm lý xã hi vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Khi đc truyn, xem phim tâm lý xã hi, vai trị ca xúc cm ln hơn vai trị ca lý lun, khin các em tip thu, xúc đng, rung đng, hi hp theo dõi ct truyn, nhân vt, cĩ em cịn bt chưc các nhân vt t cách nĩi năng, ăn ung, đi đng, trang phc đc bit nhng biu l tình cm ca ngưi ln đưc các em bit qua xem truyn, xem phim tâm lý xã hi nhiu ln đã tác đng đn não b, tuyn yên, bung trng gây dy thì sm tr là điu tt yu! [6],[21]. 4.4.4.Thi gian bú sa m Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.14 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk thi gian bú sa m dưi 24 tháng cĩ nguy cơ
69. 58 dy thì mun hơn 2,99 ln so vi nhng tr cĩ thi gian bú sa m trên 24 tháng vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Sa m là ngun dinh dưng vơ cùng quý giá đi vi tr mà khơng cĩ bt c loi sa đng vt nào cĩ th thay th. So vi tt c các loi sa khác, sa m là sn phm t nhiên hồn ho nht, di dào nht, an tồn nht và r tin nht cho tr thơ. Đây là sn phm tt nht đã đưc cơ th ngưi m chn lc t nhiên dành cho con ca mình. T chc Y t Th gii (WHO) khuyn cáo: Tt c tr nh cn đưc nuơi dưng hồn tồn bng sa m trong 6 tháng đu và tip tc nuơi bng sa m đn 2 năm hoc lâu hơn kt hp vi cho tr ăn thêm các ba ăn b sung ch bin t các thc phm giàu dinh dưng. Sa m cung cp 100% nhu cu dinh dưng cho tr trong giai đon 6 tháng đu; 50% nhu cu y cho giai đon t 6 12 tháng tui. Trong năm th hai, sa m vn cịn cĩ th cung cp 33% nhu cu dinh dưng cho tr và kh năng cung cp này cịn khong 10% vào năm th ba. Đc bit, vic nuơi con hồn tồn bng sa m trong sáu tháng đu đi mang li nhiu li ích v sc kho, cung cp các cht dinh dưng cn thit và bo v cho tr tránh các bnh gây t vong như viêm phi, tiêu chy [16]. Tip tc cho tr bú m sau 6 tháng cho ti hai tui hoc nhiu hơn, kt hp vi vic b sung các thc phm an tồn và phù hp là cách thc nuơi dưng tr ti ưu. Vì vy, cho con bú và nuơi con bng sa m là mt vic vơ cùng cn thit nhm cung cp đy đ các giá tr dinh dưng cho tr, khơng nhng th khi ngưi m cho con bú đã to ra si dây tình cm đc bit cĩ tác dng phát trin tình cm và trí tu ca con [12]. 4.4.5.Trng lưng sơ sinh Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.15 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk trng lưng sơ sinh dưi 2500g cĩ nguy cơ dy
70. 59 thì mun hơn 9,63 ln so vi nhng tr cĩ trng lưng sơ sinh trên 2500g vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Theo thng kê, tr cĩ trng lưng sơ sinh dưi 2500g nưc ta chim khong 10% s tr sinh ra, cĩ nhiu nguyên nhân sinh tr nh cân như do sinh non tháng (< 37 tun thai), cung cp dinh dưng khơng đ, đa thai, viêm bánh nhau, nhim trùng trong t cung, ri lon chuyn hố bm sinh, d tt bm sinh, bt thưng nhim sc th, m b sn git, m b tiu đưng, cao huyt áp, bnh thn, m hút thuc lá Nhiu nghiên cu cho thy s phát trin ca tr nh cân s tăng trưng nhanh, s bt kp tr bình thưng trong 3 đn 6 tháng sau sinh. Tuy vy sau giai đon nhũ nhi, lúc 15 đn 18 tháng tui và cĩ th kéo dài đn 7 tui tr nh cân s cĩ cân nng, chiu cao và vịng đu nh hơn tr sinh bình thưng, hu ht các nghiên cu đu cho thy tr nh cân cĩ ch s thơng minh kém