Luận văn Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp

Nội dung text: Luận văn Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp

1. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI
    ĐỒN TIN DŨNG KHƠNG GIAN VÀ THI GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP LUN VĂN THC SĨ KHOA HC NG VĂN HÀ NI, 2010
2. B GIÁO DC VÀ ĐÀO TO TRƯNG ĐI HC SƯ PHM HÀ NI
    ĐỒN TIN DŨNG KHƠNG GIAN VÀ THI GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP Chuyên ngành : Văn hc Vit Nam Mã s : 60.22.34 LUN VĂN THC SĨ KHOA HC NG VĂN Ngưi hưng dn khoa hc: GS. TS. TRN ĐĂNG XUYN HÀ NI, 2010
3. LI CM ƠN Lun văn này đưc hồn thành ti khoa Văn, trưng Đi hc Sư phm Hà Ni, dưi s hưng dn tn tình chu đáo ca GS.TS. Trn Đăng Xuyn. Tác gi xin bày t li cm ơn chân thành ti thy hưng dn, ngưi đã dành cho tác gi nhng gi dn khoa hc quan trng trong quá trình nghiên cu, hồn thành lun văn. Tác gi cũng xin gi li cm ơn ti quí thy cơ giáo b mơn Văn hc Vit Nam 2 trưng Đi hc Sư phm Hà Ni, Vin văn hc, đã đĩng gĩp nhiu ý kin cho tác gi trong quá trình son tho. Đng thi, tác gi cũng bày t li cm ơn chân thành ti Phịng Qun lí khoa hc trưng Đi hc Sư phm Hà Ni đã to điu kin thun li cho tác gi trong quá trình hc tp nghiên cu. Hà Ni, ngày 10 tháng 10 năm 2010 Tác gi Đồn Tin Dũng
4. 1 MC LC PHN M ĐU 01 1. Lí do chn đ tài 01 2. Lch s vn đ 03 3. Đi tưng và phm vi nghiên cu 11 4. Phương pháp nghiên cu. 11 5. Đĩng gĩp ca lun văn 12 6. Cu trúc lun văn 12 CHƯƠNG 1. KHƠNG GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP 13 1.1. Khơng gian bi cnh xã hi. 14 1.1.1. Khơng gian “láo nháo, thn nhiên rt đi và ơ trc” 14 1.1.2. Khơng gian tù đng qun quanh b tc 21 1.2. Khơng gian bi cnh thiên nhiên 26 1.2.1. Khơng gian dịng sơng 26 1.2.2. Khơng gian bin c 31 1.2.3. Khơng gian rng núi 33 1.2.4. Khơng gian đng quê 36 1.3. Khơng gian tâm trng 38 1.3.1. Khơng gian tâm tưng tâm linh vơ thc . 38 1.3.2. Khơng gian huyn thoi thco 42
5. 2 CHƯƠNG 2. THI GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP 48 2.1. Thi gian trn thut 48 2.1.1. Đo ln thi gian s kin 50 2.1.2. T s dịng ý thc và đng hin thi gian 59 2.2. Thi gian tâm trng 64 2.2.1. Cái nhìn hi c 65 2.2.2. Cái nhìn tri nghim . 70 2.3. Nhp điu thi gian 74 2.3.1. Nhp điu thi gian nhanh gp 75 2.3.2. Nhp điu thi gian lp li 80 CHƯƠNG 3. MI QUAN H GIA KHƠNG GIAN VÀ THI GIAN NGH THUT . 86 3.1. T chc khơng gian trong s kt hp vi thi gian . 86 3.2. S luân chuyn khơng gian, thi gian ngh thut 89 3.3. Khơng gian đưc t chc theo nguyên tc tương phn 100 3.4. Thi gian nhân vt và trình t thi gian trn thut đưc hin đi hố.111 KT LUN 116 TÀI LIU THAM KHO 119
6. PHN M ĐU 1. Lí do chn đ tài 1.1. V i nhà văn cĩ th anh ta sáng tác rt nhiu, nhưng đ cĩ đưc tác phm neo bám vào lịng ngưi đc là điu khơng d, thm chí rt him hoi. Văn chương như mt trị bp bênh ngh thut vi nhng lut chơi ngot ngoéo vơ hình, đã thách thc tt c nhng ai lao vào con đưng cm bút. Nĩ chng loi tr ai, sn sàng hê tung nu như anh ta khơng đ bn lĩnh và lưng sc mình trong cuc đua chen chốn đy o tưng. Trên bưc đưng gp ghnh làm ngh thut, Nguyn Huy Thip đã t la cho mình mt li đi riêng, đ khng đnh tên tui mình và khuy đng làn sĩng phê bình văn hc. Nguyn Huy Thip khơng phi là ngưi đu tiên m đu cho s nghip Đi mi Văn hc Vit Nam sau 1975, nhưng chc chn nhc đn s nghip Đi mi văn hc, khơng th khơng cĩ tên ơng. Nguyn Huy Thip, trưc ht, đưc bit ti như là mt “hin tưng l” trong cao trào đi mi văn hc Vit Nam t sau 1986. Truyn ngn Nguyn Huy Thip va k tha, bo lưu nhng yu t thuc v tâm thc truyn thng, mt khác li va “đi thoi v tư tưng gia các nhân vt và tr thành cuc đi thoi vi chính bn đc” [77; 251]. Bên cnh đĩ, do thm đưm cm quan hin đi, Nguyn Huy Thip đã phơi bày mt th gii xáo trn, ngn ngang vi nhng mnh v hin thc phi lý ca thi hu chin khi chuyn sang nn kinh t th trưng. Nhiu nhân vt trong truyn ngn ca ơng mang dáng dp ca truyn truyn kì, c tích, hay nhng nhân vt lch s đu đưc soi chiu dưi cái nhìn “l hĩa”, “gii thiêng”, gi lên cm giác lo âu, bt an, và hơn ht là tinh thn “t phê”, “t nghim” đã giúp đc gi cĩ cái nhìn “phn tnh”. Cĩ th nĩi khơng quá rng, mt mình Nguyn Huy Thip khơng làm nên đưc din mo ca nn văn hc Vit Nam sau 1975 đn nay, nhưng mt mình 1
7. Nguyn li cĩ th đào xi lên nhiu vn đ thuc v bn cht văn hc: “ht nhân các sáng tác ca anh vn khơng đi ra ngồi vn đ con ngưi” [77; 545], chính điu này đã làm đim ta đ truyn ngn ca ơng to nên sc bt khi nh hưng văn hc trưc 1975. 1.2. Ngay t nhng sáng tác đu tay, tác phm ca Nguyn Huy Thip đã “cĩ mt sc hp dn khĩ cưng li đưc” [77; 458], và đưc các nhà nghiên cu, các nhà văn trong nưc và nưc ngồi đánh giá cao v ngh thut. Nhiu tác phm ca ơng thc s “gây hn” vi quan đim văn chương truyn thng, nĩ trưt khi khung kh truyn ngn trưc kia và tích cc đy xa hơn na quá trình dân ch hĩa đi sng văn hc. Cĩ th nĩi, Nguyn Huy Thip là nhà văn cĩ ý thc cách tân truyn ngn t rt sm, đng thi cũng là ngưi cm bút cĩ ý thc trit đ v vn đ khơng gian và thi gian . Tính đa chiu khơng gian và nhiu lp thi gian trong truyn ngn ca ơng đc bit thú v, nhưng cũng ht sc phc tp, khĩ khăn khi nghiên cu. Thú v ch nĩ m ra mt cái nhìn mi vào th gii, vào con ngưi; phc tp và khĩ khăn bi s chng cht đa tng khơng ch trên ni dung văn bn mà cịn nm chiu sâu ngơn ng, khơng phi ai cũng cm nhn ht. Vic x lí khơng gian và thi gian trong truyn ngn Nguyn Huy Thip đã đưc các nhà nghiên cu đt thành vn đ quan trng. Mi nhìn qua, cĩ v hai khái nim này khơng phi là hin tưng ph bin trong sáng tác ca ơng. Th nhưng, thc t cho thy, trong nhiu tác phm, khơng gian và thi gian là nơi th hin rõ nht cm quan đi sng ca Nguyn Huy Thip. Nĩ chính là mch ngm liên kt các hình tưng văn bn ngh thut mà ơng sáng to ra, đy sc thái riêng. T nhng lí do trên, Lun văn hi vng s gĩp thêm mt ting nĩi vào vic nghiên cu th gii ngh thut truyn ngn Nguyn Huy Thip, c th là vn đ khơng gian, thi gian ngh thut. Qua vic gii thiu mt vn đ phc tp như vy, lun văn cũng giúp cho vic ging dy, nghiên cu văn hc Vit 2
8. Nam hin đi nĩi chung và truyn ngn Nguyn Huy Thip nĩi riêng. Như vy, vi đ tài: Khơng gian và thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip va cĩ ý nghĩa lí lun, va cĩ ý nghĩa thc tin, nĩ đáp ng đưc nhng tiêu chí cn thit đi vi đ tài mt lun văn cao hc. 2. Lch s vn đ Vic nghiên cu khơng gian thi gian ngh thut mt cách cĩ ý thc ch xut hin t sau lí thuyt thi pháp hc hin đi đưc các nhà nghiên cu gii thiu và vn dng ph bin Vit Nam. Trong khuơn kh ca mt lun văn cao hc, dưi đây chúng tơi s c gng tìm hiu nhng ý kin ca các nhà nghiên cu v vn đ khơng gian, thi gian ngh thut nĩi chung. Sau đĩ chúng tơi xin đim qua tình hình nghiên cu v khơng gian thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip. 2.1. Tình hình nghiên cu v khơng gian thi gian ngh thut Sau đây là nhng bài vit hoc cơng trình ca các nhà nghiên