Khóa luận Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Klaus Schwab)

61 trang thiennha21 15/04/2022 5091

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Khóa luận Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Klaus Schwab)", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

khoa_luan_quan_niem_ve_cach_mang_cong_nghiep_4_0_trong_tac_p.pdf

Nội dung text: Khóa luận Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Klaus Schwab)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA TRIẾT HỌC NGUYỄN THỊ MỸ LINH QUAN NIỆM VỀ CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 (TRONG TÁC PHẨM CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ CỦA KLAUS SCHWAB) KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP Hà Nội – 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN KHOA TRIẾT HỌC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP QUAN NIỆM VỀ CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 (TRONG TÁC PHẨM CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ CỦA KLAUS SCHWAB) Họ và tên: Nguyễn Thị Mỹ Linh MSSV: 15034618 Lớp: QH – 2015 – X – TR Chuyên ngành: Chủ nghĩa duy vật biện chứng & CN duy vật lịch sử Giáo viên hướng dẫn: PGS.TSKH. Lương Đình Hải Hà Nội – 2019
LỜI CẢM ƠN Đề tài “Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Klaus Schwab)” là nội dung tôi chọn để nghiên cứu và làm khóa luận tốt nghiệp sau bốn năm theo học chương trình cử nhân chuyên ngành Chủ nghĩa duy vật biện chứng & CN duy vật lịch sử, khoa Triết học tại trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn. Để hoàn thành quá trình nghiên cứu và hoàn thiện khóa luận này, lời đầu tiên tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến PGS.TSKH. Lương Đình Hải – Viện trưởng Viện nghiên cứu Con người. Thầy đã trực tiếp chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để tôi hoàn thiện khóa luận này. Ngoài ra, tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các Thầy, Cô trong Khoa Triết học đã đồng hành cùng tôi trong suốt quá trình học tập. Tuy nhiên, vì kiến thức chuyên môn còn hạn chế và bản thân còn thiếu nhiều kinh nghiệm thực tiễn nên nội dung của báo cáo không tránh khỏi những thiếu xót, tôi rất mong nhận được sự góp ý của các thầy cố tại khoa để báo cáo được hoàn thiện hơn. Một lần nữa, tôi xin trân trọng cảm ơn! Sinh viên Nguyễn Thị Mỹ Linh
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 6 1. Lý do chọn đề tài 6 2. Tình hình nghiên cứu 7 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 9 3.1. Mục đích nghiên cứu 9 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 9 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 9 4.1. Đối tượng nghiên cứu 9 4.2. Phạm vi nghiên cứu 9 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 10 5.1. Cơ sở lý luận 10 5.2. Phương pháp nghiên cứu 10 6. Ý nghĩa của đề tài nghiên cứu 10 7. Kết cấu của báo cáo khóa luận 10 Chương I: KLAUS SCHWAB VÀ TÁC PHẨM CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ 11 I.1. Tiểu sử và sự nghiệp của Klaus Schwab 11 I.2. Tác phẩm“Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” 13 Chương II: CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0, TÁC ĐỘNG CỦA CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 TRONG QUAN NIỆM CỦA KLAUS SCHWAB VÀ MỘT SỐ NHẬN XÉT SƠ BỘ 19 II.1. Cách mạng công nghiệp 4.0 trong quan điểm của Klaus Schwab 19 II.1.1. Bối cảnh lịch sử và khái niệm cách mạng công nghiệp 4.0 19 II.1.2. Thay đổi sâu sắc và hệ thống 24 II.1.3. Bất bình đẳng như một thách thức hệ thống 27 II.2. Các tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 35 II.2.1. Tác động đối với kinh tế 35
II.2.2. Tác động đối với doanh nghiệp 40 II.2.3. Tác động đối với chính phủ 43 II.2.4. Tác động đối với xã hội 44 II.2.5. Tác động đối với cá nhân 46 II.3. Nhận xét và đánh giá quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab 47 KẾT LUẬN 55 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 57
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài “Chúng ta đang tiến tới một cuộc cách mạng công nghệ, công nghiệp làm thay đổi cơ bản lối sống, phong cách làm việc và cách thức giao tiếp. Xét về phạm vi, mức độ và tính phức tạp, sự dịch chuyển này không giống với bất kỳ điều gì mà con người từng trải qua”. Đó là khẳng định của Klaus Schwab - Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế giới, người đã đưa ra khái niệm “cách mạng công nghiệp lần thứ tư” và đó cũng là chủ đề chính của diễn đàn kinh tế lớn nhất thế giới năm 2016. Vậy thực chất cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là gì? Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất (1.0) với chất xúc tác là việc xây dựng đường sắt và phát minh ra máy hơi nước, mở đường cho sản xuất cơ khí. Cuộc cách mạng công nghiệp 2.0 sử dụng điện năng mở ra cơ hội cho sản xuất hàng loạt. Cuộc cách mạng công nghiệp 3.0 sử dụng các thiết bị điện tử và công nghệ thông tin để tự động hóa sản xuất. Giờ đây, nhân loại đang bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, đó là sự ra đời của một loạt các công nghệ mới, được xây dựng trên nền tảng của cuộc cách mạng công nghiệp 3.0, là sự hợp nhất các công nghệ làm mờ đi ranh giới giữa các các lĩnh vực vật chất, kỹ thuật số và sinh học. Chúng ta vẫn chưa biết làm thế nào để cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 có thể mở ra, nhưng có một điều rõ ràng là: việc ứng biến với cuôc cách mạng này đòi hỏi phải có sự phối hợp toàn diện và đồng bộ liên quan đến tất cả các tổ chức, cá nhân, chính thể trên thế giới, từ khu vực công và tư tới giới khoa học học và toàn xã hội. Thế giới đang bắt đầu bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, một cuộc cách mạng sản xuất mới gắn liền với những đột phá chưa từng có về công nghệ, liên quan đến kết nối internet, điện toán đám mây, in 3D, công nghệ cảm biến, thực tế ảo, Cuộc cách mạng công nghiệp mới này được dự đoán sẽ tác động mạnh mẽ đến mọi quốc gia, chính phủ, doanh nghiệp và người dân khắp toàn cầu, cũng như làm thay đổi căn bản cách chúng ta sống, làm việc
và sản xuất. Bản chất của cách mạng công nghiệp 4.0 là dựa trên nền tảng công nghệ số và tích hợp tất cả các công nghệ thông minh để tối ưu hóa quy trình, phương thức sản xuất. Kỷ nguyên mới của đầu tư, năng suất và mức sống gia tăng tất cả là nhờ vào sự sáng tạo của con người và sẽ tác động sâu sắc đối với các hệ thống chính trị, xã hội, kinh tế của thế giới. Để có cái nhìn toàn diện hơn về cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, từ quá trình định hình, khái niệm, các động lực của cuộc cách mạng, những thách thức và cơ hội, tới những tác động của nó đối với chính phủ, doanh nghiệp, người dân, cũng như những nhận xét đánh giá về cuộc cách mạng này, tôi đã chọn đề tài “Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 của Klaus Schwab)” làm khóa luận tốt nghiệp. 2. Tình hình nghiên cứu Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 hiện đang là một chủ đề hot trên tất cả các diễn đàn, hội thảo, Cho đến nay, ở nước ta đã có hơn 700 bài viết và hơn 70 cuộc hội thảo nói về chủ đề này. Ví dụ như: Hội thảo EVN với cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Tập đoàn Điện lực Việt Nam; Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và dự án Luật hành chính công; Đặc biệt, tháng 7/2018 vừa qua, Chính phủ nước CHXHCN Việt Nam phối hợp với Ban Kinh tế TW, Bộ Khoa học Công nghệ đã tổ chức Diễn đàn cấp cao và triển lãm quốc tế về công nghiệp tại khách sạn JW Marriott, Hà Nội và đã thu hút được sự tham gia của rất nhiều diễn giả từ các nhà quản lý, doanh nghiệp lớn, các học giả, và rất nhiều khách quốc tế tham dự. Tại Diễn đàn và triển lãm về công nghiệp 4.0, người máy Sophia - được xem là sản phẩm điển hình hiện nay của cách mạng công nghiệp 4.0, đã trực tiếp trả lời các câu hỏi của những người tham dự bằng tiếng Anh. Cũng tại diễn đàn này, các đại biểu đến từ các tổ chức quốc tế cùng các đại biểu Việt Nam đã phân tích nội dung, thực chất, xu hướng phát triển của công nghiệp 4.0, dự báo những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực của nó đến sự phát triển kinh tế, xã hội của Việt Nam trong giai đoạn sắp tới; những giải pháp mà Việt Nam cần phải thực hiện ngay từ bây giờ để sử dụng cách mạng công nghiệp
4.0 phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc1. Làn sóng cách mạng công nghiệp 4.0 đang lan rộng ra trên tất cả các lĩnh vực kinh tế, văn hóa và xã hội. Bên cạnh đó, một số tác giả đã xuất bản nhiều cuốn sách nói về cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam hiện nay như: Cách mạng công nghiệp 4.0 – Vấn đề đặt ra cho phát triển kinh tế xã hội và hội nhập quốc tế của Việt Nam (PGS.TS. Trần Thị Vân Hoa, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 2017); Cách mạng công nghiệp lần thứ tư – Cuộc cách mạng của sự hội tụ và tiết kiệm (TSKH. Phan Xuân Dũng, Nxb. Khoa học và Kỹ thuật, 2018);Việt Nam với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư (TSKH. Nguyễn Văn Bình, Nxb. Đại học Kinh tế Quốc dân, 2017); v.v Bên cạnh các công trình xuất bản thành sách, còn rất nhiều công trình dưới dạng các bài báo, luận văn, luận án cũng đã được hoàn thành. Nhìn chung, trong các công trình nghiên cứu có nhiều vấn đề đã được đề cập. Từ việc xác định tính tất yếu của cách mạng công nghiệp 4.0 (CMCN 4.0), nội dung cơ bản của nó, đến việc phân tích những ảnh hưởng của nó đến các ngành, lĩnh vực công nghiệp cụ thể (dệt, sợi, da, giày, ) v.v Các công trình còn chỉ ra những cơ hội mà CMCN 4.0 tạo ra cho nước ta, đồng thời cũng chỉ ra những thách thức to lớn mà Việt Nam sẽ phải ứng phó và vượt qua để có thể vươn lên nhanh chóng, khắc phục tình trạng tụt hậu ngày một gia tăng. Ngoài ra, trong các cuộc hội thảo, các nghiên cứu, từ nhiều góc độ khác nhau, các tác giả, tại các cuộc hội thảo, các diễn đàn chủ yếu đã nghiên cứu các tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay. Từ đó, đưa ra những kiến nghị, biện pháp cải cách đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội ở nước ta. Đây là chủ đề mới mẻ, có ý nghĩa to lớn cả về phương diện lý luận lẫn thực tiễn, mới được nghiên cứu ở Việt Nam. Nhiều vấn đề còn chưa được thống nhất, đầy rẫy những ý kiến khác biệt. Đi sâu nghiên cứu đề tài này không chỉ mở ra chân trời mới về nhận thức, mà còn có thể tạo nên những thay đổi lớn trong tư duy và cách nhìn nhận, giải quyết những vấn đề 1 Xem
thực tiễn của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Về CMCN 4.0 có nhiều nội dung, nhiều vấn đề cần được nghiên cứu. Nhưng để triển khai nghiên cứu thì trước hết phải hiểu đúng khái niệm CMCN 4.0. Vì vậy, tôi đã chọn đề tài “Quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 (trong tác phẩm Cách mạng công nghiệp lần thứ tư của Klaus Schwab)” làm khóa luận tốt nghiệp. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab được thể hiện trong tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật phát hành cuối năm 2018. Trên cơ sở đó, chúng tôi cố gắng nêu lên một số nhận định, nhận xét về cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Một là, giới thiệu khái quát về tác giả Klaus Schwab và tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”. Hai là, trình bày nội dung chủ yếu của quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab. Trong đó có cả nội dung về những tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 đến đời sống kinh tế - xã hội, được nêu trong tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”. Ba là, nêu một vài nhận xét, nhận định về cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của khóa luận là quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 trong tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” của Klaus Schwab. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của khóa luận là cách mạng công nghiệp 4.0 trong tác phẩm nói trên của Klaus Schwab.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Cơ sở lý luận được sử dụng trong khóa luận là các quan điểm chủ nghĩa Mác – Lênin; tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng về lực lượng sản xuất, phương thức sản xuất, về công nghiệp, cách mạng công nghiệp. Ngoài ra, khóa luận còn kế thừa và phát triển kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học, đã được công bố trong các công trình khoa học liên quan đến đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Khóa luận sử dụng phương pháp luận biện chứng duy vật và sử dụng kết hợp nhiều phương pháp cụ thể như: phân tích, tổng hợp, đặc biệt là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. 6. Ý nghĩa của đề tài nghiên cứu Đây là khóa luận đầu tiên nghiên cứu quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab trong tác phẩm của ông dưới góc độ triết học. Đây cũng là bước nghiên cứu đầu tiên về đề tài này của tôi, với mục tiêu trước tiên là để nâng cao nhận thức của bản thân, tiếp đến là có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho các khóa luận khác, cho những người quan tâm đến cách mạng công nghiệp 4.0. 7. Kết cấu của báo cáo khóa luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, báo cáo khóa luận gồm 2 chương, 5 tiết.
