Khóa luận Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm

70 trang thiennha21 16/04/2022 6491

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Khóa luận Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

tim_hieu_gia_tri_noi_dung_va_nghe_thuat_bang_giao_hao_thoai.pdf

Nội dung text: Khóa luận Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm

TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGUYỄN THỊ VI TÌM HIỂU GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT BANG GIAO HẢO THOẠI CỦA NGÔ THÌ NHẬM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam HÀ NỘI - 2018
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN ====== NGUYỄN THỊ VI TÌM HIỂU GIÁ TRỊ NỘI DUNG VÀ NGHỆ THUẬT BANG GIAO HẢO THOẠI CỦA NGÔ THÌ NHẬM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Người hướng dẫn khoa học ThS. LÊ THỊ HẢI YẾN HÀ NỘI - 2018
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình triển khai làm khóa luận, chúng tôi đã nhận được sự giúp đỡ của thầy cô khoa Ngữ Văn, các thầy cô trong tổ bộ môn Văn học Việt Nam, đặc biệt là ThS. Lê Thị Hải Yến, giảng viên trực tiếp hướng dẫn. Nhân khóa luận được hoàn thành, chúng tôi bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến thầy cô và các bạn. Vì thời gian có hạn và cũng là lần đầu tiên làm quen với việc nghiên cứu khoa học, chắc chắn khóa luận còn nhiều hạn chế. Chúng tôi mong nhận được đóng góp của thầy cô và các bạn để khóa luận được hoàn thiện hơn. Hà Nội, ngày 02 tháng 05 năm 2018 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Vi
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan khóa luận tốt nghiệp: Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm là kết quả nghiên cứu của bản thân, có sự tham khảo và kế thừa ý kiến của những người đi trước dưới sự hướng dẫn khoa học của giáo viên hướng dẫn. Những phần sử dụng tài liệu tham khảo, các số liệu kết quả trình bày trong khóa luận là hoàn toàn trung thực, nếu sai tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Hà Nội, ngày 02 tháng 05 năm 2018 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Vi
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 1. Lí do chọn đề tài 1 2. Lịch sử vấn đề 2 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3 5. Phương pháp nghiên cứu 3 6. Đóng góp của khóa luận 4 7. Cấu trúc của khóa luận 4 NỘI DUNG 5 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 5 1.1. Tình hình lịch sử - xã hội, văn hóa tư tưởng Việt Nam thế kỉ XVIII 5 1.1.1. Tình hình kinh tế và đời sống của nhân dân 5 1.1.2. Phong trào nông dân rầm rộ - thế kỷ “nông dân khởi nghĩa” 7 1.1.3. Về triều đại Tây Sơn 8 1.1.3.1. Sự ra đời của triều đại Tây Sơn 8 1.1.3.2. Hoạt động ngoại giao thời Tây Sơn 9 1.2. Ngô Thì Nhậm và Bang giao hảo thoại 12 1.2.1. Cuộc đời, sự nghiệp 12 1.2.1.1. Cuộc đời 12 1.2.1.2. Sự nghiệp 17 1.2.2. Bang giao hảo thoại 19 Tiểu kết chương 1 20 Chương 2: BANG GIAO HẢO THOẠI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG 21 2.1. Khẳng định độc lập chủ quyền đất nước 21 2.2. Giữ quan hệ hòa hiếu với nước láng giềng 27 2.3. Hình ảnh vua Quang Trung 37 Tiểu kết chương 2 39 Chương 3: BANG GIAO HẢO THOẠI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT 40
3.1. Thể loại, hệ thống văn thể 40 3.2. Lý lẽ, lập luận 48 3.3. Thủ pháp ngôn từ 55 Tiểu kết chương 3 59 KẾT LUẬN 60 TÀI LIỆU THAM KHẢO
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Lí do khoa học Trong lịch sử mấy ngàn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc ta, vương triều Tây Sơn của Quang Trung - Nguyễn Huệ là một trong những trang sử vẻ vang, oai hùng nhất. Lịch sử không chỉ ghi nhận những chiến công vang dội trên mặt trận chống ngoại xâm của phong trào Tây Sơn, mà còn ghi lại những trang sử ngoại giao hào hùng, chói lọi của triều Tây Sơn trong bang giao với triều Mãn Thanh phương Bắc. Thành quả ngoại giao to lớn của vương triều Tây Sơn đối với nhà Thanh Trung Quốc không thể tách rời tư tưởng ngoại giao lỗi lạc của Ngô Thì Nhậm. Đó là tư tưởng ngoại giao chủ động, dựa trên sức mạnh chính nghĩa và thực lực của dân tộc, vừa kiên quyết vừa mềm dẻo, linh hoạt, khôn khéo đồng thời biết giữ “thể diện” nước lớn cho Thanh triều. Nhận định về vai trò của Ngô Thì Nhậm với ngoại giao thời Tây Sơn, tiến sĩ Trần Ngọc Ánh trong bài báo “Ngoại giao Tây Sơn - Những tư tưởng đặc sắc và bài học lịch sử” in trên báo Khoa học và Công nghệ - Đại học Đà Nẵng có viết: “Với Bang giao hảo thoại, qua ngòi bút sắc bén, vừa đanh thép, kiên quyết nêu cao chính nghĩa, vừa khéo léo, mềm mỏng, hợp tình hợp lý, Ngô Thì Nhậm đã thể hiện xuất sắc thiên tài chính trị của vua Quang Trung là khéo bi lẽ mới dẹp nổi việc binh đao, khi mà nhà Thanh bị đánh thua, nhịn thì thẹn mà báo thù thì khó. Vị quân sư số một của Quang Trung, đáng được xếp vào hàng nhân vật đứng ngay sau Nguyễn Trãi trong lịch sử ngoại giao của nước Việt, đáng được liệt vào những người viết thư thảo hịch giỏi hơn hết một thời.” [1, 97 - 103]. Tìm hiểu, đi sâu nghiên cứu Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm sẽ giúp chúng ta không chỉ thấy được giá trị nội dung, tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm mà còn hiểu thêm về một trong những trang sử đáng tự hào nhất của mặt trận ngoại giao và những bài học lịch sử quý giá mà tác phẩm này để lại cho hậu thế. Đó là những lí do khoa học mà chúng tôi quyết định lựa chọn và nghiên cứu đề tài này. 1.2. Lí do thực tiễn Thực tế hiện nay tác giả Ngô Thì Nhậm được giới phê bình, nghiên cứu quan tâm và tìm hiểu trên nhiều bình diện nhưng vẫn còn nhiều điều đáng nói. Các sáng 1
tác của Ngô Thì Nhậm có dung lượng khá lớn, tuy nhiên trong giáo trình văn học trung đại cũng chưa giới thiệu nhiều đến các tác phẩm của ông, đặc biệt là Bang giao hảo thoại. Bản thân là một giáo viên, tôi luôn muốn tìm hiểu sâu sắc các tác giả và tác phẩm của văn học trung đại để có cái nhìn toàn diện về dòng chảy văn học Việt Nam. Đặc biệt là những tác giả có tư tưởng và tài năng văn học, chính trị, bang giao lỗi lạc như Ngô Thì Nhậm. Đây là lí do mà chúng tôi chọn đề tài: Tìm hiểu giá trị nội dung và nghệ thuật Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm. Nghiên cứu đề tài này phần nào thấy được giá trị của tác phầm, đồng thời chỉ ra được vị trí của nó trong tiến trình văn chính luận trung đại Việt Nam cũng như thấy được vị trí của Ngô Thì Nhậm trong dòng chảy văn học dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề Qua khảo sát, tìm hiểu chúng tôi thấy Bang giao hảo thoại là một đề tài khá hấp dẫn, tuy nhiên chưa được giới nghiên cứu quan tâm và dụng công phân tích. Tác phẩm này mới được đề cập đến trong cái nhìn khái quát về ngoại giao thời Tây Sơn nói chung, hay những đánh giá về tư tưởng ngoại giao của vua Quang Trung, hoặc những nghiên cứu về thể loại văn chính luận trung đại Việt Nam. Trong sách Quang Trung anh hùng dân tộc của nhà nghiên cứu Hoa Bằng, nhà xuất bản Bốn Phương (1944), Bang giao hảo thoại được nhắc đến bên cạnh những đánh giá về vua Quang Trung và triều đại Tây Sơn. Trong cuốn Cách mạng Tây Sơn của nhà sử học Văn Tân, nhà xuất bản Sử - Địa (1958), Bang giao hảo thoại mới chỉ được đề cập đến trong những trang phân tích về quan hệ bang giao giữa hai nước Việt Nam và Trung Quốc vào những năm 1789 - 1802, đặc biệt là đề cao công lao và tài năng ngoại giao của vua Quang Trung mà chưa có những nhìn nhận về vai trò to lớn của Ngô Thì Nhậm trong công cuộc ngoại giao phức tạp ấy. Một số công trình nghiên cứu về ngoại giao thời Tây Sơn như: năm 1996 có luận án Tiến sĩ của Nguyễn Ngọc Nhuận với đề tài Nghiên cứu và đánh giá văn bản thơ văn bang giao đi sứ của Phan Huy Ích. Trong đó tác giả đã phân tích, đánh giá về giá trị 2
nội dung và nghệ thuật các tác phẩm của ông cũng như tài năng của Phan Huy Ích trong công cuộc bang giao với nhà Thanh, Bang giao hảo thoại và Ngô Thì Nhậm được nhắc đến bên cạnh những tác phẩm của Phan Huy Ích giúp ngoại giao thời Tây Sơn thành công mà thôi. Hay trong luận án tiến sĩ năm 2014 của nghiên cứu sinh Nguyễn Đức Thăng Văn chính luận trung đại Việt Nam - Trung Quốc tiếp biến và phát triển, tác giả cũng đề cập đến nhiều khía cạnh nội dung và nghệ thuật đặc sắc của các thể loại thư từ bang giao trong ngoại giao dưới thời trung đại nói chung và triều đại Tây Sơn nói riêng, Bang giao hảo thoại được đề cập đến trong cái nhìn khái quát đó. Vậy chưa có một công trình nào nghiên cứu chuyên sâu nào về giá trị nội dung và nghệ thuật của Bang giao hảo thoại, đánh giá đúng tài năng của Ngô Thì Nhậm về quân sự, ngoại giao, tài năng văn chương của ông trong tác phẩm này. Với thái độ trân trọng và kế thừa những thành tựu nghiên cứu của những người đi trước, trong khuôn khổ cho phép, khóa luận xin phép được tiếp tục mở rộng và bổ sung nhiều ý kiến, quan điểm của bản thân về tập Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm trong tiến trình văn chính luận trung đại Việt Nam. 3. Mục đích ngiên cứu Thực hiện đề tài này chúng tôi hướng đến mục đích sau: - Góp phần tìm hiểu thêm một tác phẩm thộc thể loại văn chính luận trung đại Việt Nam, chỉ ra được đặc điểm nội dung và nghệ thuật của tập Bang giao hảo thoại. - Qua nhưng đặc điểm về nội dung và nghệ thuật của Bang giao hảo thoại, khẳng định vì trí, vai trò của tác phẩm nói riêng và của Ngô Thì Nhậm nói chung trong ngoại giao thời Tây Sơn. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu Bang giao hảo thoại trong sách Ngô Thì Nhậm toàn tập, tập 3 do Lâm Giang - Nguyễn Công Việt (chủ biên) (2005), NXB Khoa học Xã hội, từ trang 395 - 853. 5. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình triển khai đề tài, luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu văn bản văn học, phương pháp nghiên cứu văn học sử. Ngoài ra, luận văn còn sử 3
dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành để khai thác tài liệu liên quan đến lịch sử bang giao thời Tây Sơn, cuộc đời và sự nghiệp của vua Quang Trung và trí sĩ Ngô Thì Nhậm; phương pháp phân tích tác phẩm để thấy được giá trị nội dung và nghệ thuật của Bang giao hảo thoại. 6. Đóng góp của khóa luận Qua việc khảo sát về tác phẩm Bang giao hảo thoại, luận văn góp thêm một cái nhìn mới về ngoại giao thời Tây Sơn, vua Quang Trung trên mặt trận ngoại giao cũng như đánh giá đúng tài năng và công lao của mưu sĩ Ngỗ Thì Nhậm - cận thần trung thành, trợ thủ đắc lực, tri âm tri kỷ của vua Quang Trung. Đồng thời, ông cũng được coi là mắt xích quan trọng trong ngoại giao giữa Đại Việt và Trung Quốc dưới triều Tây Sơn. 7. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, khóa luận gồm 3 chương: Chương 1. Những vấn đề chung Chương 2: Bang giao hảo thoại nhìn từ phương diện nội dung Chương 3: Bang giao hảo thoại nhìn từ phương diện nghệ thuật 4
NỘI DUNG CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Tình hình lịch sử - xã hội, văn hóa tư tưởng Việt Nam thế kỉ XVIII Thế kỉ XVIII, chế độ phong kiến Việt Nam bước vào giai đoạn khủng hoảng trầm trọng. Sự tồn tại của hai thế lực phong kiến lớn (Lê - Trịnh ở Đàng Ngoài và chúa Nguyễn ở Đàng Trong) chính là vật cản trên con đường phát triển của lịch sử dân tộc. Các thế lực phong kiến này càng ngày càng tha hóa, không ngừng tranh giành xâu xé nhau đưa đến những cuộc chiến tranh liên miên, gây ra biết bao đau thương cho dân tộc Việt Nam. Đời sống của người dân hết sức khổ cực (đặc biệt là người nông dân) vì chiến tranh, mất mùa, đói kém, nạn tham ô, gánh nặng thuế khóa Không còn lựa chọn nào khác, họ buộc phải đứng lên đấu tranh để tự giải phóng cho mình. Trong thế kỉ này, hàng trăm cuộc khởi nghĩa nông dân đã bùng nổ khắp Đàng Ngoài lẫn Đàng Trong tạo thành một phong trào đấu tranh của nông dân rộng lớn, quyết liệt làm lung lay hệ thống chính trị của các tập đoàn phong kiến. Đỉnh cao của chíến tranh nông dân khởi nghĩa thế kỷ XVIII là phong trào Tây Sơn với những cống hiến vĩ đại trong lịch sử phát triển của dân tộc. Với những biến cố như vậy, thế kỷ XVIII được mệnh danh là “thế kỷ nông dân khởi nghĩa”. Tình hình lịch sử - xã hội Việt Nam thế kỷ này có những đặc điểm nổi bật sau: 1.1.1. Tình hình kinh tế và đời sống của nhân dân Sự chiếm đoạt ruộng đất của giai cấp địa chủ: chiến tranh phong kiến trong hơn một thế kỉ sau khi nhà Lê sụp đổ đã tạo điều kiện cho các làng xã, địa phương xa trung ương tách khỏi sự quản lý trực tiếp từ nhà nước và nâng cao tính tự trị. Trước tình hình đó, năm 1664 nhà nước phải ban hành phép “Bình lệ” để có thể thu thuế. Tuy nhiên, do bấy giờ nhà nước chỉ đánh thuế ruộng công, nên số hộ tăng giảm thất thường, ruộng đất dần lọt vào tay các nhà hào phú. Cường hào địa chủ thi nhau vơ vét, chiếm đoạt ruộng đất của dân và còn làm lũng đoạn ruộng đất công vốn đã bị nhà nước cắt xén nhiều. 5