cu cĩ đ cp trc tip hoc gián tip đn vn đ khơng gian và thi gian các tác gi khác cĩ liên quan đn đ tài mà lun án đang thc hin. Dn theo thi gian xut bn: 1. Trn Đình S, (1982), Thi gian ngh thut trong “Truyn Kiu” và cm quan hin thc ca Nguyn Du , Tp chí Nghiên cu văn hc s 05. Trong bài vit này, nhà nghiên cu đã nhìn nhn thi gian và khơng gian t phía khát vng, hành đng ca nhân vt, tính cht phũ phàng ca các th lc. 2. Phan Ngc, (1985), Tìm hiu phong cách Nguyn Du trong “Truyn Kiu”, Nxb KHXH. Tồn b cơng trình khơng bàn nhiu và trc tip đn vn đ khơng gian và thi gian, nhưng đáng chú ý chương IV cĩ tiêu đ: Cách b cc “Truyn Kiu” theo yêu cu ca kch . Tác gi 3
9. cơng trình đã phân tích “nhng li đốn trưc”, “nhng gic mng”, tc nhng yu t liên quan đn thi gian. 3. Đng Th Hnh, (1987), Tiu thuyt Huygơ , Nxb ĐH&THCN. Ngồi cơng trình này, bà cịn rt nhiu bài nghiên cu trên Tp chí Nghiên cu văn hc vit v Thâm Tâm, Xuân Diu trong đĩ đ cp nhiu đn vn đ thi gian n. 4. Trn Đình S, (1987), Thi pháp thơ T Hu, Nxb Tác phm Mi. Trong cun chuyên lun này cĩ 2 chương v: Khơng gian ngh thut; Thi gian ngh thut, tác gi trình bày t lí lun đn thc tin sáng tác ca các nhà văn ln trên th gii và trong nưc, ch yu là thơ T Hu. 5. Phùng Văn Tu, (1990), Tiu thuyt Pháp hin đi, Nhng tìm tịi đi mi, Nxb KHXH và Mũi Cà Mau. Cun sách đưc chia là 4 chương. Trong chương 4 vi tiêu đ: Ngưi k chuyn và các đim nhìn , trong đĩ cĩ phn Di chuyn đim nhìn trên trc thi gian nĩi v s xáo trn khơng gian và thi gian trên cùng mt s kin mà cĩ nhiu đim nhìn, cách k li vào nhng thi đim khác nhau. 6. Trn Đăng Suyn, (1991), Thi gian và khơng gian trong th gii ngh thut ca Nam Cao , Tp chí Nghiên cu văn hc s 05. Trong bài vit này, tác gi nhn đnh: “Cm quan v thi gian và khơng gian gn lin vi cm quan v con ngưi và cuc đi, vi mơ ưc và lí tưng ca nhà văn ” [85; 243]. 7. Nguyn Xuân Kính, (1992), Thi pháp ca dao , Nxb KHHXH. Trong cơng trình này, tác gi nghiên cu v thi gian trong ca dao và cho rng thi gian trong ca dao là thi gian hin ti, thi gian din xưng 8. A. JA Guervich, (1996), Các phm trù văn hố trung c (Ngưi dch: Hồng Ngc Hin), Nxb GD. Trong mc Nhng biu tưng khơng gian 4
10. – thi gian thi Trung c, tác gi cho rng: “Thi gian và khơng gian là nhng thơng s quyt đnh s tn ti ca th gii” [34; 30]. 9. Nguyn Th Bình (1996), Nhng đi mi ca văn xuơi ngh thut Vit Nam sau 1975 (kho sát trên nhng nét ln), LA. PTSKH Ng văn, ĐH Sư phm Hà Ni. Nhà nghiên cu cho rng: “Văn xuơi sau 1975, khơng gian ngh thut ph bin là khơng gian sinh hot đi thưng, khơng gian mang tính cht cá nhân riêng tư ” [15; 136]. 10. Bùi Văn Ting (1997), Thi gian ngh thut trong tiu thuyt Vũ Trng Phng , Nxb Văn hĩa. cơng trình này, tác gi nghiên cu thi gian và khơng gian trong nhng tiu thuyt tiêu biu ca Vũ Trng Phng. 11. Trn Đình S, (1998), Dn lun thi pháp hc, Nxb GD. Trong cun sách này tác gi đã dành 2 chương IV và V đ nĩi v thi gian và khơng gian ngh thut. 12. Nguyn Thái Hịa, (2000), Nhng vn đ thi pháp ca truyn, Nxb GD. Mc đích ca cơng trình nhm “ miêu t nhng khái nim cơ s ca Thi pháp hc th loi truyn gĩc nhìn ngơn ng hc” [40; 03]. 13. Đng Anh Đào, (2001), Đi mi ngh thut tiu thuyt phương Tây hin đi, Nxb Đi hc Quc gia, H. Trong mc VIII ca cun sách, tác gi cho rng: “ Thi gian là mt vn đ lưu ý đc bit trong ngh thut k chuyn Riêng đi vi lý lun phương Tây, s quan tâm đc bit li nghiêng hn v trc thi gian hơn khơng gian ” [26; 85]. 14. Đào Duy Hip, (2008), Phê bình văn hc t lí thuyt hin đi, Nxb GD. Trong cơng trình này, tác gi đã vn dng mt s lí thuyt phê bình hin đi đ tip cn sáng tác văn hc t các cp đ thi gian. Tác gi đã ng dng lí thuyt vào phân tích mt s sáng tác ca Cervantes, Maupassant, Proust 5