Chương I KLAUS SCHWAB VÀ TÁC PHẨM CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP LẦN THỨ TƯ I.1. Tiểu sử và sự nghiệp của Klaus Schwab Klaus Schwab sinh năm 1938 tại Ravensburg (Đức). Năm 1965, Klaus Schwab có 5 bằng kỹ sư cơ khí và kinh tế. Năm 1969, ông trở thành giáo sư trẻ nhất ở Thụy Sĩ lúc bấy giờ. Klaus Schwab đã thành lập Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) - Diễn đàn có tiếng vang rất lớn hiện nay, vào năm 1971, vì ông đặc biệt quan tâm đến tương lai của kinh tế châu Âu. Ban đầu WEF được lập ra với mục tiêu: dạy cho người châu Âu các phương pháp quản lý của Mỹ. Nhưng hiện nay, các hoạt động của WEF đã vượt ra khỏi mục tiêu ban đầu. Năm 1998, Klaus Schwab cùng với vợ là bà Hilde, thành lập Quỹ Schwab cho các doanh nghiệp khởi nghiệp, tìm cách xác định, công nhận và phổ biến các sáng kiến trong kinh doanh. Quỹ này đã cải thiện đáng kể cuộc sống của nhiều người và có tiềm năng được nhân rộng trên quy mô toàn cầu. Quỹ hiện đang hỗ trợ một mạng lưới rộng lớn với hơn 350 doanh nghiệp trên toàn thế giới. Năm 2004, ông nhận được giải thưởng Dan David trong lĩnh vực “Lãnh đạo - Thay đổi thế giới”, vì đã sáng lập và phát triển Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) thành tổ chức quốc tế. Về sau, ông đã trích một phần của giải thưởng này để thành lập một tổ chức mới đó là Diễn đàn Lãnh đạo trẻ toàn cầu. Giải thưởng Dan David trao ba giải mỗi năm - mỗi giải trị giá 1 triệu USD cho thành tích xuất sắc ở các lĩnh vực, cống hiến cho quá khứ, hiện tại và tương lai. Giải thưởng Dan David được trao cho các nghiên cứu sáng tạo liên ngành. Klaus Schwab đứng thứ 66 trong danh sách “Những người quyền lực nhất thế giới” theo bảng xếp hạng của Forbes năm 2009. Năm 2011, sử dụng một phần giải thưởng Dan David nói trên, ông sáng lập Diễn đàn Lãnh đạo toàn cầu dành cho các nhà lãnh đạo tiềm năng trong độ tuổi từ 20 đến 30. Mục đích của diễn đàn này là kết nối những người trẻ tuổi, tạo ra những
tuyên ngôn mạnh mẽ cho tương lai về các quá trình ra quyết định toàn cầu, khuyến khích họ tham gia vào các dự án xã hội thiết thực; nhằm phát hiện, vinh danh và khuyến khích những người trẻ tuổi có năng lực làm lãnh đạo các doanh nghiệp, các cơ sở công nghiệp, các ngành và các địa bàn, khu vực khác nhau. Klaus Schwab khuyến khích việc thành lập các tổ chức chuyên môn cung cấp kiến thức toàn cầu để hỗ trợ hoạt động của các nhà lãnh đạo. Trong số đó có Mạng lưới các Hội đồng Tương lai Toàn cầu, mạng kiến thức đa ngành, quan trọng, thúc đẩy tư duy sáng tạo để định hình một tương lai bền vững và toàn diện cho tất cả mọi người. Diễn đàn kết nạp hơn 700 thành viên, với trụ sở chính tại Geneva, Thụy Sĩ và các văn phòng ở New York, San Francisco, Bắc Kinh và Tokyo. Trong quá trình làm việc ở nhiều nơi trên thế giới, Klaus Schwab đã nhận được rất nhiều giải thưởng và vinh danh. Hiện nay, ông đã được trao tặng 17 bằng tiến sĩ và huy chương danh dự của nhiều trường đại học, ở các quốc gia khác nhau. Ông cũng được biết đến với khả năng nhảy rất cừ, điều mà ông đã chứng minh và được ca ngợi hết lời tại các sự kiện ở nhiều nơi khác nhau. Ông cũng để gia đình hỗ trợ công việc của mình. Con gái của ông - Nicole - là Giám đốc sáng lập Cộng đồng Lãnh đạo trẻ toàn cầu của WEF. Klaus Schwab là tác giả cuốn sách “The Fourth Industrial Revolution”, một trong những cuốn sách bán chạy nhất trên toàn thế giới, trong những năm 2016 - 2018, hiện đã được dịch sang 30 thứ tiếng. Bản dịch tiếng Việt “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” của Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật được phát hành vào năm 2018. Tuy nhiên cuốn sách này được mang về Việt Nam dưới dạng tiếng Anh từ đầu năm 2016, đã được dịch sơ bộ và đưa lên mạng Internet không chính thức. Tác phẩm đã gây tiếng vang lớn trong cộng đồng các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu và các doanh nhân, doanh nghiệp lớn. Ngoài tác phẩm trên, ông còn là tác giả của nhiều cuốn sách nổi tiếng khác như: “Chance Management” (Quản lý thay đổi) (1976); “Shaping The Fourth Industrial Revolution” (Định hình cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư) (2018); và gần đây nhất là cuốn “Die Zukunft der Vierten Industriellen Revolution: Wie
Wirden digitalen Wandel gemeinsam gestalten” (Tương lai của cách mạng công nghiệp lần thứ tư) xuất bản năm 2019. Theo Klaus Schwab: “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ thay đổi hoàn toàn cuộc sống của chúng ta. Nó sẽ không chỉ thay đổi cách chúng ta giao tiếp, cách chúng ta sản xuất, cách chúng ta tiêu dùng. Mà nó còn thay đổi chính chúng ta, cung cấp một cuộc sống hiện đại và phát triển như giao thông thông minh, chính phủ thông minh, thành phố thông minh. Mọi thứ sẽ được tích hợp vào một hệ sinh thái được vận hành bởi Big Data và bởi sự hợp tác của chính phủ với: xã hội và doanh nghiệp. Cuộc cách mạng này sẽ diễn ra rất nhanh chóng giống như sóng thần. Trên thực tế, nó không chỉ là một cuộc cách mạng kỹ thuật số, mà còn là công nghệ nano và công nghệ sinh học. Những gì Diễn đàn Kinh tế Thế giới đang làm là thúc đẩy sự hợp tác công - tư để dẫn dắt cuộc cách mạng này.Chúng ta cần chuẩn bị thật kỹ lưỡng. Tôi thấy rằng châu Á đang sở hữu một cơ cấu dân số tương đối trẻ - là lợi thế để có thể dễ dàng đương đầu với cuộc cách mạng hơn so với các khu vực khác”2. Theo ông, để chuẩn bị cho cuộc cách mạng, điều đặc biệt quan trọng là hệ thống giáo dục, phải thay đổi hệ thống giáo dục hiện tại. Hệ thống giáo dục mới không những phải hướng tới việc phát triển khả năng kỹ thuật số mà còn nên bổ sung các tiêu chuẩn đạo đức và dựa trên một hệ thống giáo dục dài hạn. I.2. Tác phẩm“Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” Trong Hội nghị Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF ASEAN 2018) diễn ra từ 11-13/9/2018 tại Hà Nội, sáng 11/9/2018, Klaus Schwab và ông Bùi Thanh Sơn - Thứ trưởng Thường trực Bộ Ngoại giao, Trưởng Ban tổ chức WEF ASEAN 2018, đã tham dự họp báo ra mắt cuốn sách “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” phiên bản tiếng Việt. Trong gần một năm từ lúc phát hành bản dịch tiếng Việt đến nay tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” của Klaus 2 Nguyễn Thái Quỳnh Trang (2018), Chân dung người khai sinh ra khái niệm cách mạng công nghiệp 4.0, nghiep-40-20180910215417897.chn, truy cập ngày 15/02/2019.
Schwab do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật đã trở thành một số những cuốn sách bán chạy nhất. Vì sao cuốn sách này lại hot đến như vậy? Bởi vì trong sự phát triển nhanh chóng của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, lực lượng lao động để không bị đào thải khỏi guồng máy quay cuồng, để nắm bắt được những cơ hội quý giá cuộc cách mạng mang lại, họ phải cập nhật kiến thức, nhận diện những gì đã, đang và sắp xảy ra trên tất cả các lĩnh vực. Đặc biệt là khi cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 có tầm ảnh hưởng to lớn đến mọi lĩnh vực, có tác động sâu rộng với quy mô toàn cầu, nếu chúng ta không kịp thời nắm bắt thì sẽ bị văng ra khỏi bánh xe cách mạng đang quay với tốc độ chóng mặt này. Cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ trả lời cho chúng ta: • Cuộc cách mạng công nghiệp mới mang lại cho chúng ta những gì? • Tác động của nó đến đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội của chúng ta như thế nào? • Và con người cần làm gì để tiếp cận và tận dụng cơ hội mà cách mạng công nghiệp 4.0 mang lại để phát triển? Cuốn sách được viết bởi Klaus Schwab - Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế giới - Người đặt nền móng cho thuật ngữ “cách mạng công nghiệp 4.0” sẽ gợi mở cho mỗi cá nhân, cơ quan, tổ chức những ý tưởng, hướng đi mới nhờ việc tận dụng những cơ hội mà cuộc cách mạng này mang tới. Sau gần 16 năm nghiên cứu và chiêm nghiệm, Klaus Schwab, nhà kinh tế học nổi tiếng thế giới, người sáng lập của WEF đã công bố công trình nghiên cứu công phu về vấn đề này trong cuốn “The Fourth Industrial Revolution” – “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, được xuất bản đầu năm 2016, ngay trước thời điểm WEF họp vào ngày 20/1/2016 bàn về chủ đề “Làm chủ Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư”. Tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” của Klaus Schwab do dịch giả của Bộ ngoại giao dịch và hiệu đính, được Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật xuất bản vào cuối năm 2018. Tác phẩm mang đến một cái nhìn tổng
quan, sáng tỏ, thấu đáo và rành mạch về những xu thế lớn đang diễn ra, cung cấp cho người đọc cách tư duy và phân tích những thay đổi có tính lịch sử do cách mạng công nghiệp 4.0 tạo ra để chúng ta có thể cùng nhau bảo đảm lợi ích của cuộc cách mạng này được chia sẻ đồng đều vì sự thịnh vượng chung của tất cả mọi người. Cuốn sách này dành cho những ai quan tâm đến tương lai nhân loại và muốn tận dụng những cơ hội từ cuộc cách mạng công nghiệp này để dựng xây một thế giới tốt đẹp hơn. Tác phẩm này ngoài lời nói đầu, lời giới thiệu, lời cảm ơn và phụ lục thì nội dung gồm ba chương với tổng số trang là 279. Chương đầu tiên là tổng quan về cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Chương hai trình bày về các công nghệ biến đổi chính. Chương ba đưa ra những góc nhìn sâu về tác động của cuộc cách mạng và một số thách thức chính sách mà nó đặt ra. Và tác giả kết luận bằng cách đề xuất những ý tưởng thực tế và những giải pháp tốt nhất để thích ứng, định hình và khai thác tiềm năng của sự biến đổi lớn này. Ba mục tiêu chính của tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” đó là: - Nâng cao nhận thức về tính toàn diện và tốc độ của cuộc cách mạng công nghệ và tác động đa chiều của nó. - Xác lập một khuôn khổ tư duy về cuộc cách mạng công nghệ để xác định những vấn đề cốt lõi và nêu bật những giải pháp có thể. - Thiết lập một nền tảng có thể thúc đẩy hợp tác và quan hệ đối tác công - tư trong các vấn đề liên quan đến cách mạng công nghệ. Trong phần lời giới thiệu, Klaus Schwab cho rằng: “Trong số rất nhiều thách thức đa dạng và thú vị mà ngày nay chúng ta phải đối diện, điều cấp bách và quan trọng nhất là phải làm sao hiểu và định hình cuộc cách mạng công nghệ mới, điều chắc chắn sẽ thay đổi sâu sắc cách chúng ta sống, làm việc và liên hệ với nhau. Xét về quy mô, tầm vóc và độ phức tạp, hiện tượng mà tôi coi là cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư này không giống bất kỳ điều gì mà nhân loại từng trải qua.”3 3 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.11, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
Ngay từ lời mở đầu cho ta thấy Klaus Schwab đã có cái nhìn khá tổng quát về cuộc cách mạng công nghiệp mới này, tuy nhiên, hiện nay chúng ta vẫn chưa nắm bắt được đầy đủ tốc độ và phạm vi ảnh hưởng của cuộc cách mạng mới này. Khả năng hàng tỷ người được kết nối thông qua các thiết bị di động vốn sở hữu những tính năng chưa từng có trong tốc độ xử lý, dung lượng lưu trữ và tiếp cận các kiến thức là không giới hạn. Hoặc nghĩ về sự hội tụ đáng kinh ngạc của những đột phá công nghệ mới nổi, bao gồm các lĩnh vực trên quy mô rộng lớn có thể kể đến như trí thông minh nhân tạo (AI), robot, mạng lưới vạn vật kết nối internet (Internet of Things – IoT), các phương tiện không người lái, công nghệ in 3D, công nghệ nano, sinh học, Nhiều công nghệ trong số đó đang ở giai đoạn “trứng nước” nhưng đã đạt được bước ngoặt trong sự phát triển bởi chúng dựa vào nhau và tăng cường lẫn nhau bằng sự kết hợp giữa các công nghệ của thế giới vật chất, kỹ thuật số và sinh học. Nhân loại đang chứng kiến những thay đổi sâu sắc trên tất cả các ngành công nghiệp, đánh dấu bằng sự xuất hiện của các mô hình kinh doanh mới, sự phá vỡ của các mô hình hiện tại và sự định hình lại hệ thống sản xuất, tiêu thụ, vận chuyển và giao nhận. Về mặt xã hội, một sự thay đổi hệ hình (paradigm shift) cũng diễn ra trong cách chúng ta làm việc và giao tiếp, cũng như cách chúng ta thể hiện mình, tiếp cận thông tin và giải trí. Tương tự như vậy, các chính phủ và các tổ chức đang được định hình lại, một số trong đó phải kể đến như hệ thống giáo dục, y tế, giao thông vận tải. Những cách thức mới trong việc sử dụng công nghệ để thay đổi hành vi và các hệ thống sản xuất, tiêu thụ của chúng ta cũng thúc đẩy tiềm năng hỗ trợ quá trình tái tạo và bảo tồn môi trường tự nhiên, chứ không phải là tạo ra các chi phí ẩn dưới hình thức ngoại ứng. Những biến đổi này mang tính lịch sử cả về quy mô, tốc độ và phạm vi ảnh hưởng của nó. Khi những bất ổn sâu sắc xung quanh việc phát triển và áp dụng các công nghệ mới nổi đồng nghĩa với việc chúng ta vẫn chưa biết những biến đổi gây ra bởi cuộc cách mạng công nghiệp này sẽ diễn ra như thế nào, độ phức tạp và sự liên hệ lẫn nhau giữa các khu vực ngụ ý rằng tất cả các bên liên quan của xã hội toàn cầu - chính phủ,
doanh nghiệp, giới học giả, và xã hội dân sự - có trách nhiệm làm việc cùng nhau để hiểu rõ hơn về xu hướng mới nổi này. Chia sẻ sự hiểu biết đặc biệt quan trọng nếu chúng ta muốn định hình một tương lai chung phản ánh những mục tiêu và giá trị chung. Chúng ta cần phải có một góc nhìn chia sẻ toàn diện và toàn cầu về việc công nghệ thay đổi cuộc sống của chúng ta và của những thế hệ tương lai, tạo ra một khuôn khổ cho những tư duy về cuộc cách mạng công nghiệp, một khuôn khổ vạch ra những vấn đề cốt lõi và làm nổi bật những giải pháp khả thi, và chuẩn bị một nền tảng, từ đó để truyền cảm hứng cho sự hợp tác công - tư và hợp tác trên các vấn đề liên quan đến cách mạng công nghệ. Quan trọng hơn hết, tác phẩm này hướng đến mục đích nhấn mạnh cách thức mà công nghệ và xã hội cùng tồn tại. Công nghệ không phải là một lực lượng ngoại sinh mà chúng ta không thể kiểm soát. Chúng ta không bị bắt buộc phải lựa chọn, giữa “chấp nhận, sống với nó” và “từ chối, sống mà không có nó”. Thay vào đó, hãy xem những thay đổi công nghệ ấn tượng đó như một lời mời phản chiếu về bản thân chúng ta và cách chúng ta nhìn thế giới. Chúng ta càng nghĩ về cách khai thác cuộc cách mạng công nghệp thì chúng ta sẽ càng khám phá được bản thân và các mô hình xã hội cơ bản mà những công nghệ này đại diện và tạo ra, và chúng ta cũng sẽ càng có cơ hội để định hình cuộc cách mạng này theo hướng cải thiện tình trạng của thế giới. Định hình cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 để đảm bảo rằng cuộc cách mạng này sẽ trao quyền và tập trung vào con người chứ không phải là chia rẽ và vô nhân đạo, đó không phải là nhiệm vụ của bất kỳ một bên liên quan hay lĩnh vực hoặc cho bất cứ khu vực, ngành công nghiệp hoặc nền văn hóa đơn lẻ nào. Tính chất căn bản và toàn cầu của cuộc cách mạng này có nghĩa là nó sẽ tác động và bị ảnh hưởng bởi tất cả các quốc gia, các nền kinh tế, các khu vực và người dân. Do đó, quan trọng là chúng ta cần đầu tư sự quan tâm và sức lực vào sự hợp tác giữa các bên liên quan trên các phương diện học thuật, xã hội, chính trị, quốc gia và công nghiệp. Những sự tương tác và hợp tác này là cần thiết để tạo ra những viễn cảnh chung tích cực, tràn đầy hy vọng, tạo điều kiện cho các cá
nhân và các nhóm người từ mọi nơi trên thế giới đều có thể tham gia, và hưởng lợi, từ những chuyển biến đang diễn ra. Phần lớn thông tin và những phân tích của tác giả trong tác phẩm này đều dựa trên những dự án đang diễn ra và những sáng kiến của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, đã được phát triển, tranh luận và thử thách tại những kỳ họp diễn đàn gần đây. Do đó, tác phẩm này cũng tạo ra một khuôn khổ để định hình các hoạt động tương lai của Diễn đàn Kinh tế Thế giới. Tác giả cũng đã đưa vào tác phẩm nhiều điều từ những cuộc trò chuyện của ông với các nhà lãnh đạo doanh nghiệp, chính phủ và xã hội dân sự, cũng như những người tiên phong trong công nghệ và những người trẻ tuổi. Theo nghĩa đó, đây là một tác phẩm “đa nguồn”, là sản phẩm của trí tuệ tập thể khai sáng của cộng đồng WEF.