Vì lý do trên, trong mấy chục năm cuối thế kỷ XVII - đầu thế kỷ XVIII đã diễn ra 9-10 trận đói lớn, cùng với đó hình thành những địa chủ lớn có hàng nghìn mẫu ruộng. Tình hình nghiêm trọng đến mức, năm 1728, chúa Trịnh Cương đã phải kêu lên “Ruộng đất rơi hết vào các nhà hào phú, còn dân nghèo thì không có một miếng đất cắm dùi.” [25, 393-394]. Tình trạng này không chỉ diễn ra ở đồng bằng mà còn diễn ra ở cả những miền thượng du, bọn quyền thế làm văn khế giả để chiếm đoạt ruộng đất của dân cày, buộc người dân phải bỏ đi lưu tán, cuộc sống vô cùng khổ cực. Một tình trạng nổi bật nữa có thể kể đến là: do hậu quả của các cuộc chiến tranh phong kiến, cát cứ, nhiều người đã tình nguyện cúng ruộng đất tư của mình cho làng xã hay cho chùa, với hi vọng được thờ cúng sau khi qua đời (gọi là ruộng hậu). Từ đó, làng xã trở thành chủ một số ruộng đáng kể. Với tình trạng như vậy, năm 1722, chúa Trịnh đã thực hiện một cuộc cải cách về chế độ tô thuế, bắt đầu đánh thuế ruộng tư. Tuy nhiên, khi thực hiện, nhà nước lại quy định miễn thuế ruộng tư cho quan lại theo thứ bậc, thành ra ruộng đất của quan lại, địa chủ lại ngày càng tăng lên. Cuộc sống của nhân dân vốn không được cải thiện mà ngày càng khổ cực. Mâu thuẫn, đối kháng giai cấp trở lên quyết liệt hơn, năm 1740 Trịnh Doanh thực hiện chính sách “tỉnh điền” với hi vọng “quân bình giàu nghèo”, “san đều thuế dịch”. Tuy nhiên, việc làm đó không cải thiện được tình hình là bao, bởi việc khám đạc ruộng đất chỉ thêm phiền nhiễu, nạn trộm cướp vẫn hoành hành chưa được giải quyết. Sự phát triển của chế độ tư hữu địa chủ về ruộng đất đã đạt đến đỉnh cao, ảnh hưởng to lớn đến đời sống xã hội. Bộ máy quan lại thời Lê - Trịnh ở đầu thế kỷ XVIII không còn được như trước nữa. Để thực hiện chính sách chuyên quyền, nắm hết quyền hành trong tay, phủ chúa đã thay 3 phiên cũ trước đây thành 6 phiên mới (Lại, Hộ, Lễ, Binh, Hình, Công), mỗi phiên gồm 60 người, phụ trách chính những hoạt động của các bộ. Số lượng quan lại tăng lên, bộ máy quan lại cồng kềnh. Bãi bỏ chế độ lộc điền cũ, nhà Lê - Trịnh đặt ra chế độ ban cấp xã dân lộc cho các quan, trực tiếp đặt gánh nặng phú dịch lên xã dân. Khi đặt chế độ thuế khóa ruộng đất, mọi chính sách của nhà nước đều bất lợi và đè nặng lên người dân. Khiến đời sống của nông dân ngày càng khổ cực. 6
Đói kém xảy ra liên miên, nhu cầu chi tiêu của nhà nước ngày càng gia tăng, nhân dân không nộp được thuế phải bỏ đi lưu tán. Lúc này nhà nước lại đặt ra lệ mua quan bán tước để thu tiền, thóc; không chỉ thế còn đặt “tiền thông kinh” (cứ nộp tiền là được vào thi Hương). Điều này dẫn đến tình trạng khoa cử suy đồi, quan lại thối nát tham nhũng ngày càng gia tăng. Trong tình trạng đó, thay vì các chúa tập trung giải quyết tình hình, quan tâm đến đời sống của nhân dân thì chính các chúa lại làm gia tăng sự khổ cực cho người dân bằng việc xây dựng các chùa chiền, cung tẩm Do bất lực trong việc quản lý và bảo về các công trình thủy lợi, chính vì vậy nhà nước Lê - Trịnh đã bỏ mặc cho quan lại các địa phương thu tiền của người dân và thuê người làm. Bọn chúng thừa cơ hội nhũng nhiễu nhân dân, hạch sách, tham ô, vơ vét tiền của không kể siết. Lụt lội, mất mùa, đói kém xảy ra liên miên trong suốt các năm từ 1690 đến năm 1729, thảm cảnh xảy ra khi dân nghèo phải ăn vỏ cây, rau cỏ, lá cây, thây chết đói đầy đường, thôn xóm tiêu điều. Thiên tai, sản xuất nông nghiệp chỉ là một trong nhiều nguyên nhân đẩy nhân nhân đến thảm cảnh đói khổ. Chính chính sách thuế khóa nặng nề của nhà nước mới là nguyên nhân lớn gây ra sự cực khổ của người dân. Khắp nơi làng xóm điêu tàn, kinh tế suy sụp, người nông dân lưu tán hoặc chết đói, tha phương cầu thực hoặc dùng chút lực tàn cuối cùng để khai phá đất hoang hay canh tác trên các thửa ruộng bỏ hóa của các hộ lân cận. Cuối cùng, khi tình hình không thể cứu vãn được nữa, “tức nước vỡ bờ”, họ đành nổi dậy chống phá, lật đổ giai cấp cường hào ác bá và nhà nước phong kiến. Phong trào nông dân khởi nghĩa nổ ra khắp mọi miền, trở thành xu thế thời đại này. 1.1.2. Phong trào nông dân rầm rộ - thế kỷ “nông dân khởi nghĩa” Bước sang thế kỷ XVIII, đặc biệt là giữa thế kỷ XVIII, phong trào nổi dậy của nhân dân diễn ra ở khắp nơi. Năm 1737, có cuộc nổi dậy của nhà sư Nguyễn Dương Hưng ở vùng Sơn Tây. Năm 1738, có cuộc khởi nghĩa do Lê Duy Mật ở Thanh Hoá, cuộc khởi nghĩa này duy trì được đến năm 1770. Năm 1740 - 1741 có cuộc khởi nghĩa do thủ lĩnh Thoan, thủ lĩnh Thiều lãnh đạo ở Hưng Hoá. Ở Sơn Tây có cuộc khởi nghĩa của thủ lĩnh Tương từ năm 1741 đến năm 1752. Hay Toản Cơ 7
lãnh đạo cuộc khởi nghĩa ở Lạng Sơn từ năm 1740 đến 1742. Ngoài ra còn có các cuộc khởi nghĩa khác ở vùng trung tâm đồng bằng bắc bộ như: Nguyễn Tuyển, Nguyễn Cừ, Vĩ Trác Oánh, Vũ Đình Dung, Đoàn Danh Chấn, Tú Cao, Nguyễn Danh Phương (1741 - 1751), Nguyễn Hữu Cầu (1741 - 1751), Hoàng Công Chất (1739 - 1769). Mặc dù hầu hết các cuộc khởi nghĩa này đều thất bại, nhưng ít nhiều nó đã góp phần làm cho bộ máy chính tri ̣ của chúa Trịnh ngày một suy tàn và sau đó bi ̣ kết thúc bởi cuộc Bắc tiến của Nguyễn Huệ. 1.1.3. Về triều đại Tây Sơn 1.1.3.1. Sự ra đời của triều đại Tây Sơn Nhà Tây Sơn được ra đời trong bối cảnh hết sức đặc biệt. Ở Đàng Ngoài thế lực họ Trịnh ngày một suy yếu, mệt mỏi bởi các cuộc khởi nghĩa liên miên, bản thân nội bộ họ Trịnh cũng lục đục chia rẽ. Bên cạnh đó thế lực họ Trịnh đã từ lâu không thể kiểm soát nổi họ Nguyễn ở Đàng Trong, nên lúc này họ Trịnh không còn thời gian chú ý đến các việc xảy ra ở Đàng Trong nữa. Trong khi đó ở Đàng Trong, tuy các cuộc khởi nghĩa không nhiều nhưng đúng lúc đó nhà Nguyễn rơi vào cảnh suy tàn dưới tay của Trương Phúc Loan. Chính vì thế, sau khi cuộc khởi nghĩa do Nguyễn Nhạc phát động với khẩu hiệu “diệt Trương Phúc Loan phò chúa Nguyễn” đã nhanh chóng được người dân ủng hộ, khiến cho cuộc khởi nghĩa Tây Sơn từ một cuộc khởi nghĩa nhỏ lẻ bỗng chốc gặt hái được nhiều thành công. Trong khoảng thời gian từ 1771 đến 1789, không chỉ dẹp tan chế độ Trịnh - Nguyễn mà đội quân Tây Sơn với sức mạnh phi thường đã đánh tan được các cuộc ngoại xâm của Trung Hoa. Trước những thắng lợi to lớn trên mặt trận quân sự, năm Mậu Tuất (1778), Nguyễn Nhạc tự lập làm Hoàng đế lấy là năm đầu niên hiệu Thái Đức, gọi thành Đồ Bàn là thành Hoàng Đế. Đồng thời phong cho Nguyễn Lữ là Tiết chế, phong cho Nguyễn Huệ làm Long tướng Tướng quân. Như vậy, có thể nói giai đoạn này quân Tây Sơn đã dần hình thành một vương triều phong kiến chứ không còn mang dáng dấp của một cuộc khởi nghĩa nông dân nữa, trong đó những quyền lợi của mỗi cá nhân cũng được phân định theo ngôi thứ. 8
Năm Quý Mão (1783), Nguyễn Lữ và Nguyễn Huệ một lần nữa đại thắng tại Cần Giờ, quân họ Nguyễn phải chạy ra đảo Côn Lôn. Năm Giáp Thìn (1784), Nguyễn Vương phải chạy sang Xiêm cứu viện nhưng đã bị Nguyễn Huệ đánh cho đại bại. Tháng 5 năm Bính Ngọ (1786) Nguyễn Huệ tiếp tục phản công chiếm đuợc thành Phú Xuân, sai người mang thư về cho Nguyễn Nhạc nói dẫn thủy quân tiến thẳng ra Đàng Ngoài, trong vòng một tháng đã đánh tan quân Trịnh. Trong suốt khoảng thời gian từ năm 1785 đến 1786 Nguyễn Huệ thực sự phát huy đuợc vai trò của mình trong việc đánh tan giặc ngoại xâm và tiêu diệt hai tập đoàn Trịnh - Nguyễn. Không dừng ở đó, sau khi dẹp tan chế độ họ Trịnh và trao quyền lại cho nhà Lê chẳng bao lâu, năm Mậu Thân (1788) Nguyễn Huệ một lần nữa phải kéo quân ra Bắc để dẹp loạn. Lúc này để giữ yên Đàng Ngoài vì bộ máy chính quyền nhà Lê thực sự đã suy yếu không còn sức để vực dậy được nữa, nên Nguyễn Huệ đã cho Ngô Văn Sở trấn giữ Thăng Long, đồng thời chiêu mời các sĩ phu tài giỏi ở Bắc Hà như Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thế Lịch, Phan Huy Ích, Trần Bá Lãm giúp mình giữ yên đất nước trên các mặt trận ngoại giao cũng như chiến trận. 1.1.3.2. Hoạt động ngoại giao thời Tây Sơn Trong lịch sử Việt Nam, nhà Tây Sơn tuy tồn tại ngắn ngủi nhưng để lại một vết son chói lọi trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta cả về quân sự lẫn nghệ thuật ngoại giao. Ngay từ những buổi đầu trứng nước, dưới sự lãnh đạo tài tình và khéo léo của Nguyễn Huệ, nhà Tây Sơn đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Điều đáng chú ý hơn cả, với vai trò là một người lãnh đạo đất nước, vấn đề mà Nguyễn Huệ luôn quan tâm, đó là việc tránh cho dân không bị rơi vào cảnh chiến tranh, tận dụng cơ hội, tranh thủ xây dựng đất nước vững mạnh. Chính vì thế ông đã có chính sách ngoại giao khôn khéo với nhà Thanh. Quan điểm này đã được thể hiện rất rõ trong lời nói của Nguyễn Huệ như sau: “Chẳng qua 10 ngày là có thể đuổi được người Thanh, nhưng nghĩ nó là nước lớn gấp 10 nước mình, sau khi thua trận ắt lấy làm hổ thẹn mà cố báo thù. Như thế việc binh đao không bao giờ dứt, thật 9
không phải phúc cho dân, lòng ta không nỡ làm vậy. Tới lúc đó chỉ có một cách nói thật khéo thì mới ngăn được cái ngòi chiến tranh” [22, 372]. Qua đây ta thấy thêm tình cảm yêu quý dân của Nguyễn Huệ, đồng thời thấy được cả trách nhiệm của ông trong việc xác định phương thức ngoại giao. Đối với nhà Thanh, một kẻ thù mạnh nhất lúc bấy giờ, việc khôn khéo trong xử lý khi nước nhà vẫn còn đang chìm trong thù trong giặc ngoài là một điều hết sức khôn ngoan. Để có thể có một chiến lược lâu dài ra sức củng cố xây dựng đất nước, ông cho rằng chỉ có sức mạnh nội lực mới thực sự là chỗ dựa của đất nước. Chính sách ngoại giao dù khôn khéo đến đâu nhưng nền kinh tế không đủ mạnh thì không thể đem lại nền hòa bình thực sự và lâu dài. Điều này được thể hiện khi Nguyễn Huệ ra Tam Điệp đã từng nói với Ngô Thì Nhậm: “Cứ để cho ta mười năm nữa, nước ta giàu dân ta mạnh, thì ta có sợ gì chúng” [22]. Cuộc ngoại giao đầu tiên giữa Nguyễn Huệ với nhà Thanh không phải sau khi nhà Tây Sơn chính thức được nhà Thanh công nhận, mà ngay từ khi Tôn Sỹ Nghị đưa quân sang xâm lược với danh nghĩa giúp nhà Lê thì Nguyễn Huệ đã có những động thái ngoại giao quan trọng. Khi sắp kéo quân sang Đại Việt, Tôn Sỹ Nghị cho người đưa thư loan báo: “Ai bắt sống được Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ đem nộp sẽ được công đầu”. Đây thực chất là mục đích phô trương thanh thế, cũng như muốn thị uy với dân Đại Việt của Tôn Sỹ Nghi ̣. Y đã đưa ra một chỉ dụ hòng mượn tay của những kẻ phản bội để giết anh em nhà Tây Sơn một cách dễ dàng, từ đó có thể nhanh chóng xâm lược Đại Việt. Sau khi chiếm được Thăng Long một cách dễ dàng, Tôn Sĩ Nghi ̣vô cùng hống hách. Hiểu rõ được vấn đề này, Nguyễn Huệ một mặt củng cố lòng tin cho quân sỹ để chiến đấu chống quân Thanh, một mặt “Để nuôi lòng kiêu căng của giặc, vua Quang Trung vừa cho gấp rút tiến quân vừa cử một sứ đoàn gồm 8 người đi theo Trần Danh Bính đến gặp Tổng đốc họ Tôn với ba đạo bẩm văn (một của Lê Duy Cẩn, một của các cựu thần nhà Lê, một của nhân dân) bày tỏ sự tình phải thay nhà Lê và ngỏ ý "cung thuận" với "Thiên triều", đồng thời nhà vua lại nộp trả bọn tuần dương binh của nhà Thanh có bốn chục người bị tướng Tây Sơn bắt được khi còn đóng ở Thăng Long. Tôn Sỹ Nghị xé thư, giết Trần Danh Bính và giam toàn thể 10
nhân viên sứ đoàn lại, rồi truyền hịch kể tội vua Quang Trung và cho biết sẽ bắt nhà vua cùng đánh tới Quảng Nam cho sạch cả gốc lẫn ngọn”. Chính vì thế sau chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa, Nguyễn Huệ đã rất khôn khéo nhìn nhận rõ tình hình trong nước lúc bấy giờ không thể tiếp tục gây chiến hoặc có thêm bất kỳ cuộc chiến nào với nhà Thanh, nên Nguyễn Huệ đã sai nguời sang gặp Phúc Khang An và Thang Hùng Nghiệp là Tả Giang Binh bị đạo để mở đường cho cuộc giảng hòa. Về phía nhà Thanh sau cuộc bại trận của Tôn Sỹ Nghị, các quan tướng nhà Thanh cũng rất e ngại thế mạnh của Đại Việt, đặc biệt là Phúc Khang An và Thang Hùng Nghiệp cũng không muốn gây chiến với Đại Việt nữa. Nên khi đoàn sứ giả của Đại Việt sang đã rất vui mừng và tận tình giúp đỡ. Thậm chí ngay cả sau này mọi thuận lợi của Nguyễn Huệ có được cũng do sự giúp đỡ của Phúc Khang An và Thang Hùng Nghiệp. Ngoài việc cho sứ giả sang gặp Tổng đốc Lưỡng Quảng để dọn đường cho công việc giải hòa và cầu phong vương, ở trong nước Nguyễn Huệ cũng thực thi những chính sách tạo nên uy tín và thể hiện thiện chí hòa hữu với nhà Thanh. Cụ thể đối với đám tàn quân của nhà Thanh, Nguyễn Huệ đã nghiêm cấm quân lính và người dân truy giết, đồng thời cho phép quân Thanh được ra đầu thú. Đối với những binh lính nhà Thanh sau khi ra đầu thú còn được cấp lương ăn, quần áo mặc chờ ngày trao trả về nước. Với những chính sách nhân đạo của Nguyễn Huệ và được sự giúp đỡ của Tổng đốc Lưỡng Quảng, nhà Thanh đã chấp nhận phong vương cho Nguyễn Huệ, đồng nghĩa với việc nhà Thanh công nhận Đại Việt chính thức có một vương chủ mới. Đây được coi là một trong những thắng lợi lớn trên mặt trận ngoại giao của nhà Tây Sơn với nhà Thanh. Điều đáng chú ý hơn nữa, khi Nguyễn Huệ từ chối sang Trung Quốc nhận phong vương theo thông lệ thì nhà Thanh đã cho sứ thần sang Đại Việt để thực hiện việc phong vương cho Nguyễn Huệ. Lần thứ hai Nguyễn Huệ từ chối ra Thăng Long nhận phong vương với lý do sức khỏe không tốt, thì nhà Thanh lại một lần nữa nhún mình đến tận Phú Xuân để phong vương cho Nguyễn Huệ. Có thể nói, mặc dù Nguyễn Huệ trên danh nghĩa chấp nhận triều kiến nhà Thanh, nhưng trên thực tế, nhà Thanh luôn bị động trước những mưu tính khôn 11