hơn tr đ cân. la tui hc đưng, tr nh cân cĩ ch s thơng minh, ch s phi hp nhìnvn đng, mc đ đc thp hơn tr đ cân. 4.4.6. Tiêm phịng các bnh thơng thưng Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.16 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng tiêm phịng hoc tiêm phịng khơng đúng và đ cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 3,00 ln so vi nhng tr đưc tiêm phịng đy đ và đúng lch vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Đưa tr đi tiêm phịng là mt vic quan trng và ht sc cn thit ca cha m, tiêm phịng giúp ngăn chn nhiu đi dch bnh nguy him, giúp tr phát trin tt hơn. Trong nhng năm gn đây, dưi tác đng mnh m và hiu qu ca chương trình tiêm chng quc gia cùng vi s phát trin mnh ca đt nưc đã làm cho ý thc tiêm phịng ca ngưi dân ngày mt nâng cao và vic tiêm phịng ph bin trong dân chúng. Ngồi vic tiêm phịng các bnh
71. 60 theo quy đnh ca chương trình tiêm chng quc gia, các bc cha m cịn đưa con em mình tiêm phịng nhiu bnh khác. 4.4.7. X giun đnh kỳ mi 6 tháng Kt qu nghiên cu trình bày trên bng 3.17 cho thy tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng x giun hoc x giun đnh kỳ hơn mi 6 tháng cĩ nguy cơ dy thì mun hơn 2,46 ln so vi nhng tr đưc x giun đnh kỳ mi 6 tháng vi p < 0,001 s khác bit cĩ đ tin cy rt cao. Tr là đi tưng rt d b nhim giun, do các bé hiu đng, khơng chú ý v sinh tay chân trưc khi ăn ung và trưc khi đi ng, tt c nhng điu này to cơ hi vơ cùng thun li cho giun sng ký sinh trên cơ th bé. Khi đã vào cơ th bé, giun s tranh giành nhng cht dinh dưng ca tr, lâu dn làm cho tr xanh xao, chm tăng trưng th cht, suy dinh dưng, nh hưng đn trí thơng minh ca bé. Trong mt vài tình hung nguy him hơn, giun cĩ th gây ra nhng bin chng như giun chui ng mt, giun chui ng ty, tc rut, viêm nhim tit niu sinh dc. Nhiu nghiên cu cịn cho thy, ngồi s chim đot các cht dinh dưng cn thit cho s phát trin ca cơ th, tr b nhim giun cịn gim kh năng tp trung trong hc tp, gim kh năng suy lun, nh hưng xu đn năng lc hc tp ca các em. Vì vy vic x giun đnh kỳ cho bé là vic ht sc cn thit đ bo v sc kho ca bé, giúp bé phát trin tt hơn. Kt qu nghiên cu ca chúng tơi cho thy rng, vic khơng x giun đnh kỳ làm cho bé phát trin chm hơn, dy thì mun hơn.
72. 61 KT LUN VÀ KIN NGH 5.1- KT LU N 5.1.1. Các du hiu dy thì 5.1.1.1. Tui cĩ kinh ln đu Tui cĩ kinh ln đu ca n ngưi Êđê tnh ĐăkLăk là 12,23 ± 1,40. Tui cĩ kinh ln đu ca n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk là 12,05 ± 1,51. Tui cĩ kinh ln đu ca n ngưi Êđê mun hơn n ngưi Kinh. Tui cĩ kinh ln đu ca n ngưi Êđê và n ngưi Kinh tnh ĐăkLăk năm 2008 sm hơn so vi các nghiên cu trong Hng s sinh hc ngưi Vit Nam năm 1975 và năm 1990 trưc đây. 5.1.1.2. Các du hiu bên ngồi th hin dy thì Tui mc lơng nách và mc lơng mu ca tr n ngưi Êđê và Kinh khơng khác nhau, tui phát trin tuyn vú ca tr n ngưi Êđê mun hơn so vi tr n ngưi Kinh, cịn tui thay đi ging nĩi ca tr n ngưi Êđê li sm hơn so vi tr n ngưi Kinh. 5.1.2. Mt s ch s sinh hc tui dy thì 5.1.2.1. Hàm lưng estrogen Hàm lưng estrogen ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng khác nhau gia các la tui. Hàm lưng estrogen ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh trưc dy thì đu thp hơn so vi hàm lưng estrogen sau dy thì. 5.1.2.2. Chiu cao đng, trng lưng cơ th, vịng ngc trung bình Chiu cao đng, trng lưng cơ th và vịng ngc trung bình ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng khác nhau gia các la tui, tuy