Chương II CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0, TÁC ĐỘNG CỦA CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP 4.0 TRONG QUAN NIỆM CỦA KLAUS SCHWAB VÀ MỘT SỐ NHẬN XÉT SƠ BỘ II.1. Cách mạng công nghiệp 4.0 trong quan điểm của Klaus Schwab Nói đến cách mạng công nghiệp là nói đến sự thay đổi lớn lao mà nó mang lại trong các lĩnh vực kinh tế, văn hóa và xã hội. Cùng nhìn lại lịch sử, nhân loại đã trải qua ba cuộc cách mạng công nghiệp lớn. Mỗi cuộc cách mạng đều có những đặc trưng đó là sự thay đổi về bản chất của sản xuất và sự thay đổi này được tạo ra bởi các đột phá của khoa học và công nghệ. II.1.1. Bối cảnh lịch sử và khái niệm cách mạng công nghiệp 4.0 Theo Klaus Schwab, từ “cách mạng” có nghĩa là một sự thay đổi đột ngột và căn bản. Các cuộc cách mạng trong lịch sử diễn ra khi những công nghệ và cách thức mới trong việc nhận thức thế giới gây ra sự thay đổi sâu sắc trong hệ thống kinh tế và cấu trúc xã hội. Lấy lịch sử làm khung tham chiếu, những thay đổi đột ngột này có thể mất nhiều năm để nhìn thấy. Biến đổi sâu sắc đầu tiên trong cách sống của chúng ta - sự chuyển đổi từ tìm kiếm thức ăn sang trồng trọt và chăn nuôi - xảy ra vào khoảng 10.000 năm trước và được thực hiện nhờ quá trình thuần hóa động vật. Cuộc cách mạng nông nghiệp đã kết hợp nỗ lực thuần hoá động vật với nỗ lực của con người nhằm mục đích tạo ra sản phẩm, vận chuyển và giao tiếp.4 Cuộc cách mạng công nghiệp đầu tiên (1.0) kéo dài từ năm 1760 đến khoảng năm 1840. Bắt đầu bằng việc xây dựng các tuyến đường sắt và phát minh ra động cơ hơi nước, cuộc cách mạng này đánh dấu sự khởi đầu của kỷ nguyên sản xuất cơ khí. Cuộc cách mạng công nghiệp 2.0, diễn ra từ cuối thế kỷ 19 đến đầu thế kỷ 20, với sản xuất hàng loạt, được thúc đẩy bởi sự ra đời của 4 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.19, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
điện năng và dây chuyền lắp ráp. Cuộc cách mạng công nghiệp 3.0 bắt đầu vào những năm 1960. Đây là cuộc cách mạng máy tính hay cách mạng số bởi vì nó được xúc tác bởi sự phát triển của chất bán dẫn, máy tính cỡ lớn (thập niên 1960), máy tính cá nhân (thập niên 1970 và 1980) và internet (thập niên 1990). Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 dựa trên nền tảng của cuộc cách mạng công nghiệp 3.0, dựa trên nền tảng giai đoạn phát triển mới của cách mạng khoa học công nghệ, nó nảy sinh với các công nghệ mới và các thiết bị mới, mà trước hết là trí tuệ nhân tạo, công nghệ in 3D, công nghệ tự hành, thiết bị đầu cuối, internet vạn vật, điện toán đám mây, dữ liệu lớn, các công nghệ sinh học liên kết thế hệ mới, công nghệ vật liệu cao cấp, công nghệ tự động hóa robot thế hệ mới có “trí tuệ”, Cùng với việc xem xét những định nghĩa khác nhau và các tranh luận khoa học về đặc trưng của ba cuộc cách mạng công nghiệp đầu tiên, ngày nay chúng ta đang ở giai đoạn đầu của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Nó đã bắt đầu vào thời điểm chuyển giao sang thế kỷ này và hình thành dựa trên cuộc cách mạng số. Đặc trưng của cách mạng công nghiệp 4.0 là mạng internet ngày càng trở nên phổ biến và di động. Công nghệ kỹ thuật số với phần cứng máy tính, phần mềm và hệ thống mạng trong cấu trúc của nó không phải là mới, nhưng sau một thời gian ngưng trệ với cuộc cách mạng công nghiệp 3.0, nó đã trở nên ngày càng phức tạp và được tích hợp nhiều hơn và kết quả là đang làm biến đổi xã hội và nền kinh tế toàn cầu. Đây là lý do tại sao Giáo sư Erik Brynjolfsson và Andrew McAfee, Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) lấy tên giai đoạn này làm tiêu đề của cuốn sách năm 2014 của họ - “Kỷ nguyên máy móc thứ hai”.5 Họ tuyên bố rằng thế giới đang ở một bước ngoặt, mà tại đó ảnh hưởng của các công nghệ kỹ thuật số này sẽ chứng tỏ với “toàn bộ sức mạnh” thông qua sự tự động hóa và tạo ra “những điều chưa từng có”. 5 Erik Brynjolfsson and Andrew McAfee: The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies, W.W.Noton & Company, 2014.
Tuy vậy, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 không chỉ là về máy móc và hệ thống thông minh và được kết nối. Phạm vi của nó rộng lớn hơn nhiều. Các làn sóng đột phá trong các lĩnh vực khác nhau xảy ra đồng thời, từ giải mã trình tự gen cho tới công nghệ nano, từ năng lượng tái tạo đến tính toán lượng tử. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là sự dung hợp giữa các công nghệ này và sự tương tác của chúng trên các lĩnh vực vật chất, kỹ thuật số và sinh học khiến cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 này về cơ bản khác với những cuộc cách mạng trước đó. Trong cuộc cách mạng này, những công nghệ mới nổi và sự đổi mới trên diện rộng được khuếch tán nhanh hơn và rộng rãi hơn so với những lần trước, điều vẫn tiếp tục diễn ra ở một số nơi trên thế giới. Theo Klaus Schwab, cuộc cách mạng công nghiệp 2.0 vẫn chưa đến được với 17% dân số của thế giới - tức ước tính khoảng gần 1,3 tỉ người chưa tiếp cận được với điện. Điều này cũng chính xác với cuộc cách mạng công nghiệp 3.0, với hơn một nửa dân số thế giới, 4 tỷ người mà phần lớn đang sống ở những nước đang phát triển, chưa tiếp cận internet. Trục quay của công nghệ (dấu hiệu phân biệt cuộc cách mạng công nghiệp 1.0) đã mất gần 120 năm để được lan tỏa ra ngoài châu Âu. Ngược lại, internet đã tràn ngập khắp nơi trên thế giới chỉ trong vòng hơn một thập kỷ.6 Bài học từ cuộc cách mạng công nghiệp 1.0 vẫn còn giá trị đến ngày nay, đó là mức độ chấp nhận đổi mới công nghệ của một xã hội là nhân tố chính quyết định sự tiến bộ. Chính phủ và các tổ chức công cộng, cũng như khu vực tư nhân, cần phải thực hiện bổn phận của họ, nhưng một điều cũng quan trọng là người dân phải thấy được những lợi ích lâu dài. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 chắc chắn sẽ diễn ra một cách mạnh mẽ, có sức ảnh hưởng và có tầm quan trọng với lịch sử như ba cuộc cách mạng trước. Bên cạnh đó, tác giả cũng đã chỉ ra hai mối lo ngại về các yếu tố có thể hạn chế khả năng cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 được diễn ra một cách hiệu quả và có tính liên kết. 6 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.23, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
Thứ nhất, trình độ yêu cầu về năng lực lãnh đạo và sự hiểu biết về những thay đổi đang diễn tiến trên tất cả các lĩnh vực, nhưng vẫn còn thấp khi đặt trong sự tương phản với nhu cầu phải xem xét lại những hệ thống kinh tế, xã hội và chính trị của chúng ta để đáp ứng cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Do đó, cả ở cấp quốc gia và toàn cầu, khung thể chế cần thiết để quản lý việc phổ biến sự đổi mới và giảm thiểu sự xáo trộn là không đủ, tệ hơn là hoàn toàn không có. Thứ hai, thế giới đang thiếu một lời dẫn giải nhất quán, tích cực và chung để vạch ra những cơ hội và thách thức của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, một dẫn giải mang tính thiết yếu nếu chúng ta muốn trao quyền cho một tập hợp đa dạng các cá nhân và cộng đồng và tránh một phản ứng phổ biến của người dân trước những thay đổi cơ bản đang diễn ra. Các cuộc cách mạng công nghiệp đều được dẫn dắt bởi khoa học công nghệ. Những cuộc cách mạng trước đều là hệ quả của tiến bộ khoa học công nghệ. Biểu tượng của cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ là robot có thể có trí tuệ nhân tạo, lấy kiến thức của tất cả các robot để ứng xử với con người, vượt xa năng lực con người. Thực ra, về bản chất đây là cụm từ đề cập đến những công nghệ đang phát triển hiện nay như: IoT (Internet of Things -Vạn vật kết nối), AI (Artifical Intelligence - Trí tuệ nhân tạo), Cloud computing (Điện toán đám mây), AR/VR (Thực tế ảo), Big Data (Dữ liệu lớn), và nhiều công nghệ khác, chưa có tiêu chuẩn xếp loại, được gán ghép vào nội dung của cách mạng công nghiệp 4.0. Cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ diễn ra trên ba xu hướng chính gồm: vật chất, kỹ thuật số và sinh học. Trong lĩnh vực vật chất có bốn biểu hiện chính với robot tiên tiến, in 3D, xe tự hành, các vật liệu mới (graphene, polyhexahydrotriazines, ). Yếu tố cốt lõi của kỹ thuật số là internet vạn vật còn được gọi là “internet kết nối vạn vật”. Dưới dạng đơn giản nhất nó có thể được mô tả như mối quan hệ giữa các sự vật (các sản phẩm, dịch vụ, địa điểm, ) và con người, được hình thành nhờ sự kết nối của nhiều công nghệ và nền tảng.
Cuối cùng, trên lĩnh vực sinh học, cách mạng công nghiệp 4.0 tập trung vào nghiên cứu công nghệ gen. Nhờ những tiến bộ của sức mạnh tính toán, các nhà khoa học không phải sử dụng phương pháp thử và sai cho đến khi tìm được đáp án đúng nữa; thay vào đó, họ thử nghiệm cách các biến thể gen khác nhau tạo ra các đặc tính di truyền và loại bệnh đặc thù khác nhau. Có thể khái quát đặc điểm và ứng dụng của cách mạng công nghiệp 4.0 như sau: Một là, phạm vi, tốc độ kết nối rộng và nhanh nhất từ trước đến nay. Những thành tựu của cách mạng công nghiệp 4.0 cho phép con người kết nối không giới hạn với mọi người và vạn vật chỉ thông qua máy tính hoặc chiếc điện thoại thông minh có kết nối internet. Hệ thống máy tính hiện nay đang có một sức mạnh xử lý chưa từng có với dung lượng lưu trữ tăng lên đáng kể giúp con người dễ dàng truy cập vào kho kiến thức không giới hạn. Những khả năng này được nhân lên nhờ những công nghệ đột phá trong các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, robot, internet vạn vật, xe tự lái, công nghệ in 3D, công nghệ nano, công nghệ sinh học, Hai là, tạo ra những thay đổi to lớn trong các lĩnh vực sản xuất. Có thể nhận thấy, công nghệ số đã làm thay đổi sâu sắc nên sản xuất của toàn thế giới. Nếu như nguyên liệu chủ đạo trong sản xuất vật chất ở các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây phần lớn là tài nguyên thiên nhiên hoặc có nguồn gốc từ tự nhiên như đất đai, khoáng sản, tài nguyên rừng, biển, thì trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, “nguyên liệu” chủ yếu và quan trọng hàng đầu là chất xám. Các thuật ngữ như trí tuệ nhân tạo, công nghệ nano, công nghệ sinh học, đều là những sản phẩm của cuộc cách mạng 4.0 này. Lợi thế tài nguyên mất dần và nhường chỗ cho sự sáng tạo không giới hạn của con người. Ba là, từ ứng dụng của công nghệ số, mọi tồn tại trong cuộc sống đều có một bản sao trong thế giới ảo. Những giao dịch trong thế giới ảo được thực hiện bằng việc kết nối internet. Sản xuất ảo, sản phẩm ảo và giao dịch ảo nhưng tác động của nó mạng lại là thật. Tính chất kết nối không giới hạn của vạn vật từ thế giới ảo tiến đến xóa bỏ rào cản về mặt địa lý giữa các quốc gia.