khéo của Nguyễn Hụê. Chính vì thế mà nhà Thanh hết lần này đến lần khác phải nhượng bộ những yêu cầu của Nguyễn Huệ, điều mà trong lịch sử Việt Nam trước đây chưa bao giờ làm được. Thậm chí ngay việc sang dự lễ bát tuần của Càn Long, Nguyễn Huệ cũng không đi mà sai người đóng giả đi thay. Sau những thành công kể trên của nhà Tây Sơn, Nguyễn Huệ đã tiếp tục thực hiện thêm những chính sách phản kháng của mình với nhà Thanh. Cụ thể Nguyễn Huệ yêu cầu nhà Thanh bỏ tục cống người vàng, và mở chợ buôn bán giao thương tại Cao Bằng và Lạng Sơn. Tiếp đó, năm 1792 Nguyễn Huệ còn cử Vũ Văn Dũng làm Chánh sứ mang biểu sang cầu hôn công chúa nhà Thanh và đòi lại vùng đất Lưỡng Quảng. Thật đáng tiếc ngày 16 tháng 9 năm 1792, Nguyễn Huệ đột ngột qua đời khiến cho những kế hoạch còn dang dở của ông không thực hiện được. Có thể nói sau 15 năm khởi nghĩa đánh Nam dẹp Bắc, quân Tây Sơn đã hoàn thành một sứ mệnh to lớn, thay đổi tình tình đất nước trên mọi phương diện: đánh đổ 3 tập đoàn phong kiến thống trị Nguyễn, Trịnh, Lê; làm chủ cả đất nước. Mặc dù sự nghiệp của phong trào Tây Sơn chưa trọn vẹn do thế lực của nhà Lê còn lay lắt và trong bước đường cùng đã cầu cứu nhà Thanh “cõng rắn cắn gà nhà”; tuy nhiên phong trào và những chính sách và thành tựu to lớn mà nhà Tây Sơn đạt được đã ghi dấu trong sử sách và trong lòng dân tộc những dấu son sáng chói. Bên cạnh đó, phong trào cũng làm nổi bật tài năng, đức độ của vị tướng tài, anh hùng giải phóng dân tộc - Quang Trung (Nguyễn Huệ), cùng với đó là hàng loạt các trí thức đã góp phần to lớn vào những thành tựu của đất nước trong giai đoạn này. Họ không chỉ góp sức vào công cuộc ổn định tình hình chính trị, đấu tranh bảo vệ Tổ quốc, vì nhân dân; mà bằng tài năng họ đã cho ra đời hàng loạt tác phẩm văn chương có giá trị cả về nội dung và nghệ thuật. Trong đó không thể không kể đến tác phẩm Bang giao hảo thoại của trí sĩ Ngô Thì Nhậm. 1.2. Ngô Thì Nhậm và Bang giao hảo thoại 1.2.1. Cuộc đời, sự nghiệp 1.2.1.1. Cuộc đời Ngô Thì Nhậm sinh ngày 11 tháng 9 năm Bính Dần, tức ngày 25 tháng 10 năm 1746, tại làng Tả Thanh Oai, tục gọi là làng Tó, trấn Sơn Nam (nay thuộc 12
huyện Thanh Trì, ngoại thành Hà Nội). Thuở nhỏ có tên là Phó, sau đổi thành Nhậm, tự là Hy Doãn, hiệu là Đạt Hiên (khi nghiên cứu Thiền học ông lấy đạo hiệu Hải Lượng). Ngô Thì Nhậm đỗ Tiến sĩ năm Cảnh Hưng thứ 36 (1775), làm quan tới Đốc đồng Kinh Bắc, rồi thăng tới chức Công bộ Hữu thị lang. Năm 29 tuổi - 1775 Ngô Thì Nhậm ra phụng sự nhà Tây Sơn và được Nguyễn Huệ trọng dụng, trao cho chức Thị lang Bộ Công, tước Tình Phái hầu, sau thăng đến chức Thượng thư Bộ Binh. Ông mất ngày 16 tháng 2 năm Quý Hợi (tức ngày 9 tháng 3 năm 1803). Cuộc đời của Ngô Thì Nhậm có những nét cơ bản như sau: Ngô Thì Nhậm là con trưởng của Ngô Thì Sỹ (1726-1780), tên tự là Thế Lộc, hiệu Ngọ Phong, biệt hiệu Nhị Thanh cư sỹ. Ngô Thì Sỹ có tài, từ chương lại nổi tiếng nhưng nhiều năm thi không đỗ, vì vậy gia cảnh đã nghèo túng lại càng nghèo túng hơn. Đến khoa thi năm Nhâm Thìn, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 12 (1752), ông lại thi trượt, tuy nhiên được Minh Đô Vương Trịnh Doanh mến tài cho làm một chức nhỏ Thiêm sai tri Công phiên ở Phủ Chúa. Nếu như người cha Ngô Thì Sỹ 7 tuổi đi học, 8 tuổi làm được văn, 9 tuổi biết làm thơ, 11 tuổi mồ côi cha phải theo học ông nội Đan Nhạc công (tức Ngô Trân), thì Ngô Thì Nhậm 7 tuổi cũng đi học và đến năm 11 tuổi cũng được cụ nội Đan Nhạc công dạy bảo. Chỉ 2 năm sau đó, Ngô Thì Nhậm đã đọc thông các loại sách Kinh, Truyện, Sử và Tính lý; đến năm 16 tuổi (tức năm Tân Tỵ - 1761) cụ nội Đan Nhạc qua đời thì Ngô Thì Nhậm mới học với phụ thân Ngô Thì Sỹ. Vốn thiên tư thông minh, lại chăm chỉ học hỏi, nên mới 16 tuổi Ngô Thì Nhậm đã soạn sách Nhị thập thất sử toát yếu (đây là sách chủ yếu dùng trong học tập). Năm 17 tuổi, Ngô Thì Nhậm trải qua 2 lần sát hạch ở trường đều đạt loại ưu. Cùng năm này, mẹ ông qua đời ở tuổi 33, để lại 5 người con. Năm 1763 (năm Quý Mùi), Ngô Thì Nhậm 18 tuổi, người cha Ngô Thì Sỹ được chúa Ân Vương Trịnh Doanh, đặc cách cho tiến triều, trao cho chức Cấp sự trung Bộ Công. Đến năm sau, 1764 (năm Giáp Thân) trao cho chức Giám sát Ngự sử đạo Sơn Tây, và chỉ vài tháng sau đó đã thăng đến chức Đốc đồng xứ Thái Nguyên (Hào mân ai lục). Từ đây gia đình Ngô Thì Sỹ mới dần thoát khỏi cảng 13
nghèo khó, và cũng năm này Ngô Thì Sỹ lấy vợ kế, bà đưa 4 người con chồng đến nhậm sở ở với chồng tại Sơn Tây. Lúc này chỉ còn lại Ngô Thì Nhậm ở nhà với người vợ mới cưới là Ngô Thị Anh, tiếp tục học tập. Năm 1766 (năm Bính Tuất), Ngô Thì Nhậm 20 tuổi, ông đã cùng Lưu Hi Trí (người cùng ấp, đỗ đầu thi Hương khoa Ất Dậu), đến theo học thầy Đan Sỹ là Tham chính Thanh Hóa; và cũng năm đó phụ thân ông - Ngô Thì Sỹ thi đậu Hoàng giáp (khoa Bính Tuất, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 26 - 1766). Năm 1771 (năm Mậu Tý), Ngô Thì Nhậm 23 tuổi, ông thi Hương đậu giải Nguyên, năm sau ông lại đỗ Sỹ vọng, được bổ chức Hiến sát phó sứ Hải Dương (hàm Chánh thất phẩm). Ngô Thì Nhậm là một người thanh liêm, giản dị; khi rỗi việc ông mở lớp dạy học, học trò theo học rất đông. Năm 1771 (năm Tân Mão), Ngô Thì Sỹ làm Tham chính Nghệ An, tư đồ Hoàng Ngũ Phúc ghen ghét, ghép ông vào tội gian lận ở trường thi Hương, bị cách chức tước mất mấy năm liền. Cùng năm đó, vợ kế của Ngô Thì Sỹ qua đời khi ông đang ở Nghệ An. Mọi việc thuốc thang lúc đau ốm và tang ma khi mất của mẹ kế đều Ngô Thì Nhậm một tay lo liệu. Sau đó, Ngô Thì Nhậm cũng xin cáo quan về quê với lý do sớm hôm phụng dưỡng cha, năm đó ông 26 tuổi. Năm 1772 (năm Nhâm Thìn), Ngô Thì Nhậm dự khảo khóa ở Quốc Tử Giám, đỗ hạng ưu, nhưng lấy lý do ốm, cố từ chối không ra làm quan. Năm 1775 (năm Ất Mùi), Ngô Thì Nhậm thi đỗ Đệ tam giáp Đồng tiến Sỹ xuất thân, đứng hàng thứ 5, khi đó ông vừa tròn 30 tuổi. Sau khi thi đỗ ông được bổ làm Hộ bộ Đô cấp sự trung, năm sau thì thăng đến chức Giám sát Ngự sử sạo Sơn Nam, lại được làm quan Giám khảo trường thi ở Hải Dương. Đến năm 1778 (năm Mậu Tuất), Ngô Thì Nhậm được thăng chức Đốc đồng Kinh Bắc. Chức Đốc đồng một trấn, dưới chức Trấn thủ một bậc, là chức phó, có nhiệm vụ tra xét ngục tụng. Năm đó phụ thân ông cũng nhậm chức Đốc trấn Lạng Sơn. Hai cha con cùng đi nhậm chức một ngày (Ngô gia thế phả). Cùng năm đó, Ngô Thì Nhậm còn kiêm giữ chức Đốc đồng Thái Nguyên. Tại đây, ông đã cùng cha phối hợp với Trấn thủ Tuân Vãng hầu, đánh dẹp tại vùng Vũ Nhai, và cũng năm đó ông soạn xong tập Công vụ thành thư. Năm 1779 (năm Kỷ Hợi), Ngô Thì Nhậm 14
được thăng chức Đông các hiệu thư, phụng mệnh hiệp đồng với Trấn thủ Tuyên, Thái đánh dẹp các cuộc nổi dậy của Hoàng Văn Đồng ở Tuyên Quang. Ít lâu sau ông lại được phái đi kinh lược ở mỏ bạc Tống Tinh. Năm 1780 (năm Canh Tý) trở về, ông dâng sớ về phương sách thu thuế ở xưởng bạc, được chúa Trịnh Sâm khen ngợi, ban thưởng rất hậu. Gần cuối năm đó xảy ra vụ án tranh đoạt ngôi chúa, người đời sau gọi là “vụ án năm Canh Tý”. Cuối tháng 9 cùng năm đó, phụ thân ông bị cảm tại động Nhị Thanh (Lạng Sơn) và không lâu sau thì qua đời. Năm 1782 (năm Nhâm Dần), trong kinh có biến, Trịnh Sâm qua đời, những người có liên quan ít nhiều đến vụ án năm Canh Tý hoặc bị giết, hoặc bị bắt giam, tịch thu gia sản Ngô Thì Nhậm vì bị dư luận ghép cho đã dính líu đến vụ án năm Canh Tý, đồng thời lại là thầy dạy của Trịnh Tông nên lo lắng không bảo toàn được tính mạng. Vì vậy ông phải lánh về quê vợ am Lê Trạch, xã Đội Trạch, trấn Sơn Nam (nay là Vũ Thư, Thái Bình). Tai đậy, ông nương nhờ tại nhà người em vợ là Đồng Lạc thị trong gần 4 năm trời (1782-1786). Nhà Lê sụp đổ, năm 1788 (năm Mậu Thân), Nguyễn Huệ ra Bắc lần thứ hai, xuống lệnh tìm kiếm quan lại cũ của triều đình Lê - Trịnh ra giúp việc nước. Ngô Thì Nhậm đã đón nhận ngay chính sách trọng dụng này của Nguyễn Huệ - thái độ trái ngược hẳn với các cựu thần nhà Lê khác như các Tiến sĩ: Nguyễn Nha, Trần Danh Án, Ninh Tốn Ngô Thì Nhậm được Nguyễn Huệ giao cho chức Hữu Thị lang Bộ Công, tước Tình phái hầu, cùng với Võ Văn Ước giám sát tất cả các quan văn võ nhà Lê, còn Nguyễn Huệ lại trở về Phú Xuân để lo công việc trong Nam. Công việc đầu tiên mà Ngô Thì Nhậm làm để đáp lại lòng mong mỏi, tin tưởng của Nguyễn Huệ là làm sao thuyết phục được các danh sỹ trí thức Bắc Hà sớm nhận rõ thời thế mà dốc sức phụng sự nhà Tây Sơn. Đó là việc làm quan trọng bậc nhất lúc này. Bởi Bắc Hà đang trong tình trạng rối ren, lòng người chưa ổn định, vua Chiêu Thống chạy khỏi Thăng Long (sử sách gọi là “xuất Đế”), cùng với một số trọng thần thân cận tìm cách trung hưng nhà Lê một lần nữa. Trong đó có rất nhiều các nhà khoa bảng nổi tiếng như: Trần Công Xán, Bùi Huy Bích, Phạm Quý Thái có cả em ruột của Ngô Thì Nhậm là Ngô Thì Chí. Trước tình hình phức tạp ấy, bằng tài năng và khả năng thuyết phục, sự nhạy bén; Ngô Thì Nhậm đã không 15
ngần ngại vạch ra cho họ thấy xu thế tất yếu của lịch sử. Từ đó ông đã thuyết phục được nhiều người về với nhà Tây Sơn như Đoàn Nguyễn Tuấn, Võ Huy Tấn, Phan Huy Ích Chính sách thu phục người tài, không phân biệt người cũ - người mới, đại đoàn kết, cô lập kẻ thù, chú trọng thu phục nhân tâm về một mối của Nguyễn Huệ đã được Ngô Thì Nhậm thực hiện một cách xuất sắc, góp phần quan trọng vào việc củng cố nền chính trị ở Bắc Hà, tạo tiền đề thuận lợi sau này chống giặc ngoại xâm, giành những thắng lợi huy hoàng. Tháng 10 năm Mậu Thân (1788), lấy cớ “xuất Đế cầu viện” để “hưng diệt, kế tuyệt” (dấy nước đã bị diệt, nối lại dòng đã tuyệt), Tổng đốc Lưỡng Quảng Tôn Sỹ Nghị đã đem 29 vạn quân và hàng chục vạn dân phu phục dịch, vượt biên giới, tiến sâu vào nội địa nước ta với âm mưu và dã tâm xâm lược. Trong những tháng ngày đó, Ngô Thì Nhậm đã dốc hết sức lực, tài năng phụng sự cho nhà Tây Sơn, góp phần quan trọng vào chiến thắng mùa xuân năm Kỷ Dậu (1789). Sau chiến thắng năm 1789, khoảng đầu tháng 3 năm Kỷ Dậu, Nguyễn Huệ trở lại Phú Xuân, giao mọi việc bang giao với nhà Thanh cho Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích phụ trách. Ngô Thì Nhậm cũng đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ quan trọng này, vừa thuyết phục được nhà Thanh không “hổ thẹn” mà báo thù để tránh được nạn binh đao, lại tạo điều kiện cho quân ta có thời gian củng cố về mặt quân sự ngày càng hùng mạnh. Với những đóng góp to lớn về mặt ngoại giao như vậy, Ngô Thì Nhậm được phong chức Binh bộ Thượng thư. Năm sau, năm Tân Hợi (1791), ông lại được thăng làm Thị lang đại học sỹ, ban Dực vận công thần. Năm Nhâm Tý (1792), Ngô Thì Nhậm kiêm chức Quốc sử thự Tổng tài, nhưng vẫn tiếp tục các công việc về ngoại giao. Cùng năm đó, ngày 29 tháng 7 (nhuận), Quang Trung lâm bệnh đột ngột qua đời. Tháng 2 năm sau (1793) Ngô Thì Nhậm lãnh chức Chánh sứ sang nhà Thanh báo tang và cầu phong cho vua mới Quang Toản. Quang Trung mất, từ đây Ngô Thì Nhậm mất đi người hiểu mình, biết đến tài năng và tin dùng mình. Quang Toản lên ngôi khi mới 15 tuổi, vì vậy triều đình không tránh khỏi những lục đục trong nội bộ, dần lâm vào cuộc khủng hoảng trầm trọng bởi sự lộng hành của người cậu của vua 16
Quang Toản - Bùi Đắc Tuyên. Trước tình hình rối ren của triều đình Quang Toản, Nguyễn Ánh tận dung thời cơ, cấu kết với các địa chủ phản động, dựa vào thế lực tư bản nước ngoài đã liên tiếp phản công, điều này làm cho triều đình Quang Toản ngày càng suy yếu. Trong hoàn cảnh như vậy, Ngô Thì Nhậm không thể phát huy được tài năng của mình. Ông cùng một số bầy tôi cũ của nhà Lê được tin dùng như Phan Huy Ích, Ninh Tốn, Nguyễn Huy Lượng chỉ còn là những quan soạn sách, trông coi việc lễ nghi ví như năm Đinh Tỵ (1797) Ngô Thì Nhậm phụng mệnh trông coi việc tu sửa Quốc sử. Ngô Thì Nhậm không thể đóng góp được gì trong hoàn cảnh triều đình Quang Toản ngày một rối loạn, ông âm thầm ôm niềm đau xót, tìm lối thoát trong Thiền học. Nhà Tây Sơn nhanh chóng sụp đổ trước sự công kích, dượt đuổi của Nguyễn Ánh. Năm Quý Hợi (1803) Nguyễn Ánh bắt đầu công cuộc trả thù những người trước đây theo phong trào Tây Sơn. Ngô Thì Nhậm và Phan Huy Ích bị đưa ra Văn Miếu kể tội. Ngô Thì Nhậm qua đời trong trận đòn ấy (nhằm ngày 16 tháng 2, tức ngày 9 tháng 3 năm 1803), hưởng thọ 58 tuổi. 1.2.1.2. Sự nghiệp Bên cạnh sự nghiệp chính trị, quân sự, ngoại giao của mình; Ngô Thì Nhậm còn để lại cho đời một di sản thơ văn rất đồ sộ, phong phú và nhiều nhất so với các tác gia cùng thời. Theo các tư liệu ghi chép, nghiên cứu về Ngô Thì Nhậm hiện còn, tác giả có khoảng 20 tác phẩm thơ văn. Tuy nhiên hiện tại mới tìm được văn bản của 13 tác phẩm mà thôi. Các tác phẩm này được tập hợp trong tùng thư Ngô gia văn phái, đồng thời đây cũng là tác giả có nhiều tác phẩm nhất trong tùng thư này. Có thể kể đến: 1. Nhị thập thất sử toát yếu. Biên soạn năm 1762, đã mất. Thấy nói trong Ngô gia thế phả. 2. Tứ gia thuyết phả. Biên soạn năm 1766, đã mất. Thấy nói trong Ngô gia thế phả. 3. Hải Dương chí lược. Biên soạn năm 1772, đã mất. Thấy nói trong Ngô gia thế phả. 17