11. 15. Nguyn Mnh Quỳnh (2008), Tiu thuyt Vũ Trng Phng nhìn t lí thuyt thi gian t s ca G. Genette , Lun án Tin s Ng văn, Trưng ĐHSP Hà Ni. Trong cơng trình này, tác gi đã xác đnh đưc mơ hình thi gian t s trong tng loi tiu thuyt Vũ Trng Phng theo lí thuyt ca Genette. 16. Phm Hng Lan, (2009), Khơng gian và thi gian ngh thut trong tiu thuyt hin thc 19301945 , Lun án Lun án Tin s Ng văn, ĐHSP Hà Ni. Trong cơng trình nghiên cu này, tác gi nghiên cu khơng gian và thi gian ngh thut trong tiu thuyt hin thc. 17. Trn Văn Tồn, (2010), T thc vi hot đng hin đi hố văn xuơi hư cu (fiction) giao thi, (kho sát trên cht liu văn hc cơng khai), Lun án Tin s Ng văn ĐHSP Hà Ni. Trong cơng trình này, chương 2, tác gi đã đưa ra mơ hình khơng – thi gian trong văn xuơi hư cu giao thi và vn đ t thc. Nhn xét : Các nhà nghiên cu trên đu đã đ cp ti nhng lun đim quan trng như: Khái nim khơng gian; thi gian; thi gian trn thut; nhp điu thi gian Tt c nhng nhn đnh ca h rt xác đáng, đc bit khá thng nht khi đưa ra mơ hình khơng thi gian đi vi tng giai đon văn hc. T kt qu nghiên cu tht đáng quí các cơng trình trên, chúng tơi cĩ th tìm đưc các gi ý cn thit đ đi sâu nghiên cu mt cách tương đi tồn din hơn vn đ khơng gian và thi gian ngh thut trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. 2.2. Tình hình nghiên cu khơng thi gian trong truyn ngn Nguyn Huy Thip 6
12. Xung quanh hin tưng văn chương Nguyn Huy Thip cĩ rt nhiu ý kin gây tranh cãi bi nhiu khuynh hưng khác nhau vì nhà văn này quá phc tp. Tuy vy, Nguyn Huy Thip vn c vit, và mi tác phm ca ơng ra đi li là mt s kin tranh lun. Nhà văn trong nưc, ngồi nưc, soi chiu tác phm Nguyn Huy Thip dưi nhiu gĩc đ, cĩ truyn đánh giá đng qui, cĩ truyn khen chê tách bit. Sau đây chúng tơi xin đ cp đn mt s cách tip cn và đánh giá truyn ngn ca ơng: Th nht, cách tip cn và đánh giá sáng tác ca Nguyn Huy Thip t gĩc đ mĩ hc, xã hi hc: Mt s ngưi đã qui chp thng thn cho nhng sáng to văn chương ngh thut ca ơng “chng qua là li vit quá cũ cĩ ngưi đã tng dùng cách đây vài trăm năm, nay phc ch li. Đây là kiu tái hin văn hc hin thc nhng năm 3040 ca th k trưc” [77; 8]. Đ Văn Khang cho rng: Văn ca Nguyn Huy Thip “lnh lùng hn hc quá”, nhà văn đã c tình xuyên tc lch s: “Mt Quang Trung lm lit anh minh đánh tan 20 vn quân Thanh như tr bàn tay, dưi ngịi bút Nguyn Huy Thip tr thành anh vua hèn. Mt Nguyn Du văn chương như in như tc vào cuc đi, bng chc hĩa thành đa con hoang ca cơ gái đng trinh b tên đàn ơng khn nn là nn văn minh Trung Hoa cưng hip” [77; 415]. Đng thi, khi lí gii v “s sa sút văn chương Nguyn Huy Thip”, tác gi cịn ch trích: “Văn Nguyn Huy Thip ngày càng mt bn cht nhân văn càng thơ l tc tn và ngày càng rơi vào thĩi vơ chính ph v lch s” [77; 411]. Cùng chiu vi lung suy nghĩ ca Đ Văn Khang, trong bài Cái tâm và cái tài ca ngưi vit, Mai Ng cho rng: “Truyn ngn Nguyn Huy Thip ta thy cĩ c tâm lí chán chưng, s chi b khơng thương tic mi quá kh, và tâm lí phá phách h b thn tưng” [77; 421]. Bên cnh đĩ theo nhn đnh Nguyn Vy Khanh: “chuyn anh hùng Đ Thám trong truyn Nguyn 7