Bốn là, tốc độ toàn cầu hóa diễn ra nhanh chóng hơn bao giờ hết. Chỉ cần “kết nối” sự đầu tư trực tiếp nước ngoài của các tập đoàn kinh tế đa quốc gia, xuyên quốc gia ở những ngành nghề, lĩnh vực đầu tư ứng dụng trực tiếp công nghệ 4.0 được thực hiện dễ dàng và nhanh chóng. Các tập đoàn kinh tế đa quốc gia, xuyên quốc gia tận dụng triệt để công nghệ kết nối để mở rộng thị trường đầu tư trên toàn thế giới, tạo nên xu hướng quốc tế hóa về phương thức kinh doanh. Những đặc trưng trong phương thức kinh doanh truyền thống của mỗi quốc gia dần mất đi. Những cái tên như Facebook, Zalo, Instagram, Uber, Grab, đã trở nên rất quen thuộc đối với người dân nhiều nước trên thế giới. Đây đều là những ứng dụng trực tiếp của cách mạng công nghiệp 4.0. Như vậy, nhìn một cách tổng quát, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ làm tăng thu nhập và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân toàn cầu, mà đối tượng được hưởng lợi nhiều nhất chính là người tiêu dùng. Công nghệ mới tạo ra những sản phẩm và dịch vụ mới làm tăng hiệu quả và niềm vui cuộc sống của mỗi cá nhân con người. Tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 là vô cùng sâu rộng. Không chỉ làm thay đổi đời sống con người, các cuộc cách mạng công nghiệp còn dẫn tới sự thay đổi toàn diện hình thái kinh tế - xã hội. Sau cuộc cách mạng công nghiệp 1.0, chủ nghĩa tư bản đã thắng thế chế độ phong kiến. Sau cuộc cách mạng công nghiệp 2.0, chủ nghĩa tư bản độc quyền đã thay thế chủ nghĩa tư bản tự do cạnh tranh, đồng thời chủ nghĩa xã hội đã hình thành. Cách mạng công nghiệp 3.0 dẫn tới sự ra đời chủ nghĩa tư bản hiện đại. Và cách mạng công nghiệp 4.0 hứa hẹn sẽ làm thay đổi hình thái kinh tế - xã hội của nhân loại thêm một lần nữa. II.1.2. Thay đổi sâu sắc và hệ thống Klaus Schwab khẳng định: “Tiền đề của cuốn sách này là công nghệ và số hóa sẽ cách mạng hóa mọi thứ và biến câu khẩu ngữ hay bị lạm dụng và thường không chính xác “lần này mọi chuyện sẽ khác” thành ra phù hợp”.7 Nói một 7 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.24, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
cách đơn giản, các đổi mới công nghệ chủ yếu đều đang trên bờ vực của sự thay đổi quan trọng trên toàn thế giới. Quy mô và phạm vi của sự thay đổi giải thích vì sao có thể cảm thấy sự phá vỡ và đổi mới ngày nay lại xảy ra một cách dữ dội như thế. Tốc độ đổi mới xét trên cả hai phương diện bao gồm sự phát triển và khả năng khuếch tán của nó đều nhanh hơn bao giờ hết. Những nhân tố gây phá vỡ ngày nay như Airbnb, Uber, Alibaba, giờ đây là những cái tên mà ai cũng biết nhưng nó đã từng khá vô danh chỉ cách đây vài năm. Chiếc điện thoại Iphone đầy rẫy khắp mọi nơi đã được tung ra vào năm 2007. Song đến cuối năm 2015, ước tính có đến 2 tỷ chiếc điện thoại thông minh được bán ra. Năm 2010, Google lần đầu tiên công bố chiếc xe hoàn toàn tự vận hành mà không cần người lái của họ. Những chiếc xe như vậy có thể sớm trở thành một thực tế phổ biến trên đường phố. Điều đó có thể xảy ra nhưng nó không phải chỉ là tốc độ, hiệu suất theo quy mô cũng gây sự đáng ngạc nhiên không kém. Số hóa có nghĩa là tự động hóa và cũng có nghĩa là các công ty không phải gánh chịu việc lợi tức theo quy mô giảm xuống (hoặc ít nhất là ít công ty sẽ phải chịu điều đó hơn). Để có thể hiểu điều này ở mức độ tổng hợp, thử so sánh thành phố Detroit năm 1990 (sau đó trở thành một trung tâm lớn của các ngành công nghiệp truyền thống) với Thung lũng Silicon vào năm 2014. Năm 1990, ba công ty lớn nhất tại Detroit có tổng giá trị vốn hóa thị trường là 36 tỷ đô la, doanh thu là 250 tỷ đô la, và có 1,2 triệu nhân viên. Năm 2014, ba công ty lớn nhất của Thung lũng Silicon có giá trị vốn hóa thị trường cao hơn đáng kể (1,09 nghìn tỷ đô la), tạo ra số doanh thu tương tự (247 tỷ đô la), nhưng chỉ với khoảng một phần mười số lao động (137.000).8 Thực tế một đơn vị của cải vật chất được tạo ra ngày hôm nay có khả năng sử dụng ít nhân công hơn so với 10 hay 15 năm trước đây bởi vì các doanh nghiệp số có chi phí cận biên có xu hướng gần bằng 0. Ngoài ra, một thực tế của thời đại kỹ thuật số là nhiều doanh nghiệp mới cung cấp “các hàng hóa thông 8 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.25-26, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
tin” với chi phí lưu trữ, vận chuyển và tái tạo gần như bằng 0. Một số công ty có công nghệ đột phá dường như đòi hỏi ít vốn để phát triển. Ví dụ, các doanh nghiệp như Instagram hay WhatsApp không cần nhiều kinh phí để khởi nghiệp, đã thay đổi vai trò của vốn và quy mô kinh doanh trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Nhìn chung, điều này cho thấy hiệu suất theo quy mô sẽ tiếp tục thúc đẩy sự thay đổi quy mô và tầm ảnh hưởng trên toàn bộ hệ thống như thế nào. Bên cạnh tốc độ và phạm vi, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 còn có thể được xem là độc đáo bởi sự hài hòa và khả năng tích hợp nhiều lĩnh vực và phát minh khác nhau. Các sáng kiến hữu hình là kết quả của sự tương tác giữa các công nghệ không còn là khoa học viễn tưởng. Ví dụ, ngày nay công nghệ chế tạo kỹ thuật số có thể tương tác với thế giới sinh học. Một số nhà thiết kế và kiến trúc sư đã kết hợp thiết kế trên máy tính, công nghệ sản xuất đắp dần, kỹ thuật vật liệu và sinh học tổng hợp để tiên phong tạo ra các hệ thống cho phép sự tương tác giữa các vi sinh vật, cơ thể của chúng ta, những sản phẩm mà chúng ta tiêu thụ, và thậm chí cả những tòa nhà mà chúng ta đang sống. Bằng cách đó, họ đang tạo ra (và thậm chí là “kích thích phát triển”) các đối tượng có thể liên tục biến đổi và thích nghi (những điểm đặc trưng của giới thực vật và động vật). Trong cuốn “Kỷ nguyên máy móc thứ hai”, Brynjolfsson và McAfee cho rằng máy tính tinh vi đến mức hầu như không thể dự đoán được những ứng dụng nào sẽ được sử dụng trong vài năm tới. Trí tuệ nhân tạo (AI) có mặt khắp nơi xung quanh chúng ra, từ những chiếc xe và máy bay không người lái đến trợ lý ảo và phần mềm dịch thuật. AI đã đạt được những tiến bộ ấn tượng, nhờ hiệu năng máy tính tăng nhanh theo cấp số nhân và sự sẵn có của một lượng dữ liệu đồ sộ, từ các phần mềm trước đây dùng để phát minh ra loại thuốc mới đến các thuật toán dự đoán mối quan tâm văn hóa của chúng ta. Nhiều thuật toán trong số đó được học hỏi từ vô số “mẩu” dữ liệu mà chúng ta đã bỏ lại trong thế giới kỹ thuật số. Điều này dẫn đến sự ra đời của các loại “máy học” mới và phát minh tự động cho phép những con rô bốt và máy tính “thông minh” tự lập trình và tìm ra các giải pháp tối ưu từ những nguyên tắc đầu tiên.
Các ứng dụng như Siri của Apple, thứ được gọi là trợ lý thông minh, mang đến một cái nhìn thoáng qua về sức mạnh của một nhánh trong những lĩnh vực AI đang tiến bộ nhanh. Chỉ hai năm trước, những trợ lý cá nhân thông minh mới chỉ bắt đầu xuất hiện. Ngày nay, nhận dạng giọng nói và trí thông minh nhân tạo đang phát triển nhanh đến nỗi việc nói chuyện với máy tính sẽ sớm trở thành một tiêu chuẩn, tạo ra thứ mà các kỹ sư công nghệ gọi là “môi trường xung quanh máy tính”, trong đó các trợ lý cá nhân robot luôn sẵn sàng ghi chép và trả lời các câu hỏi của người dùng. Các thiết bị của chúng ta sẽ ngày càng trở thành một phần quan trọng của hệ sinh thái cá nhân, lắng nghe chúng ta, dự đoán nhu cầu của chúng ta, và giúp chúng ta khi cần thậm chí ngay cả khi không yêu cầu. II.1.3. Bất bình đẳng như một thách thức hệ thống Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ tạo ra nhiều lợi ích to lớn và cũng chừng đó những thách thức. Một mối lo ngại đặc biệt là sự bất bình đẳng trầm trọng. Những thách thức đặt ra bởi sự gia tăng bất bình đẳng rất khó để định lượng bởi vì một phần lớn trong số chúng ta là những người tiêu dùng và nhà sản xuất, do vậy, sự đổi mới và phá vỡ sẽ ảnh hưởng cả hai mặt tích cực và tiêu cực đến mức sống và phúc lợi của chúng ta. Những người tiêu dùng được hưởng lợi nhất. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đã giúp tạo ra các sản phẩm và dịch vụ mới cho phép gia tăng hiệu quả cuộc sống cá nhân của chúng ta trong vai trò là người tiêu dùng, với chi phí gần như bằng không. Gọi một chiếc taxi, tìm kiếm một chuyến bay, mua một sản phẩm, thực hiện thanh toán, nghe nhạc hay xem một bộ phim, bất kỳ công việc nào giờ đây cũng có thể được thực hiện từ xa. Lợi ích của công nghệ đối với tất cả chúng ta - những người tiêu dùng, là không thể chối cãi. Internet, điện thoại thông minh và hàng ngàn ứng dụng đang làm cho cuộc sống của chúng ta trở nên dễ dàng hơn và nhìn chung hiệu quả hơn. Một thiết bị đơn giản như chiếc máy tính bảng mà chúng ta dùng để đọc sách, lướt web và giao tiếp, sở hữu khả năng xử lý tương đương 5.000 máy tính để bàn của 30 năm trước, trong khi chi phí lưu trữ thông tin
gần bằng 0 (chi phí lưu trữ 1GB hiện nay trung bình ở mức dưới 0,03 đô la mỗi năm, so với hơn 10.000 đô la thời điểm cách đây 20 năm).9 Những thách thức đặt ra bởi cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 dường như xuất hiện chủ yếu ở phía cung trong thế giới của lao động và sản xuất. Trong vài năm qua, đa số các nước phát triển và cả một số nền kinh tế tăng trưởng nhanh như Trung Quốc đã trải qua một mức sụt giảm đáng kể trong tỷ trọng lao động trên GDP. Phần nhiều lý giải cho sự suy giảm này là do giá tương đối của các hàng thiết bị đã giảm, mà tiến trình đổi mới cũng được coi là nguyên nhân, điều này buộc các công ty phải dùng lao động để thay thế cho vốn. Kết quả là những người hưởng lợi lớn từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là các nhà cung cấp vốn tri thức hoặc vốn vật chất, các nhà cải cách, nhà đầu tư, và các bên liên quan, điều này giúp giải thích khoảng cách ngày càng gia tăng về của cải giữa những người sở hữu vốn và những người lao động. Nó cũng giải thích tại sao rất nhiều người lao động thất vọng và tin chắc rằng thu nhập thực tế của họ có thể không tăng suốt cuộc đời và con cái họ có thể sẽ không có cuộc sống tốt hơn họ. Bất bình đẳng gia tăng và những mối lo ngại lớn dần về bất bình đằng là một thách thức lớn (được tác giả đề cập trong chương ba của tác phẩm này). Sự tập trung lợi ích và giá trị trong tay một số ít người càng trầm trọng hơn bởi cái được gọi là hiệu ứng nền tảng, trong đó các tổ chức định hướng số tạo ra các mạng kết nối những người mua và người bán các sản phẩm dịch vụ đa dạng và do đó có được mức tăng trong hiệu suất theo quy mô. Hiệu ứng nền tảng đã tạo nên sự tập trung của một số ít nền tảng mạnh mẽ đang thống trị thị trường. Lợi ích là rõ ràng, đặc biệt đối với người tiêu dùng: giá trị cao hơn, thuận tiện hơn và chi phí thấp hơn, song cũng tiềm ẩn những rủi ro về mặt xã hội. Để ngăn chặn sự tập trung của giá trị và quyền lực trong một vài bàn tay, chúng ta cần phải tìm ra cách để cân bằng lợi ích và rủi ro của các nền 9 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.28-29, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
tảng kỹ thuật số (bao gồm cả các nền tảng công nghiệp) bằng cách đảm bảo sự công khai và các cơ hội đổi mới hợp tác. Đây là tất cả những thay đổi cơ bản ảnh hưởng đến hệ thống kinh tế, xã hội và chính trị của chúng ta, mà khó có thể xóa bỏ, ngay cả khi quá trình toàn cầu hóa vì một lý do nào đó bị đảo ngược. Câu hỏi dành cho mọi ngành công nghiệp và các công ty không còn là “Tôi sẽ bị đổ vỡ?” mà là “Khi xảy ra sự đổ vỡ, nó sẽ diễn ra dưới hình thức nào và nó sẽ tác động như thế nào đến tôi và tổ chức của tôi?” Thực tế của sự đổ vỡ và những tác động mà chúng ta không thể tránh khỏi không có nghĩa là chúng ta bất lực khi đối mặt với nó. Trách nhiệm của chúng ta là phải đảm bảo rằng chúng ta thiết lập được tập hợp các giá trị chung để định hướng những lựa chọn chính sách và để thực thi những thay đổi mà sẽ khiến cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 trở thành cơ hội đối với tất cả mọi người. Những động lực chính của cách mạng công nghiệp 4.0 này là sự thay đổi trong kỳ vọng của người dùng, cùng với sự hội tụ của các công nghệ mới như IoT, robot tiên tiến, in 3D và điện toán đám mây, cùng với sự xuất hiện các mô hình kinh doanh mới. Thế giới đang chứng kiến hàng loạt những đột phá khoa học và tiến bộ công nghệ, đây là những xu hướng và động lực dẫn dắt cuộc cách mạng công nghiệp mới này. Trong phần chương hai tác giả tập trung phân tích những công nghệ sẽ góp phần thúc đẩy sự phát triển của cách mạng công nghiệp 4.0. Những công nghệ chính này dựa trên nghiên cứu do Diễn đàn Kinh tế Thế giới thực hiện, cũng như những kết quả của một số Hội đồng Nghị sự toàn cầu của Diễn đàn. Klaus Schwab cho rằng: mọi sự phát triển và công nghệ mới đều có chung một đặc điểm đó là, chúng làm tăng ảnh hưởng lan tỏa của kỹ thuật số và công nghệ thông tin.10 Để xác định những xu hướng lớn này và tái hiện lại chúng, ông đã chia thành ba nhóm chính: vật chất, kỹ thuật số và sinh học. 10 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.33-34, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