4. Tự học toản yếu. Không rõ năm soạn, đã mất. Còn bài tựa trong Kim mã hành dư, có lẽ là sách Tam thiên tự giải nghĩa. 5. Công vụ thành thư. Soạn năm 1778, đã mất. Thấy nói trong Ngô gia thế phả. 6. Thánh triều hội giám. Soạn năm 1781, đã mất. Đề cương thấy nói trong Kim mã hành dư. 7. Bút hải tùng đàm. Soạn khoảng năm 1769 - 1782, hiện có 3 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 8. Thủy vân nhàn vịnh. Sáng tác năm 1782 - 1786, hiện có 3 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 9. Xuân thu quản kiến. Soạn năm 1782 - 1786, hiện có 3 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 10. Kim mã hành dư. Sáng tác năm 1775 - 1788, hiện có 13 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 11. Ngọc đường xuân khiếu. Sáng tác năm 1789 - 1792, hiện có 3 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 12. Hoàng hoa đổ phả. Sáng tác năm 1793, hiện có 7 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 13. Cúc học thi trận. Sáng tác khoảng năm 1796, hiện có 7 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 14. Cẩm đường nhàn thoại. Sáng tác khoảng năm 1785 - 1797, hiện có 4 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 15. Thu cận dương ngôn. Sáng tác khoảng năm 1797 - 1798, hiện có 4 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 16. Hào mân ai lục. Sáng tác khoảng năm 1780 - 1800, hiện có 5 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 17. Bang giao hảo thoại. Sáng tác khoảng năm 1789 - 1800, hiện có 11 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 18. Hàn các anh hoa. Sáng tác khoảng năm 1789 - 1801, hiện có 8 dị bản chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 18
19. Liên hạ thi minh. Sáng tác năm 1800, đã mất, hiện chỉ còn bài thuyết chép trong tùng thư Ngô gia văn phái. 20. Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh. Không chép trong tùng thư Ngô gia văn phái mà có sách in riêng. Vua Quang Trung qua đời, Ngô Thì Nhậm mất đi người tri kỉ, một người hiểu mình, tin mình và trọng dụng tài năng của mình. Cũng từ đây, Ngô Thì Nhậm tìm hiểu đạo Phật, ông lập thiền viện, soạn công án, trở thành Hải Lượng thiền sư. Ngô Thì Nhậm từ một nhà nho, một nhà chính trị ông trở thành đệ tứ tổ của Thiền tông Việt Nam. Trong lịch sử Việt Nam thật hiếm có một người trí thức nào có một đời sống tâm linh và đời sống trần thế phong phú đa diện như Ngô Thì Nhậm. Tóm lại, có thể thấy, trong bối cảnh xã hội phong kiến nước ta cuối thế kỷ XVIII, Ngô Thì Nhậm thực sự là một người yêu nước và thức thời. Ông có cách xử thế khác hẳn với các danh sỹ đương thời, không mang nặng tư tưởng triều đại mà thể hiện tấm lòng trung quân ái quốc bằng việc dốc hết sức lực, tài năng để phục vụ đất nước, phục vụ nhân dân. Đúng như đánh giá của một số nhà nghiên cứu, cuộc đời và sự nghiệp của Ngô Thì Nhậm như những ngôi sao sáng chói, xứng đáng để các thế hệ người Việt Nam ngưỡng mộ, tự hào. 1.2.2. Bang giao hảo thoại Bang giao hảo thoại là một tập hợp những bài bẩm, trình, biểu do Ngô Thì Nhậm thay mặt triều đình Tây Sơn chấp bút, được viết trong khoảng thời gian từ 1789 - 1800. Sau được soạn giả tùng thư Ngô gia văn phái sưu tầm, tập hợp, biên soạn, sắp xếp theo thể loại thành hai quyển 48 và 49 cho tùng thư này. Trong đó: Quyển 48 tập hợp theo thể loại bẩm, trình, gồm 64 bài, được viết sau chiến thắng Mậu Thân (1789), gửi cho các quan Lưỡng Quảng như: Thanh Hùng Nghiệp, Phúc Khang An để dàn xếp các công việc sau chiến tranh. Những bài bẩm, trình này đều được viết trong khoảng thời gian từ 1789 đến năm 1799. Quyển 49 lại được tập hợp theo thể loại biểu, gồm 17 bài, cũng được viết trong khoảng thời gian sau chiến thắng Mậu Thân (1789) đến năm 1799. (Tập sách này được đánh số từ bài 65 đến bài 92, thuộc quyển 49 của tùng thư Ngô gia văn phái). 19
Bang giao hảo thoại được biên soạn, sắp xếp theo trât tự thời gian, phản ánh hiện thực ngoại giao của nhà Tây Sơn. Đây là tác phẩm đỉnh cao trong sự nghiệp sáng tác của Ngô Thì Nhậm, nó không chỉ thể hiện tài năng uyên bác của ông mà qua đó còn cho thấy chiến lược, sách lược và tầm nhìn của vua Quang Trung. Tác phẩm để lại cho hậu thế những bài học về quân sự, ngoại giao có giá trị to lớn, vượt thời gian. Tiểu kết chương 1 Tình hình lịch sử - xã hội, văn hóa tư tưởng Việt Nam thế kỉ XVIII có nhiều biến động. Triều đình Lê - Trịnh ngày càng bộ lộ nhiều hạn chế trong việc an dân, phát triển đất nước khiến bão táp của phong trào khởi nghĩa nông dân mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Triều đại Tây Sơn ra đời trong hoàn cảnh đầy phức tạp đó, vừa phải giải quyết vấn đề chính trị trong nước khi các thế lực Trịnh - Nguyễn vẫn còn mạnh và vẫn muốn nắm quyền, vừa phải đối mặt với nguy cơ chiến tranh với Trung Quốc khi Lê Chiêu Thống cầu viện triều đình Mãn Thanh “cõng rắn cắn gà nhà”. Vua Quang Trung đã thể hiện tài năng quân sự của mình khi đại phá 29 vạn quân Thanh xâm lược với tương quan lực lương chênh lệch khá lớn, đồng thời đạt được những thành tựu ngoại giao bước đầu trong công cuộc bang giao với nhà Thanh sau thắng lợi đó. Ngô Thì Nhậm xuất hiện như một ngôi sao sáng, nhận tố quan trọng góp phần thành công trong công cộc ngoại giao phức tạp đó. 20
Chương 2: BANG GIAO HẢO THOẠI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG 2.1. Khẳng định độc lập chủ quyền đất nước Một trong những nội dung xuyên suốt và quan trọng nhất của tác phẩm Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm là khẳng định độc lập chủ quyền đất nước. Đây cũng chính là mục đích cao nhất, mục đích cuối cùng hướng đến của mọi đòn tấn công ngoại giao mà vua Quang Trung cũng như vị quân sư Ngô Thì Nhậm ngày đêm trăn trở. Nội dung này được thể hiện ở nhiều mức độ với những hình thức khác nhau: khi thì mềm dẻo, lúc lại vô cùng đanh thép nhưng tựu chung đều nhằm mục đích giữ vững tinh thần trước sau như một về một nền độc lập, chủ quyền toàn vẹn của Đại Việt. Nội dung này được thể hiện ngay từ bài số 1 - Bẩm thiên triều Lưỡng Quảng tổng đốc Tôn đại nhân (Bẩm Tôn đại nhân, tổng đốc Lưỡng Quảng thiên triều). Trong đó Ngô Thì Nhậm đã thông qua việc phê phán hành động gây chiến của Tôn Sỹ Nghị mà gián tiếp khẳng định chủ quyền của đất nước với những lời chỉ trích nhẹ nhàng mà sâu cay như sau: “Ôi! Chiếm lấy nước người bằng thoán đoạt, thực là điều bậc vương giả không dung tha, lẽ trời càng không thể tha thứ được. Quả nhân của Ngô Hồng Chấn tôi là Nguyễn Huệ, tuy sinh trưởng ở chốn xa xôi, cũng đội thanh giáo của Thiên triều, há lẽ u mê không biết!” [11, 406]. Để từ đó tác giả đưa ra mong muốn quân Thanh dừng lại việc đưa quân qua biên ải nước ta: “Tôi trộm nghĩ, khắp cả trong ngoại bốn bể đều là bề tôi của Thiên triều, quan quân đi đâu, mọi người đều mang lẵng cơm, xách bầu nước đợi đón quan quân đến. Ngô Hồng Chấn đâu dám kháng cự? Nhưng nay chợt nghe thấy quân Thiên triều qua cửa ải, lại báo cho biết việc tiến hành, khiến lòng người phải ngờ vực, lo sợ. Kẻ là lính sợ mắc vào tội phản nghịch, nói rằng không đánh thì cũng bị giết. Kẻ làm dân sợ hãi không tiếp tục cấp quân lương, nói rằng không chốn đi thì cũng chết. Vì thế các cánh quân tranh nhau đến chỗ đồn trại, dân các xứ phải chạy vào chốn sơn lâm. Việc 21
đồn đến trước trướng, Đại nhân ngờ là có việc như con bọ ngựa dơ càng lên chống lại xe.” [11, 407]. Ngô Thì Nhậm đã nói lên sự bất ngờ của quân dân Đại Việt khi Tôn Sỹ Nghị kéo quân xâm chiếm nước ta, đồng thời khéo léo nhắn nhủ về động thái chống trả của quân dân Đại Việt để bảo vệ bờ cõi, chủ quyền. Và ông cho thấy tài năng của mình khi nói lên được suy nghĩ, ý định của nhà Thanh “Đại nhân ngờ là có việc như con bọ ngựa dơ càng lên chống lại xe” coi sự chống trả của chúng ta yếu ớt, tiềm lực của chúng ta cũng chỉ như “con bọ ngựa” hay châu chấu, nhưng có thể lắm bởi lịch sử bao lần đã chứng minh sức mạnh của Đại Việt “tưởng rằng chấu ngã ai rè xe nghiêng”. Hay như trong bài số 2 - Bẩm thiên triều Quảng Tây phân tuần tả giang binh bị đạo tổng lý phiên vụ Thang đại nhân (Biện về việc xảy xa binh đao, Quốc Vương bẩm), lời lẽ vô cùng nhún nhường, thể hiện mong muốn giữ hòa hiếu, song quyết tâm giữ vững chủ quyền dân tộc vẫn được thể hiện rất đậm nét: “Ôi! Quân cốt ở chỗ hòa chứ không phải ở chỗ đông, quý ở tinh nhuệ chứ không quý ở nhiều người. Người khéo nắm phần thắng, thắng ở chỗ hòa nhu, không phải người mạnh lấn người yếu, nhiều người lấn ít người. Nếu tình hình trước đây chưa rõ, Thiên triều không khoan dung cho chút nào, phải đem quân đến đánh, thế thì nước nhỏ tôi không được hết lòng kính thờ nước lớn, tôi cũng phó mặc cho mệnh trời đó thôi”. [11, 412]. Ngô Thì Nhậm đã đề cập đến một quan điểm rất phổ biến thời bấy giờ, đó là việc phân định quốc gia, chủ quyền đã được ghi trong “sách trời” (điều này đã từng được đề cập trong bài thơ thần “Nam quốc sơn hà” trong trận quyết chiến với quân Tống trên sông Như Nguyệt). Và như một lẽ tự nhiên, ông cũng khẳng định, nếu phía Trung Hoa không tôn trọng chủ quyền quốc gia của chúng ta, thì Đại Việt đành phải “phó mặc cho mệnh trời” mà chống lại để giữ yên biên cương mà thôi. Triều đại Tây Sơn ra đời trong hoàn cảnh đất nước rất rối ren, loạn lạc; nanh vuốt kẻ thù rập rình cướp nước, vì vậy việc một triều đại mới lên nắm quyền, một vị vua mới trị vì đất nước cần được ban bố rộng khắp và sự công nhận của nước lớn để 22
mọi công việc hành chính, quyết sách ngoại giao được “danh chính ngôn thuận”. Trong Bang giao hảo thoại số lượng các bài bẩm, trình về việc cầu phong cho vua Quang Trung, biểu cầu phong cho vua Quang Toản như: sứ giả nhà Thanh sang đọc sắc phong, chuẩn bị trạm dịch cho sứ giả nghỉ chân, điểm đón tiếp xứ giả, điểm nghỉ chân chiếm một số lượng lớn và hoặc trực tiếp, hoặc gián tiếp đều khẳng định độc lập chủ quyền dân tộc. Bên cạnh đó, loạt bài viết về việc sang chúc thọ vua Kiền Long hay tâu báo tình hình trong nước sau khi vua Quang Trung qua đời, tạ ơn về việc tuyên phong, tạ ơn về việc ban nhân sâm, ban ngọc như ý đến các bài viết về tình hình biên cương, hải phận, làm lễ dâng hương khi vua Kiền Long mất đều có điểm chung là mang nội dung khẳng định chủ quyền dân tộc rất đậm nét. Cụ thể có thể xét tới: Sau chiến thắng oanh liệt đại phá 29 vạn quân Thanh, đặt danh dự quốc gia lên hàng đầu, mục tiêu ngoại giao của tây Sơn là kiên quyết đấu tranh với nhà Thanh để không những nhà Thanh công nhận Tây Sơn về mặt ngoại giao mà còn hủy bỏ lệ cống “người vàng” do Thiên triều đặt ra từ trước đó (bắt đầu từ thế kỷ XV) mỗi khi thay đổi triều đại. Trong bài số 20 - Bẩm Phúc Đại nhân (Giãi bày về việc nộp thay người vàng. Tông thuộc trong nước bẩm) có đoạn: “Nay, gần tiếp quang nghi, sao lành phượng đẹp. Ơn dạy bảo về lệ trước trải đời thay đổi, phải có người vàng thay mình đến tạ, sức cho nước tôi phải sắm đủ một pho người vàng dâng hiến Ngày nay Quốc trưởng nước tôi, xuất thân từ áo vải, nhân thời biết việc, cùng với vua Lê cũng không phải danh phận vua tôi, sự còn mất do ở số trời, việc hướng theo hay quay lưng lại với nhau là bởi lòng người, chẳng liên quan gì đến nhà Lê, có phải như những bọn thoán đoạn đâu? Vả lại trước đây, Tôn bộ đường cầm quân đến đánh, Quốc trưởng nước tôi không dừng được mà phải ứng chiến, không xâm phạm vào biên cảnh, để đắc tội với Thượng quốc. Nay Đại nhân ép theo lệ cống người vàng, thế thì Quốc trưởng nước tôi được nước quang minh chính đại, lại phải ngang hàng với ngụy Mạc, với tấm lòng thành thực kính thuận, sợ trời thờ nước lớn ư? Trái lại cũng chung một duộc như nhà Trần bắt Ô Mã Nhi; nhà Lê giết Liễu Thăng hay sao? Thế thì chẳng những Quốc trưởng 23