13. Huy Thip cũng là ngưi nhu nhưc Đ Thám cũng sùi bt như ngưi thưng; mt anh bán bánh đa mt ch K” [77; 387]. Th hai , cách tip cn phong cách hc: Tiêu biu cho li tip cn này cĩ l là nhà nghiên cu Nguyn Đăng Mnh vi li tip cn chân dung – phong cách, nhm khám phá tư tưng ngh thut ca nhà văn. Nhà nghiên cu khng đnh và chng minh mt cách khá thuyt phc: “Thip là ngưi khơng cĩ ý đnh che giu cái tơi ca mình. Mt cái tơi lưng phân: mt mt coi đi là vơ nghĩa, là trị đùa mt mt là cái tơi nghiêm chnh đi tìm khuơn mu ca con ngưi đích thc” [77; 460]. Cịn Lê Minh Hà đã khc ho chân dung Nguyn Huy Thip như sau: “Gương mt ơng nhàu. Tơi bit rng cĩ th ơng khơng nht thit tri qua tồn b nhng cnh đi mà nhân vt ca ơng đã tri” [77; 488]. Ngồi ra, khuynh hưng tip cn và đánh giá sáng tác ca Nguyn Huy Thip như là nhng tác phm ngh thut đc đáo, h đã tìm thy trong đy nhng “ git vàng rịng ”, tiêu biu là Đ Đc Hiu cho rng: Nguyn Huy Thip đã “tái to truyn ngn Vit Nam vào nhng năm cui th k XX và nâng nĩ lên mt tm cao mi”. Tác gi đã thy “mi liên h gia chuyn và truyn ngn như: khơng gian truyn là mơ h, thi gian truyn khơng xác đnh, nhân vt truyn khơng cĩ cá tính” [77; 474]. Sean Tamis Rose, trong bài Trái tim Thip, cho rng: “Vi Nguyn Huy Thip cn phi luơn luơn dè chng: đĩ là nhà văn thc s, ơng ta bit cách đánh la ngơn ng” [77; 498]. Hồng Ngc Hin, “ngưi tiên cm trưc con đưng đy sĩng giĩ ca Nguyn Huy Thip”, trong ln tranh lun trc tip vi Đ Văn Khang đã phân tích mi quan h gia Quang Trung, Gia Long vi Vinh Hoa, đ chng minh rng khơng phi Nguyn Huy Thip “bơi nh lch s” [77; 539]. 8
14. Các ý kin tranh cãi dù cịn đi lp, vn cho thy mt đim chung: “Nguyn Huy Thip là mt tài năng him, đc đáo. Và ht nhân sáng tác ca anh vn khơng đi ra ngồi vn đ con ngưi” [77; 564]. Tuy vy, nhng nghiên cu v khơng gian , thi gian trong truyn ngn Nguyn Huy Thip cịn rt ít, dưi đây chúng tơi xin tĩm tt c nhng ý kin trc tip cũng như gián tip bàn v vn đ này: 1. Hồng Ngc Hin trong bài Tơi khơng chúc bn thun bum xuơi giĩ đã đ cp gián tip đn khơng gian ngh thut trong truyn ngn Huyn thoi ph phưng. Tác gi cho rng: “Cnh Hnh mị cng tìm nhn tht là thm y xn tay áo ri đưa tay mị dc theo cái rãnh đy bùn, lõng bõng nưc chy, thm chí cĩ c cc phân ngưi” [77; 11]. 2. Nguyn Th Hương trong bài vit: Li thoi trong truyn ngn Tưng v hưu ca Nguyn Huy Thip đã cho rng khơng gian trong gia đình “Tưng v hưu” là “mt tn trị đi” thu nh. Đ các mi hng ngưi, tưng lĩnh, kĩ sư, bác sĩ, ngưi làm cơng, cơ gái l làng, thng tù Đ các s kin tang ma, cưi hi” [77; 11]. Chng y con ngưi trong khơng gian mt gia đình tn ti nhng s “chân tht đn lnh but”. 3. Đào Duy Hip trong bài: Đc Chút thống Xuân Hương đã chú ý đn khơng gian thi gian: “Khơng gian dịng sơng con thuyn tưng trưng cho s phn ngưi ph n gia sĩng nưc cuc đi” [77; 83]. T đim nhìn ca nhân vt Tng Cĩc đã cho thy ngưi k chuyn đng ngơi th ba khơng xưng tơi, mà ngưi đc như thy li chính Tng Cĩc đang k nhng suy nghĩ, do đĩ đã mt đi vai trị “ngưi k chuyn bit tut” [77; 81]. Ngồi nhng bài phê bình trên, Khơng gian và thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip cịn đưc đ cp thp thống trong các cơng trình nghiên cu tng phương din c th. Chng hn, lun văn thc sĩ ca Lê Th Phưng (2004), Mt s phương din đc sc trong ngh thut kt 9