* Vật chất: Do tính hữu hình của bốn đại diện chính của xu hướng lớn về phát triển công nghệ mà chúng ta có thể dễ nhận thấy chúng là: - Xe tự hành: Sự xuất hiện của ô tô đã biến đổi xã hội hiện đại. Nó thay đổi nơi chúng ta sống, đồ chúng ta mua, cách chúng ta làm việc, và những người chúng ta gọi là bạn bè. Khi ô tô trở lên phổ biến, chúng đã tạo ra các lớp công việc hoàn toàn mới và làm các ngành nghề khác trở lên lỗi thời. Chúng ta hiện đang ở trên đỉnh của một sự thay đổi công nghệ tương tự trong giao thông: từ những chiếc xe do con người điều khiển đến các xe tự lái. Tác động lâu dài của xe tự lái đối với xã hội là khó dự đoán. Nhưng một điều chắc chắn là ở bất cứ nơi nào công nghệ này trở nên phổ biến thì cuộc sống sẽ khác so với trước rất nhiều. Những xe ô tô này xử lý một lượng lớn dữ liệu cảm biến từ các radar, máy ảnh, máy đo khoảng cách bằng siêu âm, GPS và bản đồ được gắn trên xe để điều hướng các tuyến đường đi qua các tình huống giao thông phức tạp và thay đổi nhanh chóng hơn mà không cần bất kỳ sự tham gia nào của con người. Xe hơi tự lái đang chiếm ưu thế nhưng hiện nay còn có nhiều kiểu phương tiện tự lái khác bao gồm xe tải, thiết bị bay không người lái, máy bay và tàu thủy. Cùng với quá trình phát triển của cảm biến và trí tuệ nhân tạo, khả năng của các phương tiện tự hành này cũng được cải thiện với tốc độ nhanh chóng. - In 3D: Hay được gọi là chế tạo kiểu đắp dần, in 3D bao gồm việc tạo ra một đối tượng vật lý bằng cách in theo các lớp từ một bản vẽ hay một mô hình 3D có trước. Công nghệ này khác hoàn toàn so với chế tạo trừ, lấy đi các vật liệu thừa từ phôi ban đầu cho đến khi thu được hình dạng mong muốn. Ngược lại, công nghệ in 3D bắt đầu với vật liệu mềm và sau đó tạo ra một sản phẩm ở dạng ba chiều từ mẫu kỹ thuật số. Ngày nay, một sản phẩm có thể được thiết kế trên máy tính và “in chụp” qua một máy in 3D, tạo nên hình hài vật thể bằng các lớp vỏ vật liệu chuyên dụng. Dễ dàng thực hiện một thiết kế được số hóa như thế này chỉ với vài thao tác click chuột. Máy in 3D có thể cho chạy tự do không cần người kiểm soát và có thể biến những thiết kế tưởng chừng quá phức tạp trở nên
đơn giản và dễ xử lý cho các nhà máy truyền thống. Trong bối cảnh những hạn chế hiện nay về kích thước, chi phí và tốc độ đang từng bước được khắc phục, in 3D sẽ càng lan tỏa sâu hơn, tiến tới bao gồm cả các linh kiện điện tử tích hợp như bảng mạch in và thậm chí là tế bào và các bộ phận cơ thể người. - Robot tiên tiến: Ngày nay, các robot đang được sử dụng nhiều hơn ở tất cả các lĩnh vực từ nông nghiệp chính xác cho đến chăm sóc người bệnh. Sự phát triển nhanh công nghệ robot làm cho sự hợp tác giữa con người và máy móc sớm trở thành hiện thực. Hơn nữa, do các tiến bộ công nghệ khác, robot đang trở nên thích nghi và linh hoạt hơn, với thiết kế cấu trúc và chức năng của nó được lấy cảm hứng từ các cấu trúc sinh học phức tạp (mở rộng của quá trình mô phỏng sinh học, trong đó mô hình và các chiến lược của tự nhiên được bắt chước lại). Siêu tự động hóa cộng với trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ khiến việc tự động hóa phát triển mạnh hơn, thậm chí với những kỹ năng trước đây chỉ có con người sở hữu. AI sẽ phát huy thế mạnh tốt nhất trong việc xử lý dữ liệu lớn, có thể bao gồm việc xử lý ngôn ngữ và hình ảnh, vốn vẫn là giới hạn của máy tính cho đến nay. Ở đây, tác giả có nêu một ví dụ cụ thể như “việc nhà”, nếu như trước kia robot được lập trình qua một đơn vị độc lập thì ngày nay chúng có thể truy cập thông tin từ xa bằng công nghệ đám mây và kết nối với mạng lưới nhiều robot khác. Ông cho rằng: “Khi thế hệ robot tiếp theo ra đời, nhiều khả năng chúng sẽ phản ánh sự chú trọng ngày càng tăng đến việc cộng tác giữa con người với máy móc.”11 - Vật liệu mới: Với thuộc tính mà mà chỉ cách đây vài năm vẫn còn được coi là viễn tưởng, những vật liệu mới đang được đưa ra thị trường. Về tổng thể, chúng nhẹ hơn, bền hơn, có thể tái chế và dễ thích ứng. Hiện nay có các ứng dụng cho các vật liệu thông minh tự phục hồi hoặc tự làm sạch, các kim loại có khả năng khôi phục lại hình dạng ban đầu, gốm sứ và pha lê biến áp lực thành năng lượng và nhiều vật liệu khác nữa. 11 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.37, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
* Kỹ thuật số: Từ cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, sự hội tụ giữa ứng dụng vật chất và kỹ thuật số là sự xuất hiện internet vạn vật (IoT). Mô tả đơn giản nhất, có thể coi IoT là mối quan hệ giữa vạn vật (các sản phẩm, dịch vụ, địa điểm, ) và con người thông qua các công nghệ kết nối và các nền tảng khác nhau. Cảm biến và các phương tiện kết nối thế giới thực vào mạng không gian ảo đang phát triển với tốc độ đáng kinh ngạc. Các cảm biến nhỏ hơn, rẻ hơn và thông minh hơn đang được lắp đặt trong nhà, quần áo, phụ kiện, các thành phố, mạng lưới giao thông và năng lượng cũng như các quy trình sản xuất. Ngày nay, có hàng tỷ thiết bị trên toàn thế giới như điện thoại thông minh, máy tính bảng và máy tính được kết nối internet. Số lượng thiết bị được dự kiến sẽ tăng đáng kể trong vài năm tới, ước tính vài tỷ đến hơn một nghìn tỷ thiết bị. Điều này sẽ thay đổi hoàn toàn cách thức mà chúng ta quản lý chuỗi cung ứng bằng cách cho phép chúng ta giám sát và tối ưu hóa tài sản và các hoạt động đến một mức rất chi tiết. Trong quá trình này, IoT sẽ tác động làm biến đổi tất cả các ngành công nghiệp, từ sản xuất đến cơ sở hạ tầng đến chăm sóc sức khỏe. Theo tác giả, IoT có thể tạo ra một cuộc cách mạng công nghiệp mới, khiến cả nền kinh tế thế giới và đời sống nhân loại phải chuyển mình theo. Hiện việc đầu tư cho IoT như là nền tảng cho cuộc cách mạng công nghiệp mới đã trở thành làn sóng ở hầu khắp các quốc gia trên thế giới. Không giống như các cuộc cách mạng trước thường diễn ra theo xu hướng phát minh mới làm mờ đi phát minh cũ, IoT được tin là sẽ tạo cơ hội cho tất cả các ngành nghề đều được hưởng lợi. IoT gia tăng cũng có nghĩa là việc truyền tải dữ liệu và giao tiếp qua internet tăng lên. Chính vì thế mà tất cả các công ty, ngành nghề đều có thể sử dụng các dữ liệu đó để phân tích và quyết định chiến lược cạnh tranh giành lấy thành công cho mình trong tương lai. Ngoài ra, còn nhiều lĩnh vực khác cũng tăng cường đầu tư hệ sinh thái IoT như lĩnh vực bán lẻ, dịch vụ vận tải, ngân hàng, y tế, v.v Nói chung, trong vài năm nữa, IoT sẽ bao trùm hầu khắp các ngành nghề trong ba khu vực chính:
Chính phủ, doanh nghiệp và người tiêu dùng. Với đà phát triển như hiện nay, IoT sẽ tạo ra sự tăng trưởng đáng kể cho nền kinh tế trên toàn cầu. Vai trò của dữ liệu lớn và phân tích: công nghệ thông tin và truyền thông hiện đại như siêu máy tính, dữ liệu lớn hoặc điện toán đám mây sẽ giúp dự đoán khả năng tăng năng suất, chất lượng và tính linh hoạt trong các ngành công nghiệp sản xuất và do đó có lợi thế trong cạnh tranh. Klaus Schwab cho rằng siêu kết nối thông qua sự phổ biến của IoT và điện toán đám mây sẽ cho phép việc truyền thông tin và giao tiếp phổ quát, toàn cầu và gần như tức thời. Nó là tiền đề ra đời những mô hình kinh doanh mới và mở ra những cách thức cung cấp hàng hóa, dịch vụ mà trước đây là điều không tưởng.12 Ví dụ, ứng dụng taxi Uber chỉ có thể xuất hiện khi việc sử dụng điện thoại di động có kết nối internet đã bùng nổ. Các dịch vụ như Facebook, WhatsApp, Pinterest, Twitter và Instagram đã đóng một vai trò then chốt trong sự tương tác xã hội của các công dân trên toàn thế giới. Siêu tự động hóa cũng có thể được kết hợp với siêu kết nối, cho phép hệ thống máy tính kiểm soát và quản lý các quá trình vật lý và phản ứng một cách “con người” hơn bao giờ hết. Nhờ siêu tự động hóa, “hệ thống mạng vật lý” ra đời, cho phép robot và các cỗ máy thông minh tăng khả năng kết nối để “vượt qua vực thẳm” giữa công nghệ - kỹ thuật, thế giới tự nhiên và thế giới con người. Hơn nữa, khi sử dụng nền tảng kỹ thuật số, chi phí biên của việc sản xuất thêm mỗi đơn vị sản phẩm, hàng hóa hay dịch vụ giảm dần đến không, điều này có những tác động sâu sắc tới lĩnh vực kinh doanh và xã hội mà tác giả sẽ nói kỹ hơn trong chương ba của tác phẩm. *Sinh học: Những đổi mới trong lĩnh vực sinh học nói chung và công nghệ gen nói riêng là những đột phá ngoạn mục. Trong những năm gần đây, chúng ta đã và đang thành công trong việc giảm chi phí và dễ dàng hơn trong việc giải trình bộ 12 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.40-43, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
gen và mới đây là việc kích hoạt hay chỉnh sửa gen. Phải mất hơn 10 năm với chi phí 2,7 tỉ USD để hoàn thành Dự án Bản đồ Gen người. Hiện nay, một gen có thể được giải mã trong vài giờ với chi phí không tới một nghìn USD.13 Với sức mạnh của máy tính, các nhà khoa học không còn phải dùng phương pháp thử, sai và thử lại; thay vào đó họ thử nghiệm cách thức mà các biến dị gen gây ra các bệnh lý đặc thù. Bước tiếp theo sẽ là sinh học tổng hợp. Công nghệ này sẽ giúp chúng ta có khả năng tùy biến cơ thể bằng cách sửa lại ADN. Klaus Schwab nói rằng: “Chưa xét đến những vấn đề đạo đức nghiêm trọng được đặt ra, những tiến bộ này không chhir có ảnh hưởng lớn lao và tức thời đối với ngành y tế mà cả với nông nghiệp và sản xuất nhiên liệu sinh học”.14 Lĩnh vực sinh học là nơi tác giả nhìn thấy những thách thức lớn nhất cho sự hình thành các chuẩn mực xã hội và các quy định phù hợp. Ông cho rằng nhân loại đang phải đối mặt với những câu hỏi mới về bản chất của con người, những dữ liệu và thông tin nào về cơ thể và sức khỏe của con người nên và cần được chia sẻ, và con người có quyền và nghĩa vụ gì trong việc thay đổi mã gen của các thế hệ tương lai. Tổng quan lại, những xu thế lớn này còn khá trừu tượng. Tuy nhiên, trên thực tế, chúng lại dẫn lối cho những ứng dụng và sự phát triển rất thực tiễn. Theo Klaus Schwab, trong một báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới tháng 09/2015 chỉ ra 21 điểm bùng phát - là thời điểm những dịch chuyển công nghệ xâm nhập vào xã hội chính thống - điều sẽ định hình thế giới số và siêu liên kết của chúng ta trong tương lai.15 Những thay đổi này được dự báo sẽ xuất hiện trong 10 năm tới và do đó sẽ phản ánh sinh động những dịch chuyển sâu 13 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.44, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018. 14 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.45, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018. 15 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.51, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