73. 62 nhiên trong quá trình phát trin nhĩm tui t 10 đn <12 và t 12 đn < 14 đã cĩ bưc nhy v chiu cao, trng lưng cơ th và vịng ngc khá rõ rt. 5.1.2.3. Ch s khi cơ th BMI Ch s khi cơ th ca n ngưi Êđê và ngưi Kinh tnh ĐăkLăk khơng khác nhau gia các la tui. 5.1.3. Tương quan gia mt vài ch s sinh hc vi tui 5.1.3.1. Hàm lưng estrogen Gia hàm lưng estrogen vi tui ca tr n ngưi Êđê và ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,493, phương trình tương quan gia hàm lưng estrogen vi tui là: Estrogen (pg/ml) = 5,97.t + 0,08. 5.1.3.2. Chiu cao đng Gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,838, phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,25.t + 86,76. Gia chiu cao đng vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,859, phương trình tương quan là: Cao đng (cm) = 4,63.t + 79,74. 5.1.3.3. Trng lưng cơ th Gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,825, phương trình tương quan là: Cân nng (kg) = 2,22.t + 9,48. Gia trng lưng cơ th vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,844, phương trình tương quan là: Cân nng (kg) = 2,38.t + 6,28. 5.1.3.4. Vịng ngc trung bình
74. 63 Gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Kinh cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,785, phương trình tương quan là: Vịng ngc (cm) = 1,74.t + 45,25. Gia vịng ngc trung bình vi tui ca tr n ngưi Êđê cĩ mi tương quan thun, h s tương quan r = 0,796, phương trình tương quan là: Vịng ngc (cm) = 1,76.t + 44,33. 5.1.4. Mt s yu t nguy cơ nh hưng đn tui dy thì Mt s yu t cĩ nguy cơ nh hưng làm dy thì mun n ngưi Êđê và Kinh tnh ĐăkLăk là: Kinh t gia đình thiu thn. Thi gian đc sách hoc xem tivi mi ngày dưi 1 gi. Khơng thưng xuyên đc sách và xem tivi chương trình tâm lý xã hi. Thi gian bú sa m dưi 24 tháng. Trng lưng sơ sinh dưi 2500 gam. Khơng tiêm phịng hoc tiêm phịng khơng đ, khơng đúng lch. Khơng x giun đnh kỳ mi 6 tháng. 5.2. KIN NGH Cĩ rt nhiu yu t khác cũng nh hưng đn tui dy thì như: trình đ văn hố, thưng xuyên luyn tp th thao, thưng xuyên truy cp mng internet, đam mê game online, gia đình ly tán , mt khác trên đa bàn tnh ĐăkLăk cịn rt nhiu dân tc anh em khác cùng chung sng, nhưng do thi gian cĩ hn và trong khuơn kh ca đ tài, chúng tơi chưa cĩ điu kin kho sát ht, đ ngh các đ tài khác tip tc trin khai nghiên cu.
75. 64 Theo thng kê, t l no phá thai ca tui v thành niên nưc ta hin nay vào tp nhng nưc cao nht th gii [6],[13],[21]. Vì vy, cn đưa chương trình giáo dc gii tính vào ging dy nhà trưng mt cách bài bn, cn giáo dc v v sinh kinh nguyt, v hơn nhân và gia đình, v tránh thai ngồi ý mun, phịng tránh bnh lây qua đưng tình dc ngành giáo dc cn phi hp vi các trung tâm sc kho đ giúp tr cĩ nhng hiu bit đúng đn v đi sng ca chính mình, cn kim tra đnh kỳ sc kho và tư vn cho tr v thành niên.