15. cu truyn ngn Nguyn Huy Thip; Lun văn ca Nguyn Hồng Diu Thy (2005), Nguyn Huy Thip t ý thc t vn đn cách tân ngh thut quan trng ; hoc lun văn ca tác gi Nguyn Thành Nam (2006) vi đ tài Ngơn ng ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip. Theo Phm Xuân Nguyên trong cun Đi tìm Nguyn Huy Thip, Nxb Hi nhà văn, 2001, tác gi đã sưu tm 54 bài phê bình vit v tác phm ca Nguyn Huy Thip. Ngồi ra, cịn rt nhiu khố lun tt nghip đi hc hoc sau đi hc trc tip ly tác phm ca Nguyn Huy Thip làm đ tài nghiên cu. Qua kho sát, t năm 2001 đn năm 2009, ĐHSP Hà Ni đã cĩ 13 lun văn cao hc nghiên cu v tác phm ca Nguyn Huy Thip. Vì vy, trong chng mc mt lun văn cao hc chúng tơi khĩ cĩ th tng thut t m đưc. Sau đây, chúng tơi xin nhn xét sơ b v vic nghiên cu truyn ngn Nguyn Huy Thip nĩi chung và khơng gian, thi gian trong truyn ngn ca ơng nĩi riêng: Truyn ngn Nguyn Huy Thip dành đưc s quan tâm đc bit ca gii nghiên cu vi nhiu mũi tip cn khác nhau. Mi cách tip cn đã khám phá nhng chiu sâu khác nhau trong th gii ngh thut và khơi dy nhng v đp trong ni dung và ngh thut trong truyn ngn ca nhà văn. Riêng v vn đ khơng gian, thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip chúng tơi thy ni lên hai vn đ chính: Mt là , dù đã đưc chú ý, song vn đ khơng gian, thi gian ngh thut vn chưa đưc nghiên cu mt cách cĩ h thng. Nhng ý kin phân tích ca mt s tác gi ch tp trung mt vài khía cnh riêng bit, ch chưa bao quát tồn b truyn ngn ca nhà văn. Hai là , vic khám phá vn đ khơng gian chưa thy nhng biu hin đa dng, và vn đ thi gian ch yu đưc nghiên cu t cp đ thi gian câu 10
16. chuyn ( thi gian đưc trn thut) mà chưa chú ý đn thi gian trn thut, cũng như mi quan h khơng – thi gian ngh thut trong tác phm. Qua kho sát nhng bài cu v truyn ngn Nguyn Huy Thip và nhng cơng trình cĩ liên quan đn vn đ khơng gian và thi gian ngh thut, chúng tơi rút ra kt lun, v mt đ tài, chưa cĩ mt cơng trình cu nào trùng lp vi đ tài lun án đang tin hành. 3. Đi tưng, phm vi nghiên cu Lun văn tp trung trin khai các khía cnh thuc phm trù thi pháp hc như: khơng gian ngh thut, thi gian ngh thut, mi liên h khơng – thi gian. Đi tưng nghiên cu chính ca lun văn gm nhng tp truyn ngn sau: 1. Nguyn Huy Thip, (2000), Thương c cho đi bc, Nxb Văn hĩa Thơng tin. 2. Nguyn Huy Thip (2003), Tp truyn ngn, Nxb Văn hc. 3. Nguyn Huy Thip, (2005), Tp truyn ngn, Nxb Hi nhà văn. 4. Phương pháp nghiên cu Trong quá trình trin khai đ tài, tác gi lun văn s dng các phương pháp nghiên cu ch yu sau đây: 1. Phương pháp thng kê kho sát 2. Phương pháp h thng 3. Phương pháp phân tích, tng hp 4. Phương pháp so sánh 5. Đĩng gĩp ca lun văn D kin lun văn cĩ nhng đĩng gĩp sau: Là cơng trình nghiên cu đu tiên và h thng v Khơng gian thi gian và ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip. Kt qu nghiên cu m 11
17. ra nhiu kh năng tip cn trong kch tiu thuyt, phê bình tiu lun ca nhà văn cĩ tài và cá tính này. Đĩng gĩp vào thành tu chung trong cơng vic nghiên cu tác phm Nguyn Huy Thip trong tin trình văn hc Vit Nam hin đi. 6. Cu trúc ca lun văn Ngồi phn M đu, phn Kt lun, ni dung chính ca lun văn đưc trin khai qua ba chương: Chương 1. Khơng gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip Chương 2. Thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip Chương 3. Mi quan h khơng gian thi gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip PHN NI DUNG CHƯƠNG 1. KHƠNG GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP 12