nước tôi đối với tình đã chịu khuất mà cái được bỉnh quốc của Đại nhân lại khiến cho người tôi thuộc phải mong mỏi đến sự cầm quân hay sao?” [11, 487]. Với lời lẽ mềm dẻo, chí tình chí lý, Ngô Thì Nhậm đã thay mặt vua Quang Trung gửi đến Phúc Khang An bài bẩm thể hiện rõ ý định, lập trường của ta về việc sẽ bãi bỏ lệ cống người vàng cho Thiên triều Trung Hoa. Bằng cái nhìn lịch sử xuyên thời gian cùng nhãn quan chính trị và lòng tự tôn dân tộc, Ngô Thì Nhậm đã gợi lại niềm tự hào dân tộc trong những trận thắng kiêu hùng của dân tộc ta trước những lần quân Trung Hoa xâm lược với sự bại trận đớn đau của Ô Mã Nhi trước triều Trần hay Liễu Thăng dưới đội quân của vua Lê Lợi. Sự vững vàng trong lập trường chính trị, mềm dẻo trong lời lẽ thuyết phục ấy, hỏi thiên triều Mãn Thanh không chấp thuận sao được? Nội dung khẳng định chủ quyền độc lập dân tộc trong Bang giao hảo thoại của Ngô Thì Nhậm còn thể hiện ở việc chúng ta luôn chủ động trong việc tiến hành bang giao, thể hiện một sự tự tin và có lập trường. Cụ thể trong những lần xin bạn sắc phong hay tuyên nhậm ấn vàng, ta chủ động gửi bẩm, trình thay đổi thời gian nếu thấy nó chưa thực sự thuận lợi hay do ta vướng một số công việc cấp thiết khác. Trong bài số 15 Trình Thiên triều sắc sứ nhị vị đại nhân (Trình lý do bị bệnh, xin hoãn lễ tuyên phong, Quốc Vương thư trình) có đoạn: “Trộm nghĩ, ngày 24 là kỳ tuyên phong, chắc đã được Tước các đốc bộ đường công tấu rõ, ạĐ i nhân tuân theo thi hành, tiểu phiên tôi đâu dám tự tiện thay đổi. Chỉ vì mình mắc bệnh, lại đúng ngày làm lễ, rất mong tiết ngọc tạm đình, xe hương dừng lại, đợi cho tiểu phiên tôi khỏi bệnh, ngay sau khi tham yết, sẽ xin chọn ngày tốt làm lễ thụ phong, để cho trọn điển lễ, rất mong đại nhân phán quyết.” [11, 466]. Cáo bệnh để lùi ngày nhận tuyên phong, nhưng thực chất Quang Trung muốn phía Trung Hoa phái người sang Đại Việt thực hiện lễ tuyên phong trên đất của ta. Mặc dù bề ngoài ta rất nhún nhường trong ngoại giao với nhà Thanh, nhưng thực chất ta rất kiên quyết, buộc nhà Thanh phải theo ý ta, ta luôn giữ thế chủ động, thế “thượng phong”. Nước ta cho truyền thống bang giao lâu đời, và hầu hết dưới triều đại nào cũng phải đối mặt với những kẻ thù mạnh hơn về cả sức người và sức của. Tuy 24
nhiên, chúng ta luôn giữ gìn được bờ cõi non sông bởi ý sự kiên định trong việc giữ vững nền độc lập chủ quyền, mạnh mẽ phản kháng trước bất kì một hành động nào có dấu hiệu của sự xâm phạm biên giới quốc gia. Dưới triều Tây Sơn, vua Quang Trung với tài mưu lược và nhãn quan chính trị nhạy bén đã nhìn rõ mưu đồ muốn phục thù luôn thường trực trong suy nghĩ của người Trung Quốc, sau sự đại bại ở Ngọc Hồi - Đống Đa. Chính vì vậy, trước bất kì hành động nào của quân Thanh, vua Quang Trung cũng đều phái Ngô Thì Nhậm thay mặt mình gửi bẩm, trình báo cáo tình hình, nhưng qua đó để thể hiện thái độ của ta trước những âm mưu gây hấn của chúng. Cụ thể trong bài số 22 - Hựu nhất đạo (Báo tin có thuyền đậu ở ngoài biển. Quốc vương bẩm) có đoạn: “Nhưng bỗng vào ngày 26 tháng này, nhận được tin của lính tuần biển Nghệ An báo rằng: trên biển có một đoàn thuyền ước hơn một trăm chiếc, từ biển Đông tiến thẳng vào Biện Sơn thuộc vùng biển Nghệ An, nối đuôi nhau đi chênh chếch, tiến vào các cửa biển Nhật Lệ, Tư Dung, tinh kỳ khí giới y như hình dạng của nội địa, chúng cướp bóc vùng ven biển, dân tình rất khổ sở. Tiểu phiên chúng tôi đang tiến hành sửa sang tân ấp, bỗng nghe tin ấy, chưa biết thuyền biển đó đến là do duyên cớ gì? Nay nước tôi đã được nội thuộc, tức là trở thành phên giậu của Thiên triều. Bọn quân ở biển kia là bọn quân nào? Há dám im lặng sao được?” [11, 497]. Báo cáo tình hình cho nhà Thanh biết việc có thuyền quân, binh lính đến vùng biển Đại Việt; đồng thời tự coi mình là “phên giậu” của Trung Hoa, một lòng kính cẩn muốn bảo vệ nước lớn. Tuy nhiên ẩn sau đó là lời cảnh tỉnh, nói rõ cho nhà Thanh thấy việc ta đã nhận ra được mưu đồ xâm lấn vùng biển nước ta của chúng, cùng với đó là thể hiện lập trường kiên quyết chống trả “Há im lặng làm sao được?” Hay trong bài số 46 - Ký bồi giới Nguyễn Hoành Du để hậu đề thư (Bức thư đề sau gửi cho bọn bồi giới Nguyễn Hoành Du) có viết: “Ta là người áo vải dấy nghiệp, cùng với nước đó lúc đầu không có hiềm khích gì. Nhưng nước đó gần đây từng vào đánh cướp thuộc ấp Đồng Nai của ta vì thế phải dùng đến việc binh đao. Bọn đó đã bị ta đánh thua ba lần, tính số người ngựa của chúng bị giết không biết bao nhiêu mà kể. Bọn chúng muốn chống lại 25
nước ta, nhưng sức không địch nổi, muốn đơm đặt dèm pha với Thượng quốc song chưa có cơ hội. Nay nghe nói sứ thần nước đó đến [Yên] Kinh hẳn có mánh lới. Nhưng Đại Hoàng đế là người nhìn xa muôn dặm, ta sợ gì những lời ton hót đó.” [11, 616]. Ta viết cho bọn bồi giới Nguyễn Hoành Du vì chúng đã có những hành động gây hấn trên bờ cõi nước ta (vùng Đồng Nai) mới khai hoang lập ấp, nhưng thực chất muốn nhắn nhủ đến thế lực đứng sau nó, chính là thiên triều Trung Hoa. Ngô Thì Nhậm đã liệt kê những thất bại về quân lực, vật lực, “người ngựa” trước đó để chúng biết rằng nước ta tuy là một nước nhỏ nhưng hoàn toàn có khả năng chống trả trước những hành vi xâm phạm bờ cõi, và kiên quyết bảo về chủ quyền cho bằng được. Rõ ràng vua Quang Trung cũng như các đại thần nước ta đều ý thức được việc nước ta là một nước nhỏ, tiềm lực về quân sự yếu hơn Trung Hoa rất nhiều, và bao triều đại đều phải đối mặt với việc Trung Quốc sang gây chiến, mưu đồ cướp nước ta. Tuy nhiên chúng ta không hề bị khuất phục, không hề chịu nô lệ mà luôn vững vàng, quyết tâm giữ vững chủ quyền dân tộc. Trước những tình huống cấp bách khi quân đội Trung Hoa gây hấn, chúng ta đều chủ động chống trả, sau đó viết biểu dâng nói rõ tình hình cũng như lập trường của ta, lời lẽ vô cũng thuyết phục, kiên quyết. Như trong bài số 65 - Trần tình biểu (Biểu trần tình) viết: “Cúi xin trừng trị kẻ gian, không vì thế yếu mà phụ họa, che đậy hôn bạo, cứu vớt dân lành, thể hiện nguyện vọng lớn. Ôi! Những mạng sống ở nơi góc biển, chẳng lẽ không phải là con đỏ của triều đình sao? Cái đạo của Đại Hoàng đế giáo hóa cho đã lâu, há vì thích công lao to lớn mà sinh sự với cõi ngoài xa xôi, khiến cho dân vô tội phải mắc trong vòng hòn tên mũi đạn? Còn Sỹ Nghị đã không tuyên đức ý của bề trên, mà còn giết người chết như ngả rạ, không chỉ một mình thần mà tất cả bề tôi đều muốn gom bè đản ấy lại, bắt giết toàn bộ, bố cáo khắp nơi, để người người thấy nguy mà sợ. Trộm thấy, trong khi xảy ra đánh nhau, Thánh nhân cũng không được rõ. ạĐ i Hoàng đế ở chốn cửu trùng thâm thiên, việc ngoài biên cương, Tôn Sỹ Nghị chưa từng 26
tâu lên, che đậy tin tức, mới khiến cho sự thể đến mức ấy. Thần quả thực không dám bọ ngựa đá xe, nhưng vì cửa vua xa vạn dặm, lại vì bề tôi ở thế ép buộc, không thể nhẫn nại được, nên đã chống trả.” [11, 678-681]. Rõ ràng Ngô Thì Nhậm đã cho Thiên triều Trung Hoa thấy được hành động chống trả, phản kháng của nước ta trước sự xâm chiếm của chúng là một điều tất yếu, hợp lý. Đồng thời thể hiện sự chủ động, quyết liệt trong việc giữ vững nền độc lập, chủ quyền dân tộc. Phê phán hành động gây hấn của Tôn Sỹ Nghĩ, nhưng ẩn sau đó Ngô Thì Nhậm cũng “đánh tiếng, cảnh cáo” cho cả triều đình nhà Thanh thấy mặc dù tiềm lực quân sự giữa ta và địch như “bọ ngựa - xe”, nhưng không phải vì vậy mà chúng ta cam tâm chịu khuất phục. Về nội dung giữ vững nền độc lập, chủ quyền dân tộc trong Bang giao hảo thoại, có thể nói Ngô Thì Nhậm đã phát huy tinh thần của dân tộc, vận dụng có sáng tạo truyền thống bang giao của lịch sử đấu tranh nước nhà, kết hợp với nhãn quan chính trị, sự nhạy bén trong việc nhận định tình hình, cục diện của mình để từ đó có những đối sách vô cùng hợp lý. Có thể nói nội dung này đã xuyên suốt và như một cái xương sống giúp định hình tinh thần của tác phẩm, làm rõ được mục đích và lập trường ngoại giao của ta. Chúng ta thấy trong Bang giao hảo thoại có hơi thở của bài thơ thần Nam quốc sơn hà năm nào vọng về, hay trí tuệ, sự vẻ vang hào hùng trong Bình Ngô Đại cáo của công thần Nguyễn Trãi dưới triều Lê hiện lên Và sau này là đòn tấn công ngoại giao và lời tuyên ngôn đanh thép về chủ quyền quốc gia trong Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chủ tịch. Và quả thực Bang giao hảo thoại không chỉ mang tinh thần của thời đại, mà còn là tác phẩm góp phần quan trọng trong dòng chảy lịch sử ngoại giao, khẳng định chủ quyền quốc gia của nước ta. 2.2. Giữ quan hệ hòa hiếu với nước láng giềng Trong lịch sử ngoại giao của tất cả các triều đại phong kiến Việt Nam nói chung và triều đại Tây Sơn nói riêng, chúng ta luôn phải đối mặt với những kẻ thù mạnh hơn, thậm chí còn phải đối mặt với chúng trong những hoàn cảnh chúng ta có nhiều hạn chế về quân lực, vật lực. Và hơn hết người dân Đại Việt luôn khát khao được sống trong hòa bình, yên ổn; vì vậy, mục tiêu giữ quan hệ hòa hiếu với các 27
nước láng giềng luôn là mục tiêu hàng đầu mà các chính sách ngoại giao của chúng ta hướng đến. Đây là nội dung quan trọng và tiêu biểu trong Bang giao hảo thoại, được thể hiện trong hầu hết các văn bản bang giao. Và nội dung này khi thì được thể hiện một cách trực tiếp, khi lại được thể hiện một cách gián tiếp thông qua việc bày tỏ thái độ tôn trọng của nước ta với Trung Hoa - “Thiên triều”, vua Trung Hoa - “Đại hoàng đế”. Trong bài số 2 - Bẩm thiên triều Quảng Tây phân tuần tả giang binh bị đạo tổng lý phiên vụ Thang đại nhân (Biện về việc xảy xa binh đao, Quốc Vương bẩm) - Ngô Thì Nhậm thay mặt vua Quang Trung viết cho Thang Hùng Nghiệp, lời lẽ vô cùng mềm dẻo nói về việc bất bình khi Tôn Sỹ Nghị ném thư của chúng ta gửi đến, cố tình tiến quân nên bị quân ta đánh cho tơi bời. Tuy nhiên, lời lẽ trong bức thư rất điềm tĩnh, ôn tồn thể hiện thái độ tôn trọng đối với nhà Thanh, gọi chúng là “Thượng quốc”, để chúng không mất mặt vì hành động gây hấn của Tôn Sỹ Nghị và sự bại trận đó. Cụ thể trong bài bẩm có đoạn: “Tôn Sỹ Nghị tự kéo quân đến đón đánh, để đến nỗi bị quân của tôi đánh cho phải thua, chết ngổn ngang không biết bao nhiêu mà kể Tôi vẫn không xâm phạm đến bờ cõi để đắc tội với Thượng quốc Nay nhờ vào tấm thịnh tình xem xét rộng của Đại nhân mà kính dâng biểu chương, trình bày sự việc. Rất mong Đại nhân chuyển đạt lên, để được ngửa đợi ân điển của Đại Hoàng đế, kính cẩn sửa lễ cống, cử phiên thần dâng lên, làm cho quân dân khỏi khổ về nạn binh đao, đó là điều mong muốn lớn nhất của tôi.” [11, 411]. Chúng tôi khảo sát hầu hết các bài viết trong Bang giao hảo thoại, từ các bài bẩm, trình đến các biểu dù bàn về việc trao trả tù binh, đến báo cáo tình hình biên cương, biên ải, xin cầu phong hay việc chúc thọ vua Kiền Long đều thể hiện một sự hòa nhã, nhún nhường và thái độ cầu thị của đất nước khát khao hòa bình và chung sống hòa hiếu với Trung Hoa. Đó là tinh thần cốt yếu của ngoại giao Đại Việt không chỉ được thể hiện đậm sâu dưới triều đại Tây Sơn, mà đã được thể hiện từ các triều đại trước và duy trì đến tận ngày nay. Với những lời lẽ hết sức mềm mỏng, khéo léo nêu lên thiện chí của chúng ta: “Tôi nghĩ đi nghĩ lại, mọi việc trong thiên hạ, không gì hơn tấm lòng thành. Lần này 28
quan quân về đến Yên Kinh, xin Tôn đài cứ ỉm đi, làm cách nào cho được như công văn trước nói “Nghỉ việc để yên dân”, đó mới thực là điều mong mỏi lớn nhất của tôi Ôi, nước nhỏ đối với nước lớn, ngoài những điều sợ lẽ trời sợ nước lớn ra, không có ý kiến gì khác.” (Bài số 4 - Bẩm thang đại nhân - Trình bày việc nộp trả những quân nhân, Quốc Vương bẩm) [11, 420]. Tác giả khơi lại chuyện Tôn Sỹ Nghĩ vượt quyền gây hấn, vô cớ đem quân đến nước ta để dẫn đến thất bại, hao tổn bao quân lương và còn lại rất nhiều tù binh bị quân ta đang giam giữ, nhưng chúng ta không lấy đó làm cái cớ để đổi chác, ra điều kiện mà vẫn luôn giữ thái độ khoan hòa, đem lễ vật để dâng lên, coi việc cầu phong là việc lớn, muốn duy trì quan hệ hòa hiếu với Trung Hoa là điều mong mỏi. Nhận thức rõ vị thế nước mình là nước nhỏ, chính vì vậy những công việc trọng thể liên quan đến việc xin cầu phong, trần tình về việc lên ngôi lập nước triều đình Tây Sơn đều viết thư để hoặc thông báo trọng thể, hoặc xin phong ban. Điều đó thể hiện thái độ tôn trọng của nước ta với Thiên triều Trung Hoa và mong muốn giữ mối thân tình với nước láng giềng, cũng là nước lớn với sự tôn kính. Cụ thể trong Bài số 7 - Bẩm Phúc Đại nhân (Cầu phong điển lễ, Quốc Vương bẩm) có viết: “Theo việc cũ của nước tôi, chịu mệnh làm phiên bang phải sớm làm lễ ở quốc đô, ân quang ban xuống, nghe thấy cùng tin, có thể yên định cơ đồ lúc buổi đầu, thỏa lòng mọi người, do đó mà đến chầu giữ chức là danh nghĩa đương nhiên, tiểu phiên tôi nhờ ân sủng của Thiên tử, phúc lành tràn ngập trong nước, tức là Đại Hoàng đế, ơn đã tràn đến cõi xa, cái ơn như trận mưa nhuần ấy, ca tụng không bao giờ hết được.” [11, 432]. Những lời lẽ hết sức mềm dẻo, thể hiện thái độ tôn kính của nước nhỏ với nước lớn, của bề dưới với bề trên. Đồng thời coi việc cầu phong, ban tước là việc mà Thiên triều Trung Hoa ban ơn “ân quang ban xuống”, như vậy há chẳng phải nước ta muốn tỏ rõ lòng tôn trọng với nước họ là gì. Và mục đích cuối cùng của tất cả những việc làm đó là muốn giữ quan hệ hòa hiếu, hoà bình với Trung Quốc. Chúng tôi khảo sát hầu hết các bài viết trong Bang giao hảo thoại thì thấy một điểm chung rất đáng quan tâm, đó chính là nội dung muốn giữ quan hệ hòa 29