sắc được châm ngòi bởi cách mạng công nghiệp 4.0. Những điểm bùng phát được xác định qua một cuộc khảo sát do Hội đồng Nghị sự toàn cầu về tương lai của phần mềm và xã hội, thuộc Diễn đàn Kinh tế Thế giới thực hiện, với sự tham gia của hơn 800 lãnh đạo điều hành và chuyên gia trong lĩnh vực công nghệ thông tin và truyền thông. Ông nhận thấy những điểm bùng phát này chính là tiền đề quan trọng vì nó báo hiệu những thay đổi căn bản sắp diễn ra. Để chứng minh điều đó, đến chương ba tác giả đã nêu và phân tích những dịch chuyển đang diễn ra hoặc sắp diễn ra, tác động của chúng ở mọi cấp độ đối với xã hội toàn cầu. II.2. Các tác động của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ có tác động mạnh mẽ tới mọi mặt của đời sống kinh tế, văn hóa và xã hội. Tuy nhiên, chương cuối cùng của tác phẩm, tác giả chỉ tập trung miêu tả và phân tích những tác động tiềm năng của cách mạng công nghiệp mới này đối với kinh tế, doanh nghiệp, các chính phủ và các quốc gia, với xã hội và mỗi cá nhân. Đối với kinh tế là những thay đổi về tăng trưởng, việc làm và bản chất công việc. Đối với doanh nghiệp là kỳ vọng của người tiêu dùng, sự cải tiến sản phẩm bằng dự liệu, đổi mới thông qua cộng tác và các mô hình hoạt động kinh doanh mới. Đối với chính phủ và các quốc gia, đó là những tác động tới chỉ đạo và điều hành trong thời đại số, sự tương tác giữa chính quyền và người dân. Đối với xã hội là sự bất bình đẳng giữa các cộng đồng, và bất lợi cho tầng lớp trung lưu. Đối với cá nhân là vấn đề bản sắc, đạo đức và luân lý, quan hệ giữa người với người, quản lý thông tin cá nhân, v.v, II.2.1. Tác động đối với kinh tế Như Klaus Schwab đã nói trong tác phẩm, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 có ảnh hưởng lớn lao và đa chiều đối với kinh tế toàn cầu. Tuy nhiên, ông chỉ tập trung phân tích hai khía cạnh quan trọng nhất đó là: tăng trưởng và việc làm. Tăng trưởng kinh tế đang là vấn đề gây tranh cãi nhiều nhất trong thời điểm hiện tại. Có hai luồng ý kiến trái chiều bàn về vấn đề này, phe bi quan
công nghệ lập luận rằng: những đóng góp lớn lao của cách mạng số đã diễn ra và ảnh hưởng của nó với năng suất gần như đã hết; phe lạc quan công nghệ lại cho rằng: công nghệ và sáng tạo đang ở “điểm uốn” và sẽ sớm giải phóng để tạo ra sự bùng nổ về năng suất và tăng trường kinh tế cao hơn.16 Riêng đối với bản thân tác giả, người theo phe lạc quan công nghệ, ông cũng nhận thức rõ được tác động giảm phát tiềm năng của công nghệ và việc một số hiệu ứng phân bổ của nó khuyến khích ưu tiên vốn hơn lao động và thắt chặt tiền lương. Điều quan trọng là phải nhìn nhận những tác động tiềm năng của cách mạng công nghiệp 4.0 đến tăng trưởng trong tương quan với các xu thế kinh tế gần đây và các nhân tố khác đóng góp vài tăng trưởng. Năng suất là yếu tố quyết định quan trọng nhất cho tăng trưởng dài hạn và nâng cao chất lượng cuộc sống. Do vậy, nếu năng suất trì trệ kéo dài suốt trong cách mạng công nghiệp 4.0, đồng nghĩa với việc chúng ta sẽ tăng trưởng chậm hơn và chất lượng cuộc sống sẽ cải thiện ít hơn. Một lập luận cơ bản tập trung vào khó khăn trong việc đo lường đầu vào đầu ra, và từ đó xác định chính xác năng suất. Một lập luận khác là trong khi những ưu thế về năng suất có được từ cách mạng công nghiệp 3.0 có thể đang mất đi, thế giới vẫn chưa chứng kiến sự bùng nổ năng suất đến từ làn sóng công nghệ mới được sản sinh trong lòng cách mạng công nghiệp 4.0. Bản thân Klaus Schwab cũng nhận thấy rất rõ rằng nhân loại mới chỉ cảm nhận được bước đầu những tác động tích cực của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Tại sao ông lại có sự lạc quan đó? Có ba nguyên nhân: Một là, cách mạng công nghiệp 4.0 đem lại cơ hội hội nhập kinh tế toàn cầu cho hai tỷ người vẫn chưa đáp ứng nhu cầu, kích cầu các sản phẩm và dịch vụ bằng cách trao quyền và kết nối các cá nhân, các cộng đồng trên thế giới lại với nhau. Hai là, cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ gia tăng đáng kể khả năng giải quyết các tác động ngoại biên tiêu cực, và trong quá trình này, kích thích tiềm năng tăng trưởng kinh tế. 16 Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.56, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
Ba là, doanh nghiệp, chính phủ và những người lãnh đạo các tổ chức xã hội, những người tác giả từng trao đổi, đều nói rằng họ đang nỗ lực cải cách tổ chức của họ để khai thác triệt để hiệu suất mà sức mạnh công nghệ số mang lại. Chúng ta vẫn đang ở giai đoạn đầu của cách mạng công nghiệp 4.0 và nó đòi hỏi những cơ cấu kinh tế và tổ chức hoàn toàn mới để có thể nắm bắt đầy đủ giá trị của nó. Klaus Schwab tin rằng: “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư có tiềm năng nâng cao tăng trưởng kinh tế, đồng thời loại bỏ một số thách thức toàn cầu lớn mà thế giới phải đối mặt. Tuy nhiên, chúng ta cần phải nhận thức được và kiểm soát được các tác động tiêu cực mà nó mang lại, đặc biệt là bất bình đẳng, việc làm và thị trường lao động”.17 Về lịch sử cho thấy, cuộc cách mạng công nghiệp1.0 đã tạo ra nhiều việc làm hơn số việc làm bị mất đi (lao động chân tay); cuộc cách mạng công nghiệp 2.0 - cuộc cách mạng xe hơi của những năm 1890 đã tạo ra nhiều việc làm hơn số việc làm bị mất đi (thay thế xe ngựa thồ hàng); và cuộc cách mạng công nghiệp 3.0 - cuộc cách mạng silicon của những năm 1960 và 1970 cũng đã tạo ra nhiều việc làm hơn số việc làm bị mất đi (chủ yếu là trong công tác văn thư hành chính và lao động đơn giản). Vì sao cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ tạo ra nhiều việc làm hơn là những việc làm mất đi do có cuộc cách mạng này? Các chuyên gia đưa ra các lý do sau: Thứ nhất, tốc độ thay đổi công nghệ nhanh hơn bao giờ hết. Nếu như trước đây phải mất 10 năm cho Thomas Newcomen cải tiến động cơ của mình trước khi công bố với thế giới vào năm 1712 và nó tác động vào các ngành công nghiệp lao động chân tay trong nhiều chục năm sau đó. Ngày nay, việc cải tiến có thể đến trong 10 tháng, 10 tuần và thậm chí 10 ngày, một điện thoại iPhone sau 3 năm đã lỗi thời. Do vậy, nhân lực cho nghiên cứu, phát triển và các dịch vụ liên quan sẽ gia tăng. Tốc độ thay đổi trong giáo dục cũng đang gia tăng. 17 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.66, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
Người ta ước tính rằng gần 50% kiến thức môn học trong năm đầu tiên của 4 năm học kỹ thuật của một sinh viên sẽ trở nên lỗi thời khi ra trường. Thứ hai, thời đại của cuộc cách mạng kỹ thuật số đang bùng nổ với hàng loạt công nghệ mới: trí tuệ nhân tạo; dữ liệu lớn; điện toán đám mây; robot tiên tiến; IoT; xe tự hành; in 3D; công nghệ nano; thực tế ảo, phương pháp điều trị kỹ thuật số và máy học, v.v, Trong thời gian tới danh sách này có thể sẽ được mở rộng hơn nữa và làn sóng công nghệ mới ra đời sẽ tạo ra những làn sóng kinh doanh mới và việc làm mới. Thứ ba, hàng triệu người trên khắp thế giới có thể truy cập vào những cơ sở dữ liệu rất lớn và vì vậy, những thử nghiệm và đổi mới sáng tạo sẽ không chỉ được thực hiện tại các trung tâm nghiên cứu, mà có thể ở mọi nơi và cơ hội khởi nghiệp rộng mở. Những thay đổi đáng kể có thể được thực hiện bởi các cá nhân tài năng trong nhà, văn phòng của họ và nhà máy. Khả năng của các nhóm nhỏ khởi nghiệp với các sản phẩm và dịch vụ mới là thuận lợi chưa từng có. Thứ tư, các khoản đầu tư rất lớn, lên tới hàng tỉ USD, đang được thực hiện bởi các công ty ở châu Âu, châu Á và Mỹ để nghiên cứu và phát triển những công nghệ trên. Không thiếu vốn cho cuộc cách mạng công nghiệp lần này, và một hệ quả sẽ là giảm mạnh trong nhu cầu về lao động. Tuy nhiên, có điều chắc chắn là cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đe dọa lao động kỹ năng thấp và một số công việc như hành chính, văn phòng. Robot tự động và trí tuệ nhân tạo có thể thực hiện lao động chân tay cũng như các công việc có liên quan đến thuật toán và tổ chức và chúng không yêu cầu một mức lương, trợ cấp chăm sóc sức khỏe, và không bị bệnh hoặc mắc một số sai lầm trong làm việc. Theo ước tính từ Chương trình Công nghệ và Việc làm Oxford Martin,hiện chỉ 0,5% lao động Mỹ làm việc trong các ngành công nghiệp mới kể từ đầu thế kỷ 21, thấp hơn so với con số 8% việc làm mới ở các ngành công nghiệp mới trong thập niên 1980 và 4,5% trong thập niên 1990. Nghiên cứu này kết luận rằng khoảng 47% công việc có nguy cơ tự động hóa trong một hoặc hai thập kỷ tới, với đặc thù là quy mô triệt tiêu việc làm rộng hơn nhiều và tốc độ
nhanh hơn nhiều so với những lần dịch chuyển thị trường lao động trong các cuộc cách mạng công nghiệp trước.18 Trong báo cáo “Tương lai nghề nghiệp” (2016) được Diễn đàn Kinh tế Thế giới công bố, đề cập nền kinh tế với 1,86 tỷ người lao động được nhóm lại thành 20 nhóm công việc. Các tác giả dự đoán hơn 7,1 triệu việc làm bị mất khi thay đổi thị trường lao động trong giai đoạn 2015 - 2020, 2/3 trong số đó tập trung ở các nhóm công việc văn phòng và hành chính. Tuy nhiên, cũng sẽ có thêm tổng số 2 triệu việc làm mới trong một số nhóm công việc nhỏ hơn.19 Bên cạnh đó, già hóa dân số cũng là một thách thức lớn đối với nền kinh tế. Khi dân số già đi và ít người trẻ hơn thì các khoản mua sắm lớn như nhà cửa, ô tô, thiết bị điện tử, cũng giảm theo. Hơn nữa, ít người dám chấp nhận rủi ro kinh doanh vì người già thường có xu hướng bảo toàn tài sản để an hưởng tuổi già. Thế giới già hóa sẽ làm tăng trưởng chậm hơn, trừ khi cách mạng công nghệ mới có thể châm ngòi cho sự đột phá trong năng suất lao động, nói một cách đơn giản là lao động thông minh hơn thay vì chăm chỉ hơn. Theo Klaus Schwab, khó khăn mà nhiều quốc gia đang gặp phải khi cố gắng đem các vấn đề này ra bàn thảo chỉ là dấu hiệu nữa cho thấy chúng ta vẫn chưa sẵn sàng để nhận thức một cách chủ động và đầy đủ về sức mạnh của sự thay đổi.20 Ngày nay, đối mặt với sự kết hợp giữa tính phức tạp ngày càng tăng và siêu chuyên môn hóa, chúng ta đang ở thời điểm mà khát khao làm các công việc có mục đích đang trở thành vấn đề lớn. Điều nay đặc biệt đúng với thế hệ trẻ, những người thường cảm thấy công việc kiểu doanh nghiệp hạn chế khả năng tìm kiếm ý nghĩa và mục đích sống. Trong một thế giới mà các ranh giới đang nhòa dần, các khát vọng đang thay đổi, con người không chỉ cần sự cân 18 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.70-71, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018. 19 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.76-77, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018. 20 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.60, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
bằng giữa công việc - cuộc sống, mà còn cả sự kết hợp hài hòa giữa công việc và cuộc sống. Tác giả quan ngại rằng tương lai của việc làm chỉ cho phép một số ít cá nhân đạt được mong muốn ấy. II.2.2. Tác động đối với doanh nghiệp Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ ảnh hưởng đến doanh nghiệp. Một số lĩnh vực tác động quan trọng nổi lên: kỳ vọng của người tiêu dùng, cải tiến sản phẩm bằng dữ liệu, đổi mới thông qua cộng tác, các mô hình hoạt động kinh doanh mới, độ tin cậy và năng suất liên tục, an toàn công nghệ thông tin, an toàn trong hoạt động của cơ khí, vòng đời sản phẩm, chuỗi giá trị công nghiệp, giáo dục và kỹ năng lao động cho công nhân. Một chủ đề cơ bản thường được các nhà lãnh đạo doanh nghiệp toàn cầu bàn luận là sự tăng tốc của đổi mới và tốc độ của sự đổ vỡ là khó hiểu hay khó dự đoán và các động lực này liên tục gây bất ngờ, ngay cả đối với các hiện tượng liên kết tốt nhất và được thông báo tốt nhất. Thật vậy, xuyên suốt tất cả các ngành công nghiệp, bằng chứng rõ ràng rằng các công nghệ là nền tảng cho cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang có tác động lớn đến các doanh nghiệp. Về phía cung, nhiều ngành công nghiệp đang thấy sự ra đời của các công nghệ mới tạo ra những phương thức hoàn toàn mới đáp ứng các nhu cầu hiện tại và phá vỡ đáng kể các chuỗi giá trị công nghiệp hiện có. Sự phá hủy cũng xuất hiện từ những đối thủ cạnh tranh sáng tạo, nhanh nhạy, những người nhờ tiếp cận với các nền tảng kỹ thuật số toàn cầu cho nghiên cứu, triển khai, tiếp thị, bán hàng và phân phối, có thể lật đổ những người đương nhiệm nhanh hơn bao giờ hết bằng cách cải thiện chất lượng, tốc độ, hay giá cả đối với giá trị cung cấp. Về phía cầu, yêu cầu về sự minh bạch ngày càng tăng, sự tham gia của người tiêu dùng, và các hình mẫu mới về hành vi của người tiêu dùng (ngày càng được xây dựng dựa trên sự truy cập vào các mạng di động và dữ liệu) buộc các công ty thích nghi với cách họ thiết kế, tiếp thị và cung cấp các sản phẩm và dịch vụ.