18. A. JA. Gurevich cho rng: “ Thi gian và khơng gian là nhng thơng s quyt đnh s tn ti ca th gii, là nhng hình thc cơ bn ca kinh nghim con ngưi” [34; 30]. Khơng gian ngh thut là hình thc tn ti ca th gii ngh thut, khơng cĩ hình tưng ngh thut nào nm ngồi khơng gian và thi gian. Đc trưng cơ bn ca khơng gian ngh thut là: Khơng gian ngh thut mang tính ch quan ngồi khơng gian vt th cịn cĩ khơng gian tâm trng. Khơng gian ngh thut khơng nhng cho thy cu trúc ni ti ca tác phm văn hc mà cịn cho thy quan nim v th gii ca tác gi hay mt giai đon văn hc. Theo Nguyn Th Bình: “Trong văn xuơi sau 1975, khơng gian ngh thut ph bin là khơng gian sinh hot đi thưng, khơng gian mang tính cht cá nhân riêng tư ” [15; 136]. Nhng căn phịng cht hp, bc bi, th gii đ vt chen ln, chèn ép cuc sng tinh thn. Đĩ là khong khơng gian xác thc bt buc con ngưi phi bc l đn tn cùng bn cht ca mình, khơng cĩ cơ hi lng tráng trách nhim cá nhân, khơng gian đĩ làm cho mi trị ca con ngưi din b lt ty. Nĩ tham gia vào cuc đi mi ngưi, gn lin vi bun vui, vi cm quan đi sng. Đng thi, nĩ cũng là nơi chen chúc nhng dc vng tm thưng và nhng o tưng thê thm ca kip ngưi b tha hố. Vi tư cách là nhng ngưi đi sau, tip thu thành qu nghiên cu ca ngưi đi trưc, dưi đây, chúng tơi xin đi sâu nghiên cu v khơng gian bi cnh xã hi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip. 1.1. Khơng gian bi cnh xã hi R. Wellek cho rng: “ Văn hc là mt th ch ca xã hi, s dng ngơn ng làm phương tin biu đt và cũng là mt to vt ca xã hi” [34; 157]. Trên bình din khơng gian bi cnh xã hi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip chúng tơi nhn thy, nhà văn cĩ nhiu sáng to bt ng đc đáo. Tt c 13
19. mi khơng gian, nhân vt đu cĩ th coi là sân khu đ làm trị, t trị t thin, trị hiu đ, trị cưi xin, trị sinh nht, trị làm quan Nguyn Huy Thip cũng t ra thơng hiu nhiu vùng min, nhiu th h và nhiu thi đi. Vì vy, khơng gian ngh thut trong truyn ngn ca ơng thc s phong phú và chính xác. Bên cnh nhng khơng gian êm đm thơ mng ca cnh sc thiên nhiên, sơng núi, Nguyn Huy Thip cịn to ra khơng gian bi cnh xã hi “tươi rịng s sng”. Nĩ cĩ th là khơng gian trong lịng thuyn , trong phịng khách và trong phịng ng ca th dân: khơng gian cht chi ca ca hàng vàng bc bà Thiu; “phịng ng” ca Diu, cơ Phưng hc thc; “căn bp” nhà lão Kin. đy, thĩi phàm tc ca con ngưi đã din ra đ mc c mua bán tâm hn, va lưu manh, va trơ trn. Tt c, đưc th hin rt rõ qua tính cht “láo nháo thn nhiên rt đi và ơ trc”. 1.1.1. Khơng gian “láo nháo, thn nhiên rt đi và ơ trc” Khơng gian bi cnh xã hi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip thưng là khơng gian hp, cht chi, rt nhiu các s kin, các thơng tin đưc dn nén. Cĩ khi, là khơng gian đ các nhân vt din trị sân khu: ( Khơng cĩ vua ), khơng gian ca nhà cĩ c đám ma ln đám cưi ( Tưng v hưu ). Cũng cĩ khi, khơng gian đĩ cịn rt ơ trc, và rt tc. Đĩ là khơng gian ca cái “ch phân” hp trong mt ting đng h (Chuyn ơng Mĩng ), khơng gian ca “cái cng” ( Huyn thoi ph phưng ), khơng gian “bn xe” vi nhng tên đ ria con kin mt hau háu đang ngm nhìn nhng cơ nàng “bị lc”. Tính cht sân khu trong khơng gian gia đình lão Kin là mt minh chng đin hình. Sau khi nhìn trm con dâu tm, b bt qu tang, lão Kin c vt vát ly chút sĩ din, bo Đồi: “Bây gi mày ging đào kép din trên tivi” [110; 51]. Ch mt khơng gian hp mà hai cha con đã làm hai ngh khác nhau, đ cho thy tính cht chi, bon chen, nhn nháo: “Nhà lão Kin trơng ra mt đưng. Lão làm ngh cha xe đp. Cn làm ngh ct tĩc ” [110; 42]. Nĩ cịn 14