hiếu với nước láng giềng Trung Hoa như sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong tác phẩm góp phần làm nên tinh thần chung của tập bang giao. Dù là bài biểu hay bẩm, trình thì nội dung này cũng được lồng ghép vào đó một cách khéo léo, cụ thể như sau: Trong bài số 15 - Trình Thiên triều sắc sứ nhị vị đại nhân (Trình lí do bị bệnh, xin hoãn lễ tuyên phong, Quốc Vương thư trình) Ngô Thì Nhậm đã thay mặt vua Quang Trung trình bày rõ thịnh tình, niềm vui mừng khôn xiết khi được tuyên phong, tuy nhiên do bị bệnh nên không thể nhận phong đúng ngày mà phải xin hoãn lại với mục đích để phía nhà Thanh phải phái người sang đất ta truyên phong. Trong đó có những lời lẽ vô cùng mềm dẻo, thể hiện thái độ tôn kính của nước ta đối với Trung Hoa: “Tiểu phiên tôi sợ mệnh trời thờ nước lớn, cảm cách được soi xét tới, xin Đại nhân lượng xét mà chu toàn cho, chuyển bẩm Tước các đốc bộ đường công tấu minh duyên cho tiểu phiên tôi đi giữa đường cảm bệnh, và xin đổi ngày tuyên phong, may được khỏi tội lỗi, thấy được lòng thành thực, đó là điều mong mỏi lớn nhất của vua tôi tiểu phiên này vậy. Trông lên sao Khuê sao Đẩu, khó nhọc kiễng chân kính trình.” [11, 466]. Rõ ràng tác giả đã nhận thức rõ được tình hình, cục diện mà đưa ra những lời lẽ hết sức mềm mỏng thể hiện rõ được tấm lòng tôn kính của nước ta với nhà Thanh, coi việc kính trọng đó là lẽ thường, thuận “mệnh trời” và sẽ dốc lòng thực hiện đúng để Trung Quốc không trách việc chúng ta muộn ngày tuyên phong mà lấy cớ gây hấn hay gây bất lợi việc gì. Âu cũng là muốn giữ nền hòa bình, quan hệ hòa hiếu, tránh nhưng xích mích, hiểu lầm không đáng có. Cùng trong hệ thống các bài trình, bẩm về việc xin hoãn ngày tuyên phong, ban ấn bài số 16 - Hựu nhất đạo (Xin đổi ngày hẹn tuyên phong. Quốc Vương trình thư) cũng thể hiện sự tôn trọng của nước ta với triều đình Trung Hoa: “Trộm nghe, sách Lễ ký nói “Đấng quân vương đến, thì chủ nhân phải ra vái lạy, chịu nhục vâng lời quân vương, tự nghĩ rằng đó là nghiêm mệnh của quân vương vậy.” [11, 469]. Ngô Thì Nhậm dẫn ngay cái “lễ” được ghi trong sách của chính người Trung Hoa để bày tỏ thái độ tôn trọng của nước ta với nhà Thanh, vừa thể hiện sự am 30
tường lịch sử nước bạn, vừa cho thấy tấm lòng muốn kết giao khi tin dùng chính những điều mà họ tôn thờ, đúc rút từ trước tới nay đã ghi trong sử sách. Trong lịch sử nước ta có lệ cống người vàng, sản vật quý cho Thiên triều Trung Hoa, tuy nhiên đến thời vua Quang Trung, nhận rõ thấy sự tốn kém, hao tốn của cải, công sức của việc làm này; đồng thời căn cứ vào thế và lực của Đại Việt trong giai đoạn này, triều đình ta đã chủ động xin bỏ lệ nộp thay người vàng với lời lẽ hết sức mềm mỏng, tránh những xung đột, hiểu lầm không đáng có mà vẫn buộc nhà Thanh phải chấp thuận. Trong bài số 20 - Bẩm Phúc Đại nhân (Giãi bày về việc nộp thay người vàng. Tông thuộc trong nước bẩm) có đoạn: “Ôi! Đời xưa ấy các nước chư hầu vào chầu thiên tử, hoặc chầu ở phương nhạc, hoặc chầu ở kinh sư, ai đến được thì đến, còn ai không đến được thì sai con em vào chầu, quý hồ bưng ngọc tốt cầm vật tin, sao cho người trên kẻ dưới hiểu nhau. Còn như đúc người vàng thay mình vào chầu thì từ Đường, Ngu, Tam Đại cho tới Hán, Đường, Tống chưa từng có thế bao giờ. Lớn lao thay Đại Hoàng đế! Đạo cao đức trọng, sáng khắp bốn phương, vỗ về kẻ xa, coi muôn nước cung thuận là chính. Đại nhân rộng tuyên thanh giáo, cũng nên lấy ý hay phép tốt của đời cổ mà sửa trị triều đình, mà thi hành đến các nước nhỏ.” [11, 487]. Rõ ràng Ngô Thì Nhậm phải có một tầm nhìn và sự am hiểu lịch sử Trung Hoa nhất định mới thấy được lệ vào chầu của họ, lấy đó làm căn cứ để xin bỏ lệ nộp thay người vàng, tránh cho ta được những hao tổn về của cải, công sức không đáng có. Tuy nhiên để thay đổi một thông lệ đã duy trì lâu dài trong quan hệ ngoại giao giữa nước ta với Trung Hoa, được thực hiện qua nhiều triều đại trước đó mà tránh được sự nghi ngờ, nổi giận hay những hiểu lầm không đáng có, ảnh hưởng đến quan hệ hòa hiếu giữa hai nước quả thực là một việc làm không hề dễ dàng, cần có một khả năng thuyết phục rất lớn. Ngô Thì Nhậm đã thể hiện rõ tài năng bang giao của mình khi khơi lại cội nguồn của tục cống người vàng, đồng thời nhắc lại niềm tự hào của người Trung Hoa về các vị vua anh minh trong lịch sử như vua Nghiêu, vua Thuấn để cho Thiên triều Trung Hoa thấy chúng ta đề nghị việc xin bỏ lệ nộp 31
thay người vàng không phải vì chúng ta muốn phá lệ, mà bởi chúng ta muốn học theo những gương sáng trong lịch sử Trung Hoa mà thôi. Lời lẽ như vậy, thịnh tình đó phía Trung Quốc muốn hiểu sai mà phá vỡ quan hệ hòa hiếu và không đồng ý với lời đề nghị của ta e rằng là điều khó khăn hơn! Trong Bang giao hảo thoại nội dung muốn giữ hòa hiếu với nhà Thanh không chỉ thể hiện trong những công việc liên quan đến hành chính, phong - cầu mà ngay trong những tình hình liên quan đến quân sự khi quân đội Trung Quốc gây hấn ngoài biên ải hay vùng biển nước ta, một mặt ta vẫn bày tỏ sự kiên quyết trong việc giữ vững nền độc lập chủ quyền, một mặt vẫn thể hiện sự khát khao của dân tộc muốn hướng tới là hòa bình, là hữu nghị, là sự chung sống hòa hiếu. Trong bài số 22 - Hựu nhất đạo (Báo tin có thuyền đậu ở biển, Quốc Vương bẩm) có đoạn: “Trộm xét nước tôi từ khi thành thực nộp khoản tới nay, kính được Đại Hoàng đế tỏ lòng thành kính mến thương, và nhờ Liệt hiến Tôn Đại nhân sẵn lòng che chở nên mới có sự gặp gỡ ngày nay. Nước tôi nay đã được nội thuộc, tức là đã trở thành phên giậu của Thiên triều. Bọn quân ở biển kia là bọn quân nào? Há dám im lặng sao được? Nếu sai gia tướng ra biển đánh lại, vạn nhất gặp quan quân tuần biển qua đây, trong lúc giao phong với nhau, nhỡ can vào hiệu lệnh Thiên triều thì thật là sợ hãi.” [11, 497]. Ngô Thì Nhậm đã nói hộ suy nghĩ của bao người dân Đại Việt về mong mốn được chung sống hòa bình, được Thiên triều Trung Hoa chở che, được giữ mối hòa hiếu của hai quốc gia láng giềng, đồng thời cho thấy rõ thái độ tôn trọng của nước ta với họ, tự coi mình là “phên giậu” của Trung Hoa để từ đó đưa ra mong muốn được nhận sự che chở từ Thiên triều với nước nhỏ như chúng ta. Há chẳng phải chúng ta một lòng tôn kính đó sao? Sau mỗi lần phong tước, ban hầu triều đình ta đều có thư gửi lời cảm ơn thể hiện thái độ tôn trọng, cảm tạ, sự trân trọng mối giao hảo mà Thiên triều Trung Quốc và triều đình ta đã thiết lập được. Trong đó những lời hay, ý đẹp ca tụng sự rộng lượng, mối quan hệ tốt giữa ta và Trung Quốc, đều mang lại hiệu quả cao trong việc thể hiện khát khao hòa bình và giữ sự hòa hiếu. 32
Trong bài số 26 - Trình Thang Đại nhân (Lễ phong đã xong, đệ thư xin tạ, Quốc Vương thư trình) có đoạn: “Tấm lòng của Đại nhân tựa như nước mùa thu trùm lên núi xuân. Xét đến tấm lòng sợ trời thờ nước lớn của tôi, thực không phải là tấm lòng ở ngoài Nay thấy gia thần tôi kính lĩnh ấn vàng, cáo sắc vua ban và đem về các đồ vật vua ban thưởng, rất là ưu ái, càng ngước thấy tấm lòng của Đại hoàng đến như trời che đất chở, như hoa mai chớm nở có gió đông thổi vào, bèo xanh trôi có bóng nước soi tới. Nếu hòa tiếng lớn ở núi Thái nhất, ứng với tiếng kêu của con hạc thiêng, để che chở mở mang, không phải là tiếng nói tốt của người quân tử ở trong nhà, thì sao có thể được như thế?” [11, 518-519]. Ngô Thì Nhậm ca tụng sự ưu ái, ban thưởng của “Đại hoàng đế” Trung Hoa như “trời che đất chở, hoa mai chớm nở có gió đông thổi vào” há chẳng phải mục đích cuối cùng là muốn làm đẹp lòng nước láng giềng để giữ quan hệ tốt, hòa hiếu là gì? Trong ngoại giao với Trung Hoa, Đại Việt không chỉ muốn giữ quan hệ hòa hiếu để chiến tranh hay xung đột không xảy ra, mà còn muốn tiến xa hơn nữa là thực sự muốn xây dựng tình hữu nghị để hai nước giao lưu, thông thương hàng hóa, làm ăn. Điều này thực sự cho thấy tầm nhìn của triều đình ta trong quan hệ ngoại giao, thiện chí thực sự của ta muốn hòa bình lâu dài với Trung Hoa. Trong bài số 34 - Trình Phúc Đại nhân (Vâng ban sách thời hiến và chuẩn bị cho mở cửa ải thông thương, xin dâng biểu tạ ơn và sai con vào chầu, cho viên mục đi theo được phép đề bạt, thư trình của Quốc Vương) có viết: “Ngước nhờ thánh đức như trời, hết lòng thương xót, ban tháng trao mùa, khiến cho thứ tự bốn màu không sai, để thành công trong một năm. Mở của ải, thông ngõ chợ, khiến cho trăm thứ hàng hóa không bị ứ đọng. Cho lợi dân sinh, để cho kẻ bôn ba ấy hết mầm gây biến. Cho tan mối lo về sau, trên cầu lấy phúc thái bình, phong trân mãi mãi bình yên, nước tôi ngày được yên ổn, là nhờ công vun đắp rộng lớn không thể hình dung được. Vâng có bài biểu kính tạ, gửi tới Đại nhân soi xét, xin mong thu biểu, chuyển đạt lên, may thỏa được tấm lòng chân thật quý hoắc của tôi.” [11, 558]. 33
Rõ ràng Ngô Thì Nhậm và triều đình ta đã nhận thấy được việc cần thiết của mối quan hệ hòa hiếu giữa ta và Trung Quốc nếu muốn giữ vững nền hòa bình, muốn dân được yên ổn sản xuất, giao thương thuận lợi. Chính sách ngoại giao như vậy thực có chiều sâu, có tầm nhìn chiến lược, bởi một lẽ khi có sự ràng buộc về mặt kinh tế, làm “bạn hàng” của nhau, giữa hai nước có điểm chung về quyền lợi kinh tế với nhau thì quan hệ ngày càng được gắn bó, xung đột từ đó cũng hạn chế được đôi phần xảy ra hơn. Không chỉ dưới triều Tây Sơn mà dưới nhiều triều đại trước đó và cả sau này nữa, Trung Hoa luôn ôm tham vọng muốn thôn tính nước ta, chính vì vậy mọi hành động của chúng đều được triều đình ta suy xét và tìm giải pháp đối phó phù hợp. Vẫn duy trì chính sách ngoại giao kiên quyết nhưng mềm mỏng, khéo léo chúng ta đưa ra đề nghị đòi lại chủ quyền cùng đất phía Nam. Điều này được thể hiện trong bài số 70 - Thỉnh hoàn Hưng Hóa thất châu chi địa biểu (Bài biểu xin trả lại bảy châu thuộc trấn Hưng Hóa) có đoạn: “Thần từ khi vâng lệnh mở nước, phải cưu tập liên miên, việc trong nước rất bận rộn, tình hình đầu cuối nơi biên giới chưa lịp xét đến. Nhưng nay căn cứ vào lời bẩm báo của Trấn mục Hưng Hóa nói, thổ dân ở 7 châu phỉ nộp thuế về Thượng quốc đã lâu, bản quốc tự sức thu nộp, nhất thiết trái lệnh chống lại. Nguyên ủy ấy bởi nhà Tiền Lê không giữ được phong cương nên dần dà đến như thế Vậy dám mạo muội làm tờ biểu, nhờ tổng đốc Lưỡng Quảng Phúc Khang An chuyển tấu cho. Thần xin ở đầu địa giới Nam Quan, sai chuyên viên ứng trực, và sai viên mục văn vũ và đến cả địa đầu trấn Hưng Hóa, lần lượt thanh tra, hỏi cho đích xác địa giới 7 châu, đưa vào sổ sách nước thần, thần trông cậy vào sự sủng ái, kính vâng bảo vệ giữ gìn. Xa trông cung khuyết, đợi lời dạy bảo, rất mực ngóng trông, khôn xiết sợ hãi.” [11, 712]. Chúng ta muốn lấy lại vùng đất của ta mà trước giờ Trung Hoa cai quản, thu thuế thực đã phạm đến lợi lộc mà trước giờ chúng sử dụng. Chính vì vậy ngoài việc thể hiện rõ thái ộđ kiên quyết muốn lấy lại vùng đất đó của ta, Ngô Thì Nhậm đã khéo léo cho phía Trung Hoa thấy được mong mỏi của chúng ta muốn đưa vùng đất đó hợp nhất lại trên “sổ sách” nước Đại Việt với thái độ thỉnh cầu, nhũn nhặn và hòa 34
bình. Ngô Thì Nhậm tôn kính xem việc triều đình Trung Hoa chấp thuận việc này là một sự sủng ái và hết sức biết ơn, cảm tạ. Đề cập đến một việc hệ trọng, liên quan đến lợi ích và danh dự của một nước luôn thường trực mưu đồ thôn tính nước ta, để vừa đòi lại quyền lợi, chủ quyền của thứ vốn thuộc về ta bị chúng chiếm hữu đã lâu, vừa không làm tổn hại danh dự của chúng khi trao trả vốn là một điều chẳng hề dễ dàng. Chính vì vậy, cái tài của Ngô Thì Nhậm được bộc lộ rõ ở điểm đó, vừa đạt được mục đích “đòi đất”, vừa không làm tổn hại đến quan hệ hòa hiếu giữa hai nước. Một chính sách ngại giao được coi là “truyền thống” của nước ta đã có từ các đời trước vẫn được sử dụng và phát huy lợi ích dưới triều Tây Sơn là chính sách “cầu thân”. Bang giao hảo thoại cũng đề cập đến chính sách này với vai trò nhằm phát triển hơn nữa mối quan hệ hòa hiếu giữa Đại Việt và Trung Hoa. Trong bài số 72 - Thỉnh hôn biểu (Biểu cầu hôn) có viết: “Thần vốn là một kẻ áo vải, đội ơn Thánh hoàng cho coi giữ cõi nam, đã tự vào triều cận sân vua. Đặc biệt lệnh cho vào trực tiếp thỉnh an, ban thưởng cho tiện phiên rất nhiều ân sủng, đều là những việc từ xưa cõi Giao Nam chưa từng nhận được, nhất nhất đều ban cho chư thần. Thần mới đây, gặp vận không may, trong nhà thiếu người đơm cúng, con thuyền ít người hỗ trợ, nghĩ rằng phải nương nhờ bóng cây ngọc, giữ vững giậu phên. Ngửa thấy Thánh triều, mở nền ở núi Trường Bạch, dựng nên nghiệp vua, con cháu ức vạn, đời đời phồn thịnh. Từ trước tới nay chế độ Hoàng gia, công chúa gả chồng, tất phải người chân quý mới chọn đẹp duyên, không có lệ rộng ra đến bề tôi ở ngoài, trong ngoài phân chia, rạch ròi nghiêm túc. Vẫn biết là mình không có phận, nhưng vẫn một lòng trông đợi, nghiêng mình nghển trông, trằn trọc không thể tự mình kiềm chế.” [11, 719-710]. Chính sách cầu hôn công chúa Thanh của triều đại Tây Sơn nhằm thực hiện những mục đích chính trị nhất định. Nó làm gắn kết hơn nữa mối quan hệ hòa hiếu giữa hai nước, xoa dịu những rạn nứt do tranh chấp, xung đột giữa hai nước trong thời điểm đó. Phải là người có cái nhìn chiến lược cùng tài bang giao lỗi lạc mới đề xuất và thực hiện nó mang lại hiệu quả cao được. Ngô Thì Nhậm đã làm tròn vai trò 35