Một xu hướng chính là sự phát triển của các nền tảng công nghệ tạo khả năng, cho phép kết hợp cả cung và cầu để phá vỡ cấu trúc ngành công nghiệp hiện có, chẳng hạn như những nền tảng mà chúng ta thấy trong nền kinh tế “chia sẻ” hoặc “theo yêu cầu”. Những nền tảng công nghệ, dễ dàng sử dụng với các điện thoại thông minh, tập hợp con người, tài sản, và dữ liệu, do đó tạo ra những cách thức tiêu thụ hàng hóa và dịch vụ hoàn toàn mới trong quá trình này. Ngoài ra, chúng hạ thấp các rào cản đối với các doanh nghiệp và cá nhân để tạo ra sự giàu có, làm thay đổi môi trường cá nhân và chuyên môn của người lao động. Các doanh nghiệp nền tảng mới này đang nhanh chóng nhân ra nhiều dịch vụ mới, từ giặt là đến mua sắm, từ việc nhà đến đỗ xe, từ thư giãn đến du lịch. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 có bốn tác động chính đối với doanh nghiệp: 1) kỳ vọng của người tiêu dùng đang thay đổi; 2) dự liệu giúp cải tiến sản phẩm và cải thiện năng suất sử dụng tài sản; 3) các hình thức đối tác mới ra đời do công ty nhận thức được tầm quan trọng của các mô hình cộng tác mới và 4) mô hình vận hành được chuyển đổi sang các mô hình số mới. Cho dù là người tiêu dùng hay doanh nghiệp, thì khách hàng đang ngày càng trở thành trung tâm của nền kinh tế, tất cả đều nhằm làm thế nào cải thiện cách thức phục vụ khách hàng. Hơn nữa, các sản phẩm vật chất và dịch vụ giờ đây có thể được tăng cường với khả năng số làm tăng giá trị của chúng. Các công nghệ mới làm cho tài sản bền và linh hoạt hơn, còn dữ liệu và phân tích đang thay đổi cách thức chúng được duy trì. Trong khi đó, một thế giới những trải nghiệm của khách hàng, các dịch vụ dựa trên dữ liệu và hiệu suất tài sản thông qua phân tích đòi hỏi phải có các hình thức hợp tác mới, đặc biệt là với tốc độ đang diễn ra của đổi mới và phá hủy. Và cuối cùng, sự xuất hiện của các nền tảng toàn cầu và các mô hình kinh doanh mới khác có nghĩa là tài năng, văn hóa và hình thức tổ chức sẽ phải được xem xét lại. Nhìn chung, sự thay đổi không tránh khỏi từ số hóa đơn giản sang đổi mới dựa trên sự kết hợp của các công nghệ đang buộc các công ty phải xem xét lại cách thức kinh doanh. Tuy nhiên, điểm mấu chốt là như nhau: các nhà lãnh đạo kinh doanh và điều hành cấp cao cần phải hiểu môi trường thay
đổi của họ, thách thức các giả định của nhóm điều hành của họ, đổi mới không ngừng và liên tục. Klaus Schwab cho rằng, trong tương lai không xa, sản phẩm, con người và máy móc sẽ giao tiếp với nhau như trên mạng xã hội. Để duy trì tính cạnh tranh, các nhà máy sẽ phải cung cấp các thiết kế tùy chỉnh và có khả năng thay đổi sản phẩm nhanh chóng; sử dụng IoT và các công nghệ khác để số hóa toàn bộ quy trình, rút ngắn thời gian đưa sản phẩm ra thị trường; hợp nhất mạng lưới sản xuất dùng giải pháp quản lý vòng đời sản phẩm dựa trên internet để nhân viên có thể làm việc thông qua mạng; dùng robot bán tự động làm việc bên cạnh con người để tăng năng suất và vẫn đảm bảo chất lượng; phân tích dữ liệu thu thập được về khách hàng để cung cấp các dịch vụ kỹ thuật số mới. Như vậy, các công ty có cơ hội đưa sản xuất về lại nước mình, giành lại công việc từ các nước có giá nhân công thấp, như Trung Quốc (vốn được mệnh danh là “công xưởng của thế giới”). Đó là lý do tại sao cách mạng công nghiệp 4.0 đang được chính phủ các nước phương Tây quan tâm. Anh kỳ vọng việc số hóa các nhà máy có thể khôi phục lại sản xuất. Riêng Đức đặc biệt chú trọng đến cách mạng công nghiệp 4.0 vì ngành sản xuất là xương sống của nền kinh tế nước này. Một đặc điểm khác của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là số vốn đầu tư ban đầu có thể không lớn, nhưng lợi nhuận thu về cao. Ví dụ trường hợp của WhatsApp, khởi đầu với nhóm nhỏ 21 nhà đầu tư, vốn bỏ ra cũng nhỏ nhưng đến nay được định giá rất lớn. Tháng 2/2014, Facebook đã đồng ý chi 22 tỷ USD cho công ty có 55 nhân viên này. Trong khi đó, hãng hàng không Hoa Kỳ United Continental có giá thị trường cũng chỉ là 22 tỷ USD tính đến tháng 12/2015, nhưng có tới 82.300 nhân viên. Giá trị doanh nghiệp lên đến 400 triệu USD cho mỗi nhân viên như ở WhatsApp là ví dụ về khả năng thu lợi nhuận lớn từ các mô hình kinh doanh vốn thấp trong tương lai.21 21 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.97, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
Như vậy, với cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, các doanh nghiệp có thể khởi nghiệp dễ dàng hơn, vốn ít hơn trong khi mang lại lợi nhuận lớn trong thời gian ngắn hơn. Trong khi công nghệ mới và các doanh nghiệp sáng tạo đem lại những sản phẩm và dịch vụ mới có thể cải thiện đời sống nhiều người, nhưng cũng chính những công nghệ này và các hệ thống hỗ trợ chúng có thể gây ra những tác động không mong muốn. Cụ thể, như tình trạng thất nghiệp tràn lan và gia tăng bất bình đẳng - những vấn đề đã được tác giả nêu ra, cho đến nguy cơ từ những hệ thống vũ khí tự động và những rủi ro trong an ninh mạng. Trong khi còn nhiều quan điểm khác nhau về các yếu tố cấu thành một khuôn khổ thể chế hợp lý, các cuộc trao đổi của tác giả với lãnh đạo chính phủ, doanh nghiệp và tổ chức xã hội cho thấy họ chia sẻ một mục tiêu bao trùm đó là xây dựng những hệ sinh thái luật lệ và pháp lý linh hoạt, trách nhiệm, cho phép sáng tạo phát triển đồng thời giảm thiểu rủi ro nhằm đảm bảo sự ổn định và thịnh vượng của xã hội. II.2.3. Tác động đối với chính phủ Những thay đổi mang tính đột phá từ cách mạng công nghiệp 4.0 đang định hình lại cách hoạt động của các tổ chức và thể chế công. Khi thế giới vật chất, kỹ thuật số và sinh học đang tiếp tục xích lại gần nhau hơn thì công nghệ và thiết bị sẽ ngày càng cho phép người dân tiếp cận gần hơn tới chính phủ để nêu ý kiến, cùng phối hợp hoạt động. Đồng thời, các chính phủ cũng sở hữu sức mạnh về công nghệ để tăng cường sự lãnh đạo của mình đối với người dân dựa trên những hệ thống giám sát rộng rãi và khả năng điểu khiển hạ tầng số. Tuy nhiên, xét về tổng thể, các chính phủ sẽ ngày càng phải đối mặt với áp lực phải thay đổi cách thức tiếp cận hiện nay của họ đối với sự tham gia của công chúng và quy trình đưa ra quyết định khi vai trò trung tâm của họ trong việc thực thi chính sách suy giảm trước sự xuất hiện của các nguồn cạnh tranh mới, sự phân phối lại và phân bổ quyền lực dưới sự hỗ trợ đắc lực của công nghệ. Xét cho cùng, khả năng các cơ quan chính phủ và tổ chức xã hội có thể thích ứng sẽ quyết định sự tồn tại của họ. Nếu chứng minh được khả năng có thể bắt kịp một thế giới với những thay đổi đột phá, cải thiện cơ cấu để đạt mức
minh bạch và hiệu quả để cho phép họ duy trì được lợi thế cạnh tranh của mình, họ sẽ tồn tại. Ngược lại, nếu không thể cải thiện, họ sẽ phải đối mặt với ngày càng nhiều vấn đề. Điều này đặc biệt đúng trong hệ thống điều hành. Các hệ thống chính sách công và quy trình ra quyết định hiện nay được phát triển cùng với cuộc cách mạng công nghiệp 2.0 khi các nhà hoạch định chính sách có thời gian để nghiên cứu một vấn đề cụ thể và đưa ra cách ứng phó cần thiết hoặc khuôn khổ quy định phù hợp. Toàn bộ quá trình này được vận hành trơn tru và có hệ thống, theo mô hình chặt chẽ từ cao xuống thấp. Tuy nhiên, một cách thức như vậy hiện nay không còn khả thi. Trước tốc độ thay đổi nhanh chóng và tác động sâu rộng của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0, các nhà lập pháp và điều hành đang bị thử thách ở một mức độ chưa từng có tiền lệ và phần lớn trong số đó chưa cho thấy khả năng ứng phó tốt. Vậy làm thế nào họ có thể vừa bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và công chúng nói chung lại vừa tiếp tục hỗ trợ cho sáng tạo và phát triển công nghệ? Câu trả lời là: Họ có thể xây dựng một quy trình quản lý “năng động” giống như việc khu vực tư nhân đang ngày càng có ứng phó linh hoạt trước sự phát triển của phần mềm và hoạt động của các doanh nghiệp nói chung. Điều này có nghĩa là các nhà lập pháp phải không ngừng thích nghi với môi trường mới và biến đổi nhanh chóng, đồng thời phải trau dồi bản thân để thực sự hiểu rõ họ đang điều hành cái gì. Để làm được vậy, các chính phủ và cơ quan lập pháp cần có sự hợp tác chặt chẽ với các doanh nghiệp và công dân của mình. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 cũng sẽ ảnh hưởng sâu sắc tới vấn đề an ninh quốc gia và quốc tế, tác động tới cả bản chất và khả năng xảy ra xung đột. Lịch sử chiến tranh và an ninh quốc tế là lịch sử của sự sáng tạo về công nghệ, và ngày nay cũng không phải ngoại lệ. II.2.4. Tác động đối với xã hội Klaus Schwab cho rằng: “Thách thức lớn đối với hầu hết các xã hội là làm sao để tiếp thu và thích nghi với sự hiện đại mới trong khi vẫn giữ gìn những khía cạnh tốt đẹp của các hệ giá trị truyền thống.”22 Những trình bày trong phần 22 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.156-157, Nxb. Chính trị Quốc gia Sự thật, 08/2018.
trước của tác phẩm về các tác động khác nhau của cách mạng công nghiệp 4.0 đối với kinh tế, doanh nghiệp, địa - chính trị và an ninh quốc tế, các khu vực và thành phố, đã làm rõ rằng cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ ảnh hưởng nhiều đến xã hội. Khi nói các tác động tới xã hội, tác giả đã phân tích hai trong số những động lực quan trọng nhất của thay đổi - bất bình đẳng gia tăng sẽ gây ảnh hưởng lên tầng lớp trung lưu thế nào, và sự tích hợp các phương tiện truyền thông kỹ thuật số đang làm thay đổi cách các cộng đồng hình thành và liên hệ với nhau ra sao. Phần phân tích về tác động kinh tế và kinh doanh, tác giả đã nêu bật một số chuyển dịch cơ cấu khác nhau, góp phần gia tăng bất bình đẳng cho đến nay và có thể trầm trọng hơn khi cách mạng công nghiệp 4.0 tiếp tục mở rộng. Gia tăng bất bình đẳng không chỉ là hiện tượng kinh tế đáng quan tâm, mà còn là thách thức lớn của xã hội. Tác giả đã nêu ra một dẫn chứng cụ thể để chứng minh điều đó: trong cuốn “The Spirit Level: Why Greater Equality Makes Societies Stronger”, hai nhà dịch tễ học người Anh Richard Wilkinson và Kate Pickett đã đưa ra dữ liệu cho thấy các xã hội bất bình đẳng thường có xu hướng bạo lực hơn, có nhiều người ngồi tù hơn, tỷ lệ người mắc bệnh tâm thần và béo phì cao hơn, tuổi thọ và lòng tin thấp hơn. Hệ quả là, sau khi kiểm soát được thu nhập trung bình, các xã hội công bằng hơn có tỷ lệ trẻ em có cuộc sống ấm no hạnh phúc cao hơn, mức độ căng thẳng và sử dụng ma túy thấp hơn, tỷ lệ tử vong của trẻ sơ sinh thấp hơn.23 Hiện nay, trong xã hội đã lan rộng nỗi lo ngại rằng bất bình đẳng cao hơn sẽ dẫn đến bất ổn xã hội lớn hơn. Xét từ góc độ xã hội, một trong những tác động lớn nhất của xu thế số hóa là sự nổi lên của xã hội “lấy cá nhân làm trung tâm”. Khác với trước đây, khái niệm thuộc về một cộng đồng ngày nay được định nghĩa bằng những giá trị, lợi ích của cá nhân. Các hình thức truyền thông số mới, một cấu phần cốt lõi của cách mạng công nghiệp 4.0 đang ngày càng định hướng cách nhìn nhận của cá nhân và tập thể về xã hội và cộng đồng. Những nhân tố cho phép tương tác rộng 23 Xem Klaus Schwab, Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, tr.159-160, Nxb. Chính trị Quốcgia Sự thật, 08/2018.
rãi hơn, vượt qua các ranh giới xã hội, kinh tế, văn hóa, chính trị, tôn giáo và ý thức hệ là dễ tiếp cận, chi phí thấp, trung tính về địa lý của truyền thông số. Tác giả phân tích rằng sức mạnh dân chủ của truyền thống số đồng nghĩa với việc nó có thể được các chủ thể phi nhà nước lợi dụng, đặc biệt những cộng đồng có động cơ xấu sử dụng để tuyên truyển, vận động người ủng hộ cho mục đích cực đoan. Tính năng động của việc chia sẻ thông tin - đặc thù của mạng xã hội là một nguy cơ có thể bóp méo quá trình ra quyết định và gây rủi ro cho xã hội. Tác giả nêu ra một nhiệm vụ quan trọng mà thế giới phải đối mặt khi cách mạng công nghiệp này diễn ra là phải làm sao tập hợp nhiều hơn và hiệu quả hơn dữ liệu về lợi ích và thách thức đối với sự gắn kết trong cộng đồng. II.2.5. Tác động đối với cá nhân Cuối cùng, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ thay đổi không chỉ những gì chúng ta làm mà cả ngay chính con người chúng ta. Nó sẽ làm thay đổi bản sắc của chúng ta và tất cả những vấn đề liên quan tới bản sắc đó, bao gồm: Sự riêng tư, ý thức về sự sở hữu, phương thức tiêu dùng, thời gian chúng ta dành cho công việc và giải trí, và cách thức chúng ta phát triển sự nghiệp, trau dồi kỹ năng, gặp gỡ mọi người và củng cố các mối quan hệ. Nó đã và đang làm thay đổi sức khỏe của chúng ta và dẫn tới một cái tôi nhất định, và có thể dẫn tới sự gia tăng dân số nhanh hơn chúng ta nghĩ. Danh sách đó là vô tận bởi lẽ nó được gắn bó chặt chẽ trí tưởng tượng của chúng ta. Điều đó sẽ đặt ra câu hỏi liệu sự hội nhập tất yếu của công nghệ trong cuộc sống có thể làm suy giảm một số bản năng tinh túy của con người, chẳng hạn như lòng thương cảm và sự hợp tác. Mối quan hệ của chúng ta với điện thoại di động là một trường hợp như vậy. Sự kết nối thường xuyên liên tục với điện thoại di động có thể cô lập chúng ta khỏi một trong những tài sản quan trọng nhất của cuộc sống, đó là thời gian để ngừng nghỉ, suy ngẫm hay đơn giản là tham gia vào một cuộc hội thoại có ý nghĩa. Một trong những thách thức mang tính cá nhân lớn nhất mà các công nghệ thông tin mang lại là sự riêng tư. Thông tin về cá nhân sẽ dễ dàng để tra cứu và
tìm kiếm vì chúng ta buộc phải kết nối với các hệ thống điện tử. Tương tự, các cuộc cách mạng diễn ra trong lĩnh vực công nghệ sinh học và trí thông minh nhân tạo giúp định nghĩa lại con người là gì bằng cách hạ thấp những giới hạn hiện tại về tuổi thọ, sức khỏe, nhận thức và năng lực. Chúng buộc chúng ta phải định hình lại những ranh giới về đạo đức và phẩm hạnh. Tóm lại, tất cả đều quy về con người và giá trị. Chúng ta cần hình thành nên một tương lai phục vụ cho tất cả chúng ta, trong đó, vị trí của người dân là trên hết và họ được tăng thêm quyền lực. Trong viễn cảnh bi quan và phi nhân đạo nhất, cuộc cách mạng công nghiệp4.0 có thể robot hóa con người và từ đó tước bỏ tâm hồn và trái tim của chúng ta. Tuy nhiên, bên cạnh những yếu tố tốt đẹp nhất trong bản chất của con người, đó là sự sáng tạo, lòng cảm thông và khả năng quản lý, cuộc cách mạng công nghiệp này cũng có thể đưa con người tới một sự nhận thức về đạo đức mang tính tập thể, dựa trên một vận mệnh chung. Trách nhiệm của tất cả chúng ta là đảm bảo rằng điều thứ hai sẽ xảy ra. II.3. Nhận xét và đánh giá quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab Thuật ngữ “Công nghiệp 4.0” (tiếng Đức: Industrie 4.0) được sử dụng lần đầu tiên tại Hội chợ Công nghiệp Hannover ở Đức vào năm 2011 để chỉ các nhà máy thông minh và việc trí tuệ hóa quá trình sản xuất và quản lý trong ngành công nghiệp chế tạo. Sau đó, Chính phủ Đức đã thành lập một nhóm nghiên cứu xây dựng Chiến lược Công nghệ cao, điện toán hóa ngành sản xuất công nghiệp mà không có sự tham gia trực tiếp của con người. Nhóm nghiên cứu đó đã cho ra đời một báo cáo về Chiến lược Công nghệ cao đó và chính thức sử dụng thuật ngữ “Công nghiệp 4.0”. Từ đây, thuật ngữ “Cách mạng công nghiệp 4.0” bắt đầu xuất hiện và trở thành một trong những thuật ngữ hot ở thời điểm hiện tại. Năm 2016, ngay trước Diễn đàn Kinh tế Thế giới thì Klaus Schwab đã cho xuất bản cuốn “The Fourth Industrial Revolution”. Từ đó, thuật ngữ “cách mạng công nghiệp 4.0” trở thành khái niệm có mức phổ biến với tốc độ phát triển nhanh chóng. Tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) với chủ đề “Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, Klaus Schwab - Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế Thế
giới đã đưa ra một định nghĩa mới, mở rộng hơn khái niệm Công nghiệp 4.0 của Đức. Nhân loại đang đứng trước một cuộc cách mạng công nghiệp mới, có thể thay đổi hoàn toàn cách chúng ta sống, làm việc và quan hệ với nhau. Quy mô, phạm vi và sự phức tạp của lần chuyển đổi này không giống như bất kỳ điều gì mà loài người đã từng trải qua. Trong mấy năm gần đây, một số quốc gia đã bàn nhiều tới cách mạng công nghiệp 4.0 với trí tuệ nhân tạo và các công nghệ xuyên ngành kỹ thuật số, các công nghệ mới, hiện đại xuất hiện và được sử dụng trong đời sống xã hội, có quy mô tác động và tốc độ phát triển theo cấp số lũy thừa, có thể làm thay đổi cách thức con người sống, làm việc và điều hành xã hội. Biểu hiện quan trọng nhất của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là dựa trên nền tảng trí tuệ nhân tạo, công nghệ số và tích hợp tất cả các công nghệ thông minh để tối ưu hóa quy trình, phương thức sản xuất; ngoài ra, một số công nghệ đang và sẽ có tác động rất lớn là công nghệ in 3D, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu mới, công nghệ tự động hóa, người máy, dữ liệu lớn, internet vạn vật, truyền thông thế hệ mới, v.v Tùy theo trình độ phát triển kinh tế - xã hội và mục tiêu, tầm nhìn chiến lược về phát triển công nghệ, các quốc gia trên thế giới có cách tiếp cận khác nhau về cách mạng công nghiệp 4.0. Các quốc gia vốn đã phát huy được lợi thế của cách mạng công nghiệp 3.0 như Đức, Nhật Bản, Hoa Kỳ, Hàn Quốc, thậm chí cả Trung Quốc và một số nước Đông Nam Á đều có đối sách riêng phù hợp. Có thể nói, các nước phát triển và các nước đang phát triển đều có những chương trình, kế hoạch ứng xử với công nghiệp 4.0, với mục đích vươn lên hoặc giữ vững vị thế dẫn dắt của mình. Cách tiếp cận của các quốc gia đều tập trung vào xây dựng môi trường kinh doanh thuận lợi và hiệu quả nhằm thúc đẩy doanh nghiệp đổi mới sáng tạo, thúc đẩy số hóa, ứng dụng các công nghệ số hóa trong công nghiệp, dịch vụ, như nâng cấp hạ tầng truyền thống bằng thông rộng,các chương trình nghiên cứu và phát triển trong các lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, tự động hóa, internet vạn vật ; có chính sách bảo vệ và thúc đẩy sử dụng tài sản trí tuệ; hỗ trợ kinh phí hoặc lãi suất vay cho doanh nghiệp triển khai chuyển đổi số.