76. PH LC PHIU ĐIU TRA S phiu Buơn, Thơn: Huyn: Xã, phưng: 1. H tên ngày, tháng, năm sinh: , Dân tc: 2. Trng lưng cơ th: kg. 3. Chiu cao đng : cm 4. Vịng ngc : Hít vào : cm; Th ra : cm; Trung bình : cm 5. Cĩ kinh ln đu khi bao nhiêu tui: 6. Mc lơng mu năm bao nhiêu tui : 7. Mc lơng nách năm bao nhiêu tui: 8. Tuyn vú phát trin năm bao nhiêu tui: 9. Thay đi ging nĩi năm bao nhiêu tui: PHN PHNG VN Stt CÂU HI TR LI MÃ 1 Trình đ văn hĩa Tiu hc 1 Trung hc cơ s 2 Trung hc ph thơng 3 Đi hc 4 2 Kinh t ca gia đình Thiu thn 1 Tm đ 2 Đ chi tiêu các nhu cu cn thit 3 Chi tiêu theo nhu cu 4 3 Loi sách ưa thích (thưng đc) Khoa hc, cơng ngh 1 Tiu thuyt (tâm lý xã hi) 2 Truyn cưi, ng ngơn, vin tưng 3 Khác 4
77. Stt CÂU HI TR LI MÃ 4 Thi gian đc sách mi ngày Dưi 30 phút 1 T 30 đn dưi 60 phút 2 T 60 đn dưi 120 phút 3 T 120 đn dưi 180 phút 4 Trên 180 phút 5 5 Loi phim thưng xem Khoa hc, cơng ngh 1 Tâm lý xã hi 2 Hài hưc, gii trí 3 Khác 4 6 Thi gian xem tivi mi ngày Dưi 30 phút 1 T 30 đn dưi 60 phút 2 T 60 đn dưi 120 phút 3 T 120 đn dưi 180 phút 4 Trên 180 phút 5 7 Trng lưng sơ sinh Dưi 2 kg 1 T 2 đn dưi 2,5 kg 2 T 2,5 đn dưi 3 kg 3 T 3 đn dưi 3,5 kg 4 Trên 3,5 kg 5 8 Thi gian bú sa m Dưi 3 tháng 1 T 3 đn dưi 6 tháng 2 T 6 đn dưi 12 tháng 3 T 12 đn dưi 24 tháng 4 Trên 24 tháng 5 9 Tiêm phịng các bnh thơng Khơng tiêm 1 thưng theo chương trình tiêm Tiêm khơng đ 2 phịng ca trm y t xã. Tiêm đ nhưng khơng đúng lch 3 Tiêm đy đ, đúng lch 4 10 Ty giun đnh kỳ Khơng 1 3 tháng 1 ln 2 6 tháng 1 ln 3 12 tháng 1 ln 4 24 tháng 1 ln 5 Ngưi điu tra
78. TÀI LIU THAM KHO CHÍNH TING VIT 1. B mơn sinh lý hc, Trưng Đi hc y Hà Ni (2000), “ Sinh lý sinh sn” Sinh lý hc tp I, NXB Y hc Hà Ni, tr 119 150. 2. B mơn sinh lý hc, Trưng Đi hc Quy Nhơn (2004), “ Sinh lý sinh sn” Sinh lý sinh sn ngưi và gia súc, tài liu lưu hành ni b, tr 150 159. 3. Nguyn Cn, Vũ Thc Nga, Trnh Minh Châu và Cs (1996), “Kt qu bưc đu nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam”, K yu cơng trình hi ngh v các ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam, NXB Y hc, Hà Ni tr.156157. 4. Đ Hùng Cưng (2009), Nghiên cu mt s ch s sinh hc ca hc sinh trung hc cơ s các dân tc tnh Hồ Bình, Lun án Tin sĩ Sinh hc, Trưng Đi hc Sư phm Hà Ni. 5. Phm Th Minh Đc, Lê Thu Liên, Phùng Th Liên và Cng s (1996), “Nghiên cu v chc năng sinh sn và sinh dc ca ngưi Vit Nam”, Kt qu bưc đu nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam , NXB Y hc, Hà Ni, tr 156 157. 6. Bùi Hin, Huyn Trang, “Xu hưng dy thì sm tr em gái”, “N thp tam thi @”, báo Sc kho và Đi sng cơ quan ngơn lun ca B Y t, s ra ngày 16/8/2008 và ngày 2/9/2008. 7. Ngơ Như Hồ (1982), Thng kê trong nghiên cu y hc tp 1 và tp 2 , NXB Y hc Hà Ni. 8. Hc vin Quân y (1995), Phương pháp nghiên cu khoa hc y hc , NXB Quân đi nhân dân, Hà Ni.