của một vị quân sư, một công thần đắc lực của triều Tây Sơn. Tuy nhiên, như một sự không may của lịch sử, vua Quang Trung qua đời vào ngày 16 tháng 9 năm 1972 khi những dự định của ông chưa hoàn thành, những bậc công thần như Ngô Thì Nhậm cũng không có cách gì để thực hiện tiếp những dự định đó với vị vua mới - vua Quang Toản trong một tình thế chính trị hoàn toàn khác. Sau khi vua Quang Trung qua đời, uy tín của triều đại Tây Sơn bị giảm đi đôi phần, Quang Toản lên ngôi nắm giữ, điều hành triều chính. Ngô Thị Nhậm viết một loạt các bài biểu xin triều đình nhà Thanh công nhận, phong ban tước vị cho vua Quang Toản để việc ngoại giao, chính trị được “danh chính ngôn thuận”. Trong bài số 83 - Thỉnh phong biểu (Biểu xin phong) có viết: “Kính nghĩ Đại Hoàng đế bệ hạ: Thay trời hành đạo, yêu mến hạ bang, xét lòng thanh quy hướng của cha thần, cho dự vào hàng phiên phong, dầy ban ân huệ. Thần tuổi còn trẻ, ân phong ban xuống, gia thế đều vẻ vang. Nay thần gặp vận đen, đau đớn trong khi cư tang, nhờ có nhân viên trong nước đồng lòng phò tá, được quyền trông coi việc nước, đội uy đức Hoàng đế đến cả nơi xa. Hiện lòng người trong nước quy phụ, bốn cõi được bình yên, kính sai bồi thần Ngô Thì mỗ đến cửa cung đợi mệnh. Cúi mong Thánh từ rủ lòng thể tuất, thương cha thần đến cả đời thần, lại cho được nhận tước phong, đời đời làm phên giậu nước Nam, để được nương tựa vào lòng yêu mến, giữ yên bờ cõi. May nối nghiệp đời trước, giữ trọn chức phận đối với Thánh triều, thần vô cùng sợ sệt.” [11, 781]. Có thể nói, khi vua Quang Trung qua đời, triều chính, ngoại giao nước nhà có phần chưa ổn định; Ngô Thì Nhậm đã trở thành cầu nối quan trọng để những thành tựu ngoại giao với nhà Thanh đã thiết lập được từ đời vua Quang Trung tiếp tục được phát huy, đồng thời Quang Toản thế chỗ vào vị trí trị vì đất nước, “ngôn luận triều chính” với nhà Thanh. Chỉ tiếc rằng, sau khi vua Quang Trung qua đời, một thời gian sau đó vua Quang Toản chưa nhìn nhận đúng và sử dụng được tài năng của Ngô Thì Nhậm dẫn đến việc trí sĩ Ngô Thì bị rơi vào những oan khuất không đáng có. Sự thiếu vắng một công thần tài năng am tường việc nội quốc, ngoại bang không hẳn làm suy 36
vong một triều đại, nhưng quả thực những tổn thất về mặt chính trị, ngoại giao sau đó đã phần nào nói lên tất cả. Triều Tây Sơn dưới triều vua Quang Toản thiếu vắng những quân sư lỗi lạc như Ngô Thì Nhậm đã dần bộc lộ những hạn chế, đi vào bế tắc. Nghĩ tiếc thương cho một tài năng, một tấm lòng ái quốc, nhưng đâu cũng là số mệnh của lịch sử mà chúng ta thời hậu bối chỉ có thể chấp nhận. 2.3. Hình ảnh vua Quang Trung Triều đại Tây Sơn dưới thời vua Quang Trung không chỉ phát triển vượt bậc về mặt kinh tế, văn hóa đem lại cho nhân dân cuộc sống ấm no, mà còn đạt được những thành tựu về chính trị, ngoại giao đáng tự hào làm đất nước thái bình thịnh trị. Không chỉ với tài cầm quân xuất chúng đại phá 29 vạn quân Thanh, vua Quang Trung còn hiện lên là một vị vua anh minh, sáng suốt có tài thao lược, nhiếp chính và đặc biệt là một nhãn quan chính trị, ngoại giao sắc bén mà các triều đại sau này và cả hiện nay đều đáng học hỏi. Nhìn thấy tài năng của Ngô Thì Nhậm cũng là vua Quang Trung, tạo điều kiện tốt để tài năng ấy được phát huy cũng là vua Quang Trung, sử dụng tài năng ấy hiệu quả nhất cũng là vua Quang Trung, quyết định những chính sách bang giao quan trọng với nhà Thanh cũng là vua Quang Trung Tất cả đều làm nổi bật bức chân dung sáng chói về một vị vua tài năng, đức độ. Trong những trận giao tranh giữa Đại Việt và nhà Thanh, vua Quang Trung luôn kiên quyết giữ vững từng tấc đất thiêng liêng. Và với tài cầm quân kì tài, vua Quang Trung đã làm nên trận Ngọc Hồi - Đống Đa lịch sử. Trước thất bại đó, vua Càn Long nhà Thanh đưa ra lệnh động binh chín tỉnh, trù tính xâm lược báo thù, nhưng không thể không e ngại sức mạnh của nhà Tây Sơn. Vua Quang Trung lúc này đã đề ra đường lối ngoại giao đúng đắn, không ngừng nêu cao sức mạnh chính nghĩa, khẳng định việc mình đại phá quân Thanh là không có gì đắc tội với “Thiên triều”. Bởi Tây Sơn không hề lấn sang biên giới để phải tội với “Thượng quốc”, cho nên nếu nhà Thanh động binh xâm lược lần nữa thì quân dân ta kiên quyết chống lại: “Nếu như sự tình trước đây chưa được giãi tỏ mà thiên triều không chút khoan dung cố gây việc chiến tranh, thì đó là làm nước nhỏ này không được hết lòng cung kính thờ nước lớn, tôi cũng đành phải nghe theo mệnh trời mà thôi.” [30, 349]. Quyết sách ngoại 37
giao vừa kiên quyết, vừa mềm dẻo như vậy đã khiến cho nhà Thanh khó lòng mà làm khác được ngoài việc chấp thuận giảng hòa với Đại Việt. Cái tài của vua Quang Trung còn được thể hiện ở chỗ ngài luôn chủ động trong mọi công tác ngoại giao, vừa để tránh đến mức tối đa những xung đột không đáng có, vừa lấy được quyền lợi nhiều nhất cho dân tộc ta. Sau trận đại bại của Tôn Sỹ Nghị, phía nhà Thanh - người đứng đầu quyền binh Quảng Tây lúc này là Thang Hùng Nghiệp nhiều lần bắn tin cho nhà Tây Sơn ý định muốn giảng hòa. Chớp được cơ hội đó, cộng với mong muốn hòa bình của nhân dân, vua Quang Trung đã sai Ngô Thì Nhậm chủ động soạn thảo thư gửi nhà Thanh yêu cầu giảng hòa để chúng tránh được sự mất mặt. Ta yêu cầu giảng hòa trong tư thế của người chiến thắng, vừa có thế mạnh, vừa có lực mạnh lại giữ được thể diện cho đối phương, há chẳng phải một mũi tên trúng nhiều đích là gì? Phải là một người có cái nhìn nhạy bén, sâu sắc mới có những quyết sách hay đến vậy. Vua Quang Trung vừa mang tài năng thao lược của mình, vừa vận dụng được những thành tựu ngoại giao đã có trong lịch sử cùng một tấm lòng thương dân, luôn nghĩ cho vận mệnh đất nước, lợi ích và ước mơ của nhân dân muốn sống trong hòa bình để tiến hành các chính sách bang giao. Trong quan hệ Đại Việt - Mãn Thanh, Quang Trung tích cực gia tăng sự hòa hảo, gắn kết mối quan hệ láng giềng vừa để thực hiện những mục đích chính trị (đòi đất, yên định biên cương ), vừa để giải tỏa những nguy cơ xảy ra xung đột làm nhân dân phải sống trong binh đao loạn lạc. Vua Quang Trung liên tục nhờ Ngô Thì Nhậm và các cận thần viết các bài biểu, bẩm, trình để tạ ơn, chúc thọ vua nhà Thanh, xin cầu phong, cầu hôn công chúa nhà Thanh Chính nhờ những chính sách bang giao đó mà nước ta dưới triều Tây Sơn khá yên bình, nhân dân được hưởng ấm no. Có thể nói tài năng, thành tựu ngoại giao của vua Quang Trung là niềm tự hào của lịch sử các triều đại phong kiến Việt Nam. Ta thấy ở đó sự kết hợp hài hòa giữa trí tuệ của một thiên tài quân sự, một kho tàng những thành tựu ngoại giao đã có từ các đời trước, đồng thời mang dấu ấn riêng có được vận dụng sáng tạo vào triều đại mình. Và trong Bang giao hảo thoại nó được hòa nhập cùng những bài viết 38
không thể hoàn hảo hơn của vị quân sư Ngô Thì Nhậm. Phải chăng chính những viên ngọc quý báu đó đã tỏa ánh sáng đến mãi đời sau để làm nên những Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” với tên tuổi của một trong 10 vị tướng tài của thế giới, niềm tự hào của Việt Nam - Võ Nguyên Giáp. Hay đi vào những kinh nghiệm ngoại giao quý báu dưới thời đại Hồ Chí Minh với sách lược “Dĩ bất biến, ứng vạn biến” đầy linh hoạt, mềm dẻo khi phải đối mặt với những tên trùm đế quốc như Pháp, như Mỹ. Những bài học đó thực sự rất cần được phát huy vì nó có tính ứng dụng cao trong thời đại hiện nay, bởi nước ta đang trên đà hội nhập kinh tế, quốc tế của xu hướng toàn cầu hóa; tuy nhiên vấn đề chủ quyền, quyền lợi lãnh thổ quốc gia lúc nào cũng cần được quan tâm. Chính những động thái tiêu cực của Trung Quốc thời gian gần đây trên địa phận lãnh hải Việt Nam, càng cho thấy sự cấp thiết hơn bao giờ hết cần phát huy tinh thần và thành tựu ngoại giao của cha ông trong lịch sử nói chung, hay dưới triều đại Tây Sơn cấp bách hơn bao giờ hết. Tiểu kết chương 2 Mục đích cao nhất trong công cuộc ngoại giao với triều đình Mãn Thanh của nhà Tây Sơn chính là giảm thiểu tối đa nguy cơ chiến tranh, nâng cao quan hệ hòa hiếu với Trung Hoa để tránh khỏi tình trạng chiến tranh, chết chóc cho người dân được sống trong hòa bình, yên ấm. Ngô Thì Nhậm đã giúp nhà Tây Sơn đạt được mục đích đó một xuất sắc. Nội dung trong Bang giao hảo thoại đã truyền tải hết những tư tưởng chỉ đạo ngoại giao của vua Quang Trung, đồng thời cho thấy tài năng dùng người, biệt đãi nhân tài của vị vua này. Bên cạnh đó, qua nội dung của Bang giao hảo thoại, ta cũng có cái nhìn toàn diện công cuộc ngoại giao đầy phức tạp giữa Đại Việt với Trung Quốc - đất nước chưa bao giờ ngừng ôm tham vọng đô hộ nước ta. 39
Chương 3: BANG GIAO HẢO THOẠI NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT 3.1. Thể loại, hệ thống văn thể Như đã trình bày ở chương 1, Bang giao hảo thoại là một tập hợp các bài bẩm, trình, biểu được Ngô Thì Nhậm thay mặt vua Quang Trung viết nhằm thực hiện mục đích duy trì công việc bang giao với nhà Thanh. Đây đều là các thể loại của văn chính luận, vì vậy nó mang đầy đủ những đặc điểm của văn chính luận. Đồng thời nó được viết trong bối cảnh lịch sử thời trung đại nên nó cũng mang tất cả những đặc trưng thời đại trong đó. Chúng tôi đã khảo sát và tìm ra được những đặc trưng cơ bản về thể loại, hệ thống văn thể của các bài viết trong Bang giao hảo thoại như sau: Bang giao hảo thoại bao gồm 92 bài viết, được soạn giả tùng thư Ngô gia văn phái tập hợp, biên soạn, sắp xếp theo thể loại vào 2 quyển 48 và 49. Trong đó có 19 bài bẩm và 45 trình và 28 bài biểu. Qua nghiên cứu, tìm hiểu chúng tôi đã thiết lập được bảng biểu về hệ thống thể loại trong Bang giao hảo thoại: Bảng thống kê tác phẩm theo thể loại trong Bang giao hảo thoại Thể loại Tên bài viết Bẩm Bài số 1: Bẩm Thiên triều Lưỡng Quảng Tổng đốc Tôn đại nhân (Bẩm Tôn đại nhân Tổng đốc Lưỡng Quảng Thiên triều) Bài số 2: Bẩm Thiên triều Quảng Tây Phân tuần Tả giang binh bị đạo Tổng lý biên vụ Thang đại nhân (Bẩm Thang đại nhân, Tổng lý biên vụ Tả giang binh bị đạo Phân tuần Quảng Tây Thiên Triều) Bài số 3: Bẩm Thiên triều Lưỡng Quảng Tổng đốc Gia Dũng công Phúc đại nhân (Bẩm Gia Dũng công Phúc đại nhân, Tổng đốc Lưỡng Quảng Thiên triều) Bài số 4: Bẩm Thang đại nhân (Bẩm Phúc đại nhân) Bài số 5: Hựu nhất đạo - Tạ thượng thổ ngân, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Tạ và đưa biếu thứ bạc thổ sản, Quốc Vương bẩm) 40
Bài số 6: Hựu nhất đạo - Cầu phong điển, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Cầu phong điển, Quốc Vương bẩm) Bài số 7: Bẩm Phúc đại nhân (Bẩm Phúc đại nhân) Bài số 8: Hựu nhất đạo - Khẩn thỉnh tảo phong tịnh tạ sá hoàn thủ hạ nhân đẳng, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Xin sớm được phong và tạ ơn và tha cho bọn thủ hạ về, Quốc Vương bẩm) Bài số 9: Bẩm Thiên triều Tả giang đạo Lâm đại nhân (Bẩm Lâm đại nhân đạo Tả giang Thiên triều) Bài số 10: Hựu nhất đạo - Phúc kê điển lễ, Lưu thủ quan bẩm (Lại một đạo - Kê cứu lại điển lễ sách phong, quan Lưu thủ bẩm) Bài số 11: Lại một đạo - Phúc trình diên đồ tình trạng tịnh thỉnh báo thị tạ ân sứ thần hành chỉ, Lưu thủ quan bẩm (Lại một đạo - Phúc trình về tình trạng dọc đường đi và xin báo cho biết việc sứ thần sai đi tạ ân, đã cho đi hay còn ở lại Lạng Sơn, thế nào, quan Lưu thủ bẩm) Bài số 12: Hựu nhất đạo - Phúc trình lý số quan xá các tập, Thăng Long Lưu thủ quan bẩm (Lại một đạo - Phúc trình các tập nói về số dặm đường và quán xá, quan Lưu thủ Thăng Long bẩm) Bài số 13: Hựu nhất đạo - án định khải quan nhật kỳ, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - ấn định ngày mở cửa quan, Quốc Vương bẩm) Bài số 14: Hựu nhất đạo - Trình bản Quốc Vương đáo thành nhật kỳ tịnh hồng thuận các tập, Lưu thủ quan bẩm (Lại một đạo- Trình về kỳ hạn Quốc trưởng đến thành Thăng Long và những tập nói về các việc cung đốn, quan Lưu thủ bẩm) Bài số 20: Bẩm Phúc đại nhân (Bẩm Phúc đại nhân) Bài số 21: Hựu nhất đạo - Phụng sứ lai phong đệ thư trình tạ, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Vâng theo sứ đến phong, đệ thư trình tạ, Quốc Vương bẩm trình) Bài số 22: Hựu nhất đạo - Thanh bảo dương thuyền, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Báo tin có thuyền của Tây Dương đậu ở ngoài biển, thư 41