Các nước phát triển trong vài năm qua đều có các chương trình chiến lược về sản xuất khi những tiến bộ của khoa học và công nghệ đang diễn ra rất nhanh. Một số các chiến lược được áp dụng đó là: Hoa Kỳ có “Chiến lược quốc gia về sản xuất tiên tiến” cho ba thập kỷ tới; Pháp có “Bộ mặt mới của công nghiệp nước Pháp”; Hàn Quốc có “Chương trình tăng trưởng của Hàn Quốc trong tương lai”; Trung Quốc có “Sản xuất tại Trung Quốc năm 2025”; Nhật Bản có “Xã hội thông minh 5.0”, Tác phẩm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” của Klaus Schwab đã giúp chúng ta hiểu rõ cuộc cách mạng này và cơ hội mà nó đem lại không chỉ cho Việt Nam mà còn cả thế giới và khu vực. Trong tác phẩm của mình, Klaus Schawb cho rằng, cách mạng công nghiệp lần thứ tư khác biệt về bản chất. Cuộc cách mạng này được hình thành bằng loạt công nghệ mới kết nối các thế giới vật chất, kỹ thuật số và sinh học, tác động đến tất cả mọi quy luật, nền kinh tế, ngành công nghiệp, và thậm chí thách thức cả định nghĩa về nhân loại. Kết quả là những thay đổi và đột phá báo hiệu chúng ta đang sống tại một thời điểm đầy hứa hẹn và rủi ro. Thế giới có tiềm năng kết nối hàng tỷ người với mạng lưới kỹ thuật số, cải thiện đáng kể hiệu quả hoạt động của các tổ chức, thậm chí quản lý tài sản theo cách có thể tái tạo môi trường tự nhiên và loại bỏ thiệt hại của những cuộc cách mạng công nghiệp trước đó. Tuy nhiên, Klaus Schwab cũng đưa ra những lo ngại đáng chú ý: các tổ chức có thể sẽ không thích ứng được; các chính phủ có khả năng không kịp thời tận dụng và quản lý các công nghệ mới để gặt hái lợi ích từ chúng; chuyển dịch quyền lực sẽ tạo ra mối lo mới về bảo mật; làm gia tăng bất bình đẳng và chia cắt xã hội. Klaus Schwab đặt những thay đổi gần đây nhất vào bối cảnh lịch sử, chỉ ra những công nghệ chủ chốt đang chèo lái cuộc cách mạng này, thảo luận về những tác động chính lên các chính phủ, doanh nghiệp, xã hội dân sự và cá nhân; từ đó gợi ý cách thức phản hồi. Trọng tâm phần phân tích của ông đặt ra niềm tin rằng cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư nằm trong tầm kiểm soát
của tất cả chúng ta, miễn là chúng ta có khả năng cộng tác với nhau, vượt qua các khoảng cách địa lý, ngành và lĩnh vực, để nắm bắt các cơ hội mà cuộc cách mạng này mang lại. Đặc biệt, ông kêu gọi các nhà lãnh đạo và người dân cùng nhau định hình một tương lai tốt đẹp cho tất cả mọi người bằng cách lấy con người làm trung tâm, trao quyền cho họ và không ngừng nhắc nhở chính mình rằng, tất cả những công nghệ mới này, trước hết và quan trọng nhất, là công cụ do con người tạo ra để phục vụ cho con người. Cách mạng công nghiệp 4.0 đang mở ra nhiều cơ hội cho các nước phát triển và đang phát triển, đặc biệt là các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam. Cuộc cách mạng này giúp cho Việt Nam nâng cao năng suất và rút ngắn khoảng cách phát triển. Trong bối cảnh Việt Nam đang hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới với việc hoàn tất nhiều hiệp định thương mại tự do có quy mô lớn, việc áp dụng các thành tựu cách mạng sản xuất mới để tham gia hiệu quả chuỗi giá trị toàn cầu và đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa là nhu cầu cấp thiết. Các công nghệ mới không chỉ tác động về sản xuất, mà còn ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống xã hội, lao động, việc làm, an ninh, chính trị, Với lợi thế là nguồn lực lao động dồi Việt Nam cần đầu tư cho khoa học và công nghệ, đổi mới công nghệ, tạo môi trường kinh doanh năng động để thúc đẩy lan tỏa công nghệ, cải các thị trường lao động, hệ thống giáo dục - đào tạo. Đảng và Nhà nước ta cần phải có những chính sách về đào tạo, nâng cao kỹ năng và phát triển nguồn nhân lực để thích ứng với biến đổi nhanh của công nghệ và sự phát triển của cách mạng công nghiệp mới, đáp ứng với nhu cầu của thị trường lao động. Bản chất của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 là tốc độ và quy mô. Việc tốc độ phát triển nhanh dẫn đến nhiều diễn biến không thể xác định trước được, chúng ta cần thay đổi để bắt kịp và không bị tụt hật so với các nước khác. Việt Nam cần có chiến lược phát triển ngành tự động hóa và công nghệ cao với 5 nội dung sau đây:
+ Hợp tác mạnh mẽ giữa khoa học công nghệ và sản xuất, kinh doanh. + Đẩy mạnh đổi mới công nghệ trong khu vực doanh nghiệp tư nhân. + Triển khai ứng dụng mạnh mẽ và rộng rãi các công nghệ mới. + Hợp tác quốc tế trong nghiên cứu phát triển và chuyển giao công nghệ. + Ưu tiên tài trợ cho các tổ chức, cá nhân có thành tích khoa học công nghệ xuất sắc. Cách mạng công nghiệp 4.0 đã bắt đầu có những ảnh hưởng mạnh mẽ đến Việt Nam. Về phương diện lý luận, nó đang tạo ra một diễn đàn lý luận sôi động với hàng loạt hội nghị, hội thảo, bài viết, chuyên mục, báo, tạp chí, Đây là vấn đề lý luận nóng hổi cũng là vấn đề đang được bàn luận sối nổi trong các dự thảo văn kiện của Đại hội Đảng lần thứ 13 sắp tới. Trong thực tế, một số công nghệ của cách mạng công nghiệp 4.0 mà Klaus Schwab nhắc đến trong tác phẩm đã được đưa vào sử dụng ở Việt Nam, mặc dầu, chưa phổ biến rộng rãi những đã có những ảnh hưởng nhất định đối với đời sống kinh tế và xã hội. Một số kịch bản ứng phó với tác động cách mạng công nghiệp mới này trên phương diện tích cực, tiêu cực đã được soạn thảo. Chẳng hạn: theo kịch bản của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội cho đến năm 2020 thì có 76% lao động trong các ngành dệt, da, may mặc, giày sẽ chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Hàng loạt các ngành, lĩnh vực khác, các vị trí làm việc sẽ bị thay thế bằng robot dẫn đến nhiều công nhân sẽ mất việc. Năng suất lao động, số lượng, chất lượng của các sản phẩm sẽ tăng nhanh chóng. Đối với các doanh nghiệp, nhiều tiêu chí của sản xuất và quản lý đang và sẽ bị thay đổi. Quy mô lớn của doanh nghiệp, sản lượng sản xuất không còn có ý nghĩa quyết định như trước đây. Vòng đời công nghệ được sử dụng, hay nói cách khác, tốc độ thay thế công nghệ mới là lĩnh vực quyết định. Bây giờ, “cá lớn nuốt cá bé” vẫn là nguyên tắc cạnh tranh trong nền kinh tế thị trường thế giới. Nhưng, “cá nhanh nuốt cá chậm” mới là nguyên tắc nổi trội và quyết định hơn trong nền kinh tế thị trường đang chuyển thành nền kinh tế tri thức.
Trong lịch sử, Việt Nam đã không thể thực hiện bất cứ một cuộc cách mạng khoa học, kỹ thuật và công nghệ nào trong số các cuộc cách mạng khoa học, kỹ thuật và công nghệ mà thế giới đã thực hiện. Ngay cả 3 cuộc cách mạng công nghiệp đã diễn ra trước đây trong lịch sử thế giới, Việt Nam cũng không thể tham gia do điều kiện lịch sử và nhiều nhân tố khác. Thực tế cho thấy, trình độ lực lượng sản xuất và công nghiệp ở các vùng, miền, ngành, lĩnh vực là rất không đồng đều24. Hiện vẫn có những nơi, những vùng sản xuất đang ở giai đoạn tiền công nghiệp, có nhiều nơi mới ở giai đoạn công nghiệp 2.0. Chỉ các doanh nghiệp ở các khu công nghiệp, các thành phố lớn, một vài ngành, lĩnh vực là đã bước đến trình độ công nghiệp 3.0, nhưng cũng chỉ mới ở giai đoạn đầu của công nghiệp 3.0. Tuy nhiên, những thành tựu của cách mạng khoa học - công nghệ và của các cuộc cách mạng công nghiệp 3.0 và 4.0 đang tràn vào Việt Nam rất nhanh chóng. Trong thực tế, các thành tựu của cả cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật lẫn cách mạng khoa học - công nghệ đang ảnh hưởng lớn đến Việt Nam. Nhưng về phương diện công nghiệp thì công nghiệp 2.0 - nền tảng là các công nghệ điện từ, và công nghiệp 3.0 - nền tảng là các công nghệ điện tử, đang là cơ sở của nền công nghiệp Việt Nam hiện nay. Chúng tôi muốn nhấn mạnh điều này để lưu ý rằng, hiện có một số quan niệm sai lầm về cách mạng công nghiệp 4.0 và cách mạng công nghiệp 3.0 khi nói đến ảnh hưởng của chúng đến Việt Nam. Ở Việt Nam hiện chưa có công nghiệp 4.0 do nền tảng công nghệ của nó là trí tuệ nhân tạo chưa xuất hiện trong nền công nghiệp Việt Nam như là nền tảng công nghệ phổ biến. Khi xét tới ảnh hưởng của cách mạng khoa học - công nghệ 24 Chúng tôi cho rằng, nền tảng công nghệ chính của công nghiệp 1.0 là máy hơi nước và động cơ đốt trong; của công nghiệp 2.0 là các máy điện - từ (máy phát điện và động cơ điện; của công nghiệp 3.0 là các máy điện tử, của công nghiệp 4.0 là của trí tuệ nhân tạo. Xem thêm: Lương Đình Hải. Cách mạng khoa học - công nghệ và tác động của nó đến con người và xã hội Việt Nam. Tạp chí Nghiên cứu Con người, số 5 (92) – 2017, tr 3-14; Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những vấn đề đặt ra đối với sự phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam. Kỷ yếu Hội thảo quốc gia tại Học viện Ngân hàng, Hà Nội, tháng 6-2018.- Nxb Lao động – xã hội, Hà Nội, 2018. Bài: Cơ hội và thách thức của Việt Nam trong bối cảnh cách mạng khoa học - công nghệ và cách mạng công nghiệp 4.0 hiện nay. tr.3-16; v.v
đến công bằng xã hội cần phải chú ý đến đặc điểm quan trọng này của xã hội Việt Nam hiện đại, để tránh ảo tưởng chủ quan, duy ý chí, đốt cháy giai đoạn và dẫn đến những sai lầm nguy hại khó lường. Chính vì vậy, cuốn sách Cách mạng công nghiệp 4.0 và quan niệm về cách mạng công nghiệp 4.0 của Klaus Schwab rất có ý nghĩa đối với nước ta trên nhiều phương diện, từ nhận thức đến hoạt động thực tiễn công nghiệp nói chung25. Cách mạng công nghiệp 4.0, một mặt, mở ra những cơ hội hết sức to lớn, hiện nay chưa thể hình dung hết cho Việt Nam. Với những tác động đến đời sống kinh tế - xã hội như Klaus Schwab đã mô tả, thì nó có thể thúc đẩy, có thể là công cụ, phương thức hữu hiệu nhất để Việt Nam có thể phát triển nhanh, rút ngắn khoảng cách tụt hậu so với các nước phát triển. Nó đang tạo sức ép để Việt Nam thay đổi mô hình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Mô hình đó phải chuyển từ việc dựa trên nền tảng công nghiệp 3.0 sang dựa trên nền tảng công nghiệp 4.0. Do vậy, có thể hình dung rằng cách mạng công nghiệp 4.0 có thể giúp Việt Nam xây dựng một nền công nghiệp mới 4.0 hiện đại. Mặt khác, theo quan niệm của Klaus Schwab trong cuốn “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư”, những tác động của cách mạng công nghiệp 4.0 có thể là những thách đố không thể vượt qua đối với Việt Nam trên con đường phát triển. Cách mạng công nghiệp 4.0 có thể làm dãn rộng khoảng cách tụt hậu xa hơn nữa, đẩy Việt Nam ra vùng ngoại vi của sự phát triển của thế giới, biến Việt Nam thành “vùng sâu, vùng xa, vùng kém phát triển” của thế giới. Để tránh được nguy cơ này, ngay từ bây giờ Việt Nam cần phải có chiến lược phát triển công nghiệp theo hướng của công nghiệp 4.0 và phải có quyết tâm lớn, nhất quán, nhanh nhạy và thống nhất thực hiện chiến lược đó. Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 theo như mô tả của Klaus Schwab, không chỉ ảnh hưởng mạnh mẽ đến nền công nghiệp, nền sản xuất của xã hội 25 Xem: Lương Đình Hải (2018), Công bằng xã hội trong bối cảnh cách mạng khoa học - công nghệ ở Việt Nam hiện nay.- Trong sách “Tư tưởng của C.Mác về công bằng xã hội với dân chủ và ý nghĩa hiện thời của nó”, Nxb. Khoa học Xã hội, năm 2018.