20. hp hơn na khi nhà văn miêu t: “Lão Kin loay hoay dưi bp, nghe ting di nưc trong bung tm th dài, b lên nhà. Đi vài bưc, lão Kin quay li vào trong bp, bc chic gh đu, trèo lên nín th ngĩ sang bung tm” [110; 50]. Cĩ th khng đnh, khơng gian trong gia đình này rt cht vì mi sinh hot cá nhân h phi “cúi xung rt thp”, hay “loay hoay”, “lúi húi”, “quanh qun”. Theo thng kê ca chúng tơi, trong truyn, t bp nhc li 10 ln; nhà nhc li 53 ln; căn phịng nhc li 03 ln; ca nhc li 12 ln; và bung nhc li 06 ln. Tuy nhiên, s lp li ca nhng t ng này, t nĩ chưa phi là khơng gian ngh thut. Chúng ch tr thành khơng gian ngh thut trong quan nim biu hin mơ hình th gii ca tác gi. Vì vy, căn nhà xut hin vi tn s cao nht, trưc ht, nhm biu th tính cht cht chi, bon chen nhn nháo, và đng thi cũng chính là khơng gian trung tâm ca truyn. Rt nhiu nhng bin c, s kin, nhng suy nghĩ, hành đng ca nhân vt din ra trong khơng gian nhà , căn phịng , gian bp mc dù nhà văn khơng trc tip miêu t khơng gian đĩ. Ngay đn căn bung là nơi kín đáo nht, nhưng li là ch đ Khm “xúc trm go cho vào cp”. Do đĩ, khơng gian cư trú như mt “si dây vơ hình” tht ngt con ngưi. Dưng như trong gia đình lão Kin mi trt t cha con, chng v b đo ln: h chì chit nhau, h nhc nhau, tìm cách “tng c” nhau và thm chí cịn mong nhau cht! Trong mt “ khơng gian bnh vin” tc khơng gian hp, khơng gian cĩ mái che và bên ngồi là khơng gian hành lang, chúng ta đã thy s đi lp: Trong phịng, các bác sĩ đang lo lng mt 42 phút m khi u đ cu lão Kin, vy mà, ngồi, Đồi li thn nhiên nghĩ đn “tài sn khơng bit chia chác th nào”. Chng kin s đi lp gia hai khơng gian đĩ, ngưi đc khơng ch cưi mà cịn cám cnh ghê tm trưc mt trí thc “gi cy” làm vic trong B giáo dc: “Đồi bo: Ơng c đi ri, tht may quá!” [110; 56]. Vi Đồi, 15
21. khơng gian gia đình thc s là nơi đ hn din trị phnh nnh, hn chng t mt ai. Đồi manh tâm dc vng vi c ch dâu “nhìn chăm chú vào khong lõm ngc ch”, mt khác, hn khơng cũng h cĩ chút tình cm vi đa em th túc b tt nguyn. Đồi dùng ngay chính “căn phịng cnh nhà xí, trưc là chung ln, nay đ than ci. Cánh ca bng g thùng đĩng ghép” [110; 49] đ nht em mình trong ngày gi m. Cĩ th thy, Nguyn Huy Thip đã cho hn bc l ht mình mt cách khơng cn giu dim, thm chí, nhiu khi cịn đ hn bc l thái đ sng sưng: “ đâu khơng bit, ch cái nhà này “lá vàng cịn trên cây, lá xanh rng xung” là chuyn thưng tình” [110; 44]. Như vy, ch vn vn trong khơng gian mt gia đình nh hp ta đã thy hin lên rt nhiu nhân vt mà nhân vt nào cũng cĩ tính cách riêng. Tt c nhng nhân vt đĩ cùng ngi chung mâm, chung bát vi nhau: “ăn cơm chng ai mi ai, sáu ngưi đàn ơng ai cũng ci trn chan chan húp húp như rng cun” [110; 42]. Qua khơng gian ca gia đình lão Kin, ta thy, đĩ là nơi nhà văn th hin sâu sc nht nhng quan nim bn thân v cuc sng, v con ngưi và đưc chuyn hĩa vào trong nhng hình tưng ngh thut. Bng khát vng th hin cuc sng trong chiu rng vơ cùng, chiu sâu vơ tn, nhà văn đã đưa vào tác phm ca mình mt khơng gian đa chiu, lưng din. Nghiên cu khơng gian trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, chúng tơi cịn thy, dưng như tác gi đã tip ni các nhà văn hin thc tin bi như Nam Cao, Vũ Trng Phng, Nguyn Cơng Hoan, đ bày t thái đ phê phán t cáo quyt lit đi vi nhng gì xu xa, phi lí, đĩ là: “thái đ châm bim ph nhn hồn tồn hin tưng b cưi nho và dùng lí tưng nm ngồi hin tưng này đ đi lp vi nĩ ” [08; 98]. Qua mi dịng văn lnh lùng kiêu bc ca nhà văn, ngưi đc d dàng nhn thy tác gi khơng khoan nhưng trưc nhng khơng gian