của Quốc Vương) Bài số 23: Hựu nhất đạo - Thỉnh hứa sắc sứ tựu Phú Xuân thành tuyên phong, Quốc Vương bẩm (Lại một đạo - Xin cho sắc sứ đến thành Phú Xuân tuyên phong, Quốc Vương bẩm) Bài số 29: Hựu nhất đạo - Mông tặng ngọc Như ý cung thượng thọ từ tạ bẩm. Quốc Vương thư (Lại một đạo - Được tặng ngọc Như ý, dâng lời chúc thọ để tạ bẩm, thư của Quốc Vương) Trình Bài số 15: Trình Thiên triều sắc sứ nhị vị Đại nhân (Trình hai vị Đại nhân là sắc sứ của Thiên triều) Bài số 16: Hựu nhất đạo - Thỉnh cải tuyên phong nhật kỳ, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Xin đổi nhật kỳ tuyên phong, Quốc Vương thư trình) Bài số 17: Hựu nhất đạo - Thỉnh định tuyên phong nhật kỳ tịnh đệ kiền tạ Trung Đường công thọ từ hậu chính, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Xét định nhật kỳ tuyên phong và đệ bài chúc thọ kính tạ Trung Đường công đích chính) Bài số 18: Hựu nhất đạo - Trình thỉnh sắc sứ tựu Phú Xuân thành tuyên phong, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - trình xin sứ thần phụng sắc đến thành Phú Xuân tuyên phong, Quốc Vương thư trình) Bài số 19: Trình Thiên triều Tổng quản đại lão da (Trình cụ lớn Tổng quản của Thiên triều) Bài số 24: Trình Thiên triều Thái Bình phủ Chính đường Vương đại nhân (Trình Vương đại nhân ở Chính đường phủ Thái Bình, Thiên triều) Bài số 25: Trình Thiên triều Thái Bình phủ Chính đường Vương đại nhân (Trình Vương đại nhân ở Chính đường phủ Thái Bình, Thiên triều) Bài số 26: Trình Thanh đại nhân (Trình Thang đại nhân) Bài số 27: Hựu nhất đạo - Trình cáo Quốc thư vị dụng kim ấn duyên do tính vãng phục nhật hạn kỳ đại chuyển bẩm, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Trình báo duyên do Quốc thư chưa dùng ấn vàng và hẹn ngày xin thay mặt chuyển bẩm, thư trình của Quốc Vương) 42
Bài số 28: Trình Phúc đại nhân (Trình Phúc đại nhân) Bài số 30: Hựu nhất đạo - Trình tạ dụ thư tính kỳ đại dịch đệ tạ ân biểu, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Trình thư tạ dụ và xin thay dịch trạm đệ biểu tạ ơn, Quốc Vương thư trình) Bài số 31: Trình Thang đại nhân (Trình Thang đại nhân) Bài số 32: Hựu nhất đạo - Kỳ truyền Quốc thư dữ bồi giới Nguyễn Hoành Du, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Gửi chuyển Quốc thư cho cho bồi giới Nguyễn Hoành Du, Quốc Vương trình thư) Bài số 33: Hựu nhất đạo - Trình đệ tạ ân biểu tính đáp tạ Công Trung đường bẩm tái kỳ chuẩn định tùy cận viên số cập tạ đạt Quốc thư, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Dâng biểu tạ ơn và đáp tạ tờ bẩm của Công Trung đường xin chuẩn định số nhân viên vào chầu và đưa Quốc thư, Quốc Vương trình thư) Bài số 34: Trình Phúc đại nhân (Trình Phúc đại nhân) Bài số 35: Tạ tứ nhân sâm, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Tạ ơn ban cho nhân sâm, thư trình của Quốc Vương) Bài số 36: Hựu nhất đạo - Trình tạ ân mệnh tịnh tư vấn tiến cận sự thể cập cáo cải đô Nghệ An duyên cố, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Trình tạ ân mệnh và tư hỏi sự thể vào chầu, cùng với lý do thay đổi kinh đô Nghệ An. Thư trình của Quốc Vương) Bài số 37: Hựu nhất đạo - Trình tạ đại chế chúc hạnh nghi vật tính kỳ vi chuyển tạ ân cập thỉnh hứa tiến cống đẳng tình (Lại một đạo - Tạ việc chế thay nghi vật chúc thọ, xin làm biểu văn tạ ơn và xin vào tiến cống. Quốc Vương trình thư) Bài số 38: Hựu nhất đạo - Kỳ đạt tấu biểu hứa hoàn Hưng Hóa châu chi địa, Quốc Vương thư trình (Lại một đạo - Tâu về việc dâng biểu xin trả lại đất Hưng Hóa, Quốc Vương trình thư) Bài số 39: Trình Thiên triều Lễ Bộ Thượng thư Trần đại nhân (Trình Trần đại nhân Lễ Bộ Thượng thư Thiên triều) Bài số 40: Trình Thiên triều Tuần phủ đại nhân (Trình tuần phủ đại 43
nhân Thiên triều) Bài số 41: Trình Thiên triều Ngư tiền đại nhân Nội các Đại học sĩ Hòa đại nhân A đại nhân (Trình Hòa đại nhân, A đại nhân ngư tiền đại thần Nội các Đại học sĩ của Thiên triều) Bài số 42: Trình Thiên triều Thái Bình phủ Chính đường Vương đại nhân (Trình Vương đại nhân Chính đường phủ Thái Bình, Thiên triều) Bài số 43: Hựu nhất đạo - Thanh báo bổ tiễu Duy Kỳ sự thế, Kỳ đại đệ trình Vân Quý Đốc hiến, Thăng Long thành lưu thủ quan thư trình (Lại một đạo - Trình báo về việc tìm bắt Duy Chi, xin thay đệ trình Đốc hiến Vân Quý, thư quan Lưu thủ thành Thăng Long) Bài số 44: Hựu nhất đạo - Trình đại đề đạt khất hôn sự kiện, bản quốc Thị thần (Lại một đạo - Trình thay đề đạt việc xin kết hôn, thư của Thị thần bản quốc) Bài số 45: Hựu nhất đạo - Trần biện hôn nghị, Thị thần thư trình (Lại một đạo - Trình bày bàn về việc kết hôn, thư của Thị thần) Bài số 46: Ký bồi giới Nguyễn Hoành Du đẳng hậu đề thư (Bức thư đề sau gửi cho bọn Nguyễn Hoành Du) Bài số 47: Thư trình Tứ Xuyên Tổng đốc Tất đại nhân giản (Trình Tổng đốc Tứ Xuyên Tất đại nhân) Bài số 48: Trình Thiên triều Nội các đại thần Vương công da giản (Thư trình Nội các đại thần Thiên triều Vương công da) Bài số 49: Trình Thiên triều Kinh diên đại thần Đổng đại nhân giản (Thư trình Kinh diên đại thần Thiên triều Đổng đại nhân) Bài số 50: Trình Lưỡng Quảng Tổng đốc Gia Dũng công Phúc đại nhân giản (Thư trình Tổng đốc Lưỡng Quảng Gia Dũng công Phúc đại nhân) Bài số 51: Trình Thiên triều Các lão Tham chính Anh Dũng công giản (Thư trình Tham chính Nội các Thiên triều Anh Dũng công) Bài số 52: Trình Thiên triều Hàn lâm học sỹ Kim đại nhân giản (Thư trình Hàn lâm học sỹ Thiên triều Kim đại nhân) Bài số 53: Trình Thiên triều Nội các Đại học sỹ Hòa đại nhân giản 44
(Thư trình Nội các Đại học sỹ Thiên triều Hòa đại nhân) Bài số 54: Trình Phúc đại nhân (Trình Phúc đại nhân) Bài số 55: Trình Thiên triều Quảng Đông Đề đốc Quách đại nhân, Quảng Tây Đề đốc Trần đại nhân (Trình Đề đốc Quảng Đông Thiên triều Quách đại nhân, Đề đốc Quảng Tây Thiên triều Trần đại nhân) Bài số 56: Trình Thiên triều Thống đốc Giác La Cát đại nhân (Trình Thống đốc Thiên triều Giác La Cát đại nhân) Bài số 57: Trình Thiên triều Tổng lý biên vụ Vương đại nhân (Trình Tổng lý biên vụ Thiên triều Vương đại nhân) Bài số 58: Hựu nhất đạo (Lại một đạo) Bài số 59: Trình Cát đại nhân - Tự vương thư trình (Trình Cát đại nhân - Thư trình của Tự vương) Bài số 60: Trình Thiên triều Tổng đốc Cát đại nhân, Đề đốc Thai đại nhân (Trình Tổng đốc Thiên triều Cát đại nhân, Đề đốc Thiên triều Thai đại nhân) Bài số 61: Trình Thiên triều Quảng Tây Hộ lý Văn đại nhân (Trình Hộ lý Quảng Tây Thiên triều Văn đại nhân) Bài số 62: Trình Thiên triều Khâm sứ Cao Liêm đạo Đài Hùng đại nhân giản (Thư trình Khâm sứ Cao Liêm đạo Thiên triều Đài Hùng đại nhân) Bài số 63: Trình Thiên triều Khâm sứ Liêm Châu phủ Chính đường Trương đại nhân giản (Thư trình Chính đường Khâm sứ phủ Liêm Châu Thiên triều Trương đại nhân) Bài số 64: Trình Thiên triều Đại lão da - Sứ bộ bồi thần (Trình đại nhân lão da Thiên triều - Bồi thần sứ bộ) Biểu Bài số 65: Trần tình biểu (Biểu trần tình) Bài số 66: Phụng ban cáo mệnh sắc ấn tạ biểu (Biểu tạ ơn được ban cáo mệnh sắc ấn) Bài số 67: Tân phong tạ biểu (Biểu tạ ơn mới được phong) Bài số 68: Tạ tứ dụ chỉ tịnh ban thưởng các hạng cung khất tiết ân biểu 45
(Biểu tạ ơn ban chỉ dụ và thưởng các hạng cùng xin tỉnh giảm ân điển) Bài số 69: Phụng tứ trân bảo dụ chỉ cập gia thưởng Trấn mục Lê Văn Nhậm phẩm vật tạ biểu (Biểu tạ ơn ban lời dụ quý báu và khen thưởng phẩm vật cho Trấn mục Lê Văn Nhậm) Bài số 70: Thỉnh hoàn Hưng Hóa thất châu chi địa biểu (Biểu xin trả lại bảy châu thuộc trấn Hưng Hóa) Bài số 71: Khất mã biểu (Biểu xin ngựa) Bài số 72: Thỉnh hôn biểu (Biểu cầu hôn) Bài số 73: Trần biện Ngự phê đẳng ngữ biểu (Biểu trình bày về những lời Ngự phê) Bài sô 74: Phụng ban thời hiến thư tịnh chuẩn thông thương lập thị tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc phụng ban lịch thư và chuẩn cho thông thương mở chợ) Bài số 75: Tạ tứ sắc thư trân châu biểu (Biểu tạ ơn được ban sắc thư và chuỗi ngọc trai) Bài sô 76: Phụng thích cấm nhân Nguyễn Viễn Du đẳng bát danh hồi quốc tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc tha cho những người bị giam cầm là bọn Nguyễn Viễn Du tám người được về nước) Bài số 77: Tu cống biểu (Biểu sửa lễ cống) Bài số 78: Phụng ban sắc thư Ngư thi tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc được ban sắc thư và thơ Ngự chế) Bài số 79: Phụng Ngự tứ san hô Triều Châu hà bao tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc được Ngự ban san hô Triều Châu và hà bao) Bài số 80: Tạ tứ nhân sâm tịnh thỉnh kỳ triển cận biểu (Biểu tạ ơn về việc được ban nhân sâm và xin hẹn ngày vào hầu cận) Bài số 81: Khánh thọ biểu (Biểu chúc thọ) Bài số 82: Đại vạn thọ kim tiên (Dâng tờ kim tiên chúc mừng tiết Đại vạn thọ) Bài số 83: Thỉnh phong biểu (Biểu xin phong) 46
Bài số 84: Phụng thưởng Tiền Vương phẩm số tịnh chỉ dụ biện lý Tây Tạng cơ lược tạ biểu (Biểu tạ ơn về số phẩm vật thưởng cho Tiền Vương và chỉ dụ xử lý Tây Tạng) Bài số 85: Khâm định lế cống lệ tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc khâm định lễ cống) Bài số 86: Bồi thần phụng thượng biểu (Biểu của bồi thần kính dâng) Bài số 87: Bồi thần hiến tụng (Bồi thần dâng bài tụng) Bài số 88: Tu cống biểu (Biểu sửa lễ cống) Bài số 89: Tiến cống biểu (Biểu dâng lễ cống) Bài số 90: Tiến hương biểu (Biểu dâng hương) Bài số 91: Tiến hương kim tiên (Tờ kim tiên dâng hương) Bài số 92: Ban sắc dụ tạ biểu (Biểu tạ ơn về việc ban sắc dụ) Từ bảng trên chúng ta thấy, số lượng bài viết thuộc các thể loại trong Bang giao hảo thoại khác nhau, điều đó thể hiện mục đích ngoại giao, trao đổi công việc của nhà Tây Sơn với nhà Thanh trong từng thời điểm không giống nhau. Ngô Thì Nhậm đã khéo léo lựa chọn thể loại cho phù hợp với tính chất công việc một cách hợp lý. Các bài viết theo thể trình trong tác phẩm này chiếm số lượng nhiều nhất (45 bài) vì thể trình có ưu điểm vừa tỏ bày được công việc một cách tường tận, vừa có thể đưa ra những mong muốn, đề xuất của người viết một cách cụ thể. Nói như vậy không có nghĩa thể bẩm và thể biểu hạn chế trong việc bang giao, điều chúng tôi muốn khẳng định ở đây là tác giả Ngô Thì Nhậm đã rất tài năng, am hiểu văn chương, thể loại để lựa chọn phù hợp với mục đích ngoại giao. Hơn nữa, tuy Đại Việt là một nước nhỏ, nhưng không phải là một nước yếu, điều này đã được chứng minh thông qua những chiến thắng oai hùng của chúng ta trước các đạo quân xâm lược của Trung Quốc bao triều đại. Vậy nên, việc viết trình để thông báo sự việc, tình hình trong nước để bang giao xem ra phù hợp hơn, đồng thời cũng ngầm nói lên vị thế của chúng ta với Trung Quốc. Việc dùng thể bẩm, biểu ngay từ tên gọi của thể loại đã mang tính chất thứ bậc nhiều hơn, nên trong Bang giao hảo thoại số lượng bài bẩm, biểu ít hơn (19 bài bẩm, 28 bài biểu) là điều dễ hiểu. 47
3.2. Lý lẽ, lập luận Xét trên phương diện bản chất của văn chính luận, các bài viết trong Bang giao hảo thoại chủ yếu dùng lý lẽ để trình bày, biện luận, thuyết phục một vấn đề. Nó thuộc loại hình văn chương quan phương lúc bấy giờ, thường phục vụ cho mục đích chính trị, nên ngôn từ được dùng rất chặt chẽ, chính xác, nội dung trình bày logic và có sức thuyết phục cao với người đọc. Trong hầu hết các bài viết của tác phẩm Bang giao hảo thoại, một điểm chung dễ nhận thấy đó là thể văn chính luận được kế thừa từ truyền thống văn chính luận từ thời Lý, Trần, Lê phát huy được tinh thần chính nghĩa và tinh thần nhân đạo của dân tộc ta trong lịch sử, tinh thần của một dân tộc yêu chuộng hòa bình và hòa hiếu với các nước láng giềng. Chúng ta có thể xét những ví dụ cụ thể như sau: Ngay trong những bài bang giao mở đầu tác phẩm, ta đã thấy rõ tính chất tranh biện, lập luận chặt chẽ thường xuất hiện trong văn chính luận. Sau khi Tôn Sỹ Nghị xé thư của chúng ta, cố tình gây hấn để động binh mong xâm chiếm Đại Việt, vua Quang Trung đã sai Ngô Thì Nhậm soạn một bài bẩm để gửi tới tổng đốc Lưỡng Quảng Thang Hùng Nghiệp - người nắm giữ quyền binh lúc này để trình bày rõ về việc binh đao, trong đó có đoạn: “Tôi là kẻ áo vải ở đất Quảng Nam, sinh trưởng nơi xa vắng, kính mến thanh giáo Trung Hoa, gặp buổi nhiễu nhương mới theo việc chinh phạt. Mùa hạ năm Bính Ngọ (1786), có việc ở thành nhà Lê, rồi lại về Nam. Mùa xuân năm Mậu Thân (1788), nhân trong nước không được yên, mới sửa sang binh giáp lại ra. Năm ấy đã sai sứ giả đến cửa quan, đem tất cả tình hình trong nước tâu lên, cúi đợi mệnh lệnh Đại Hoàng đế phân xử. Khốn nỗi Tổng đốc Sỹ Nghị ném thư đi, đuổi sứ không nhận, ỉm việc ấy đi không tâu lên, vô cớ điều động đại binh, vô càn gây hấn nơi biên cương. Việc này mồng 5 tháng Giêng năm nay, tôi đưa thư đi, mong được gặp mặt Tôn Sỹ Nghị, hỏi cái cớ vì đâu mà dụng binh, có vâng mệnh Đại Hoàng đế sai khiến không mà Tôn Sỹ Nghị tự kéo quân đến đón đánh, để đến nỗi quân sỹ của tôi đánh cho phải thua, chết ngổn ngang không biết bao nhiêu mà kể, số hiện còn bị bắt giữ, tới hơn nghìn người, nhưng vì tiếng nói không hiểu nhau, không biết ai là viên biền, ai là binh lính, tôi đã cấp cho lương ăn, để ở yên một chỗ. Tôi vẫn không xâm 48