79. 9. Lê Th Kim Hng (2003), Xác đnh tui mãn kinh và mơ t mt s yu t nh hưng ph n huyn CưMgar tnh Đk Lk , Lun văn tt nghip thc sĩ y hc, Trưng Đi hc Y Hà Ni. 10. Mai Văn Hưng (2008), “Sinh lý sinh dc n”, “Sc kho sinh sn”, Sinh hc sinh sn ngưi, NXB Đi hc Sư phm, Hà Ni. 11 . Đinh K, Lương Bích Hng (1996), “Nghiên cu v tui dy thì ca ngưi Vit Nam”, Kt qu bưc đu nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam , NXB Y hc Hà Ni, tr 152 153. 12. Lê Quang Long ch biên (1991), “Sinh lý sinh sn”, Bài ging sinh lý ngưi và đng vt , Trưng Đi hc Sư phm Hà Ni I, tr.150154. 13. Nguyn văn Lơ, Trn Th Trung Chin (2003), “ Mt s yu t và hành vi nguy cơ no phá thai tr v thanh niên”, Tp chí Y hc tp 7 , Trưng Đi hc Y Dưc thành ph H Chí Minh tr. 4145. 14. Trn Th Li, Trn L Thu (2004), “Tui mãn kinh và mi liên quan vi các yu t kinh t xã hi”, Tp chí Y hc tp 8 , Trưng Đi hc Y Dưc thành ph H Chí Minh tr. 100105. 15. Phm Đình Lu (2000), “Sinh lý sinh sn n”, Sinh lý hc y khoa , Trưng Đi hc Y Dưc thành ph H Chí Minh tr. 217227. 16. Nguyn Quang Mai, Trn Thuý Nga, Quách Th Tài (2000), “Sinh lý sinh dc và sinh sn”, Gii phu, sinh lý ngưi , NXB Giáo dc, Hà Ni tr.164175. 17. Nguyn Thu Nhn, Cao Quc Vit, Nguyn Nguyt Nga và CS (1996), “Nghiên cu v tui dy thì ca ngưi Vit Nam”, Kt qu bưc đu nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam , NXB y hc, Hà Ni tr 153 154. 18. Phm Th Thu Sa và Cs (1998), Bưc đu nghiên cu kinh nguyt ca ph n dân tc Kinh và Êđê sng thành ph Buơn Ma Thut, huyn Krơng Pach và
80. CưMgar tnh Đk Lk. Báo cáo tng kt mt s ch tiêu sinh hc ca ngưi bình thưng ti khu vc Tây Nguyên , D án điu tra cơ bn v mt s ch tiêu sinh hc ca ngưi Vit Nam. 19. Phan Th Sang (1996), Nghiên cu mt s ch s v sinh lý sinh dc, sinh sn n sinh và ph n trên đa bàn thành ph Hu , Lun án phĩ tin sĩ khoa hc Sinh hc, Trưng Đi hc Sư phm Hà Ni. 20. Dương Đình Thin (2000), “Mt s k thut chn mu và tính c mu”, Gii thiu sơ lưc v dch t hc và các thit k nghiên cu , Tài liu lưu hành ni b. 21. Huỳnh Nguyn Khánh Trang (2005),“ Tìm hiu yu t liên quan hot đng tình dc hc sinh cp 3 ti thành ph H Chí Minh”, Tp chí y hc tp 9, Trưng Đi hc Y Dưc thành ph H Chí Minh tr.146150. 22. Nguyn Tn Gi Trng ch biên (1975), Hng s sinh hc ngưi Vit Nam, Nhà xut bn Y hc Hà Ni. 23. Cao Quc Vit, Nguyn Phú Đt, Nguyn Th Phưng và Cs (1996), “Nghiên cu v tui dy thì ca ngưi Vit Nam”, Kt qu bưc đu nghiên cu mt s ch tiêu sinh hc ngưi Vit Nam , NXB y hc Hà Ni tr 154 155. 24. Vũ Văn V Tng ch biên (2007) “Tui dy thì, tránh thai và bnh tt”, “Cơ ch điu hồ sinh sn”, Sinh hc 11 nâng cao , NXB Giáo dc tr.148149, 178181. TING ANH 25. Guyton and Hall (2006), “Steps of spermatogeneesis” Textbook of medical physiology 11E. p 996 999. 26. Guyton and Hall (2006), “Puberty and manarche” Textbook of medical physiology 11E. p 1021 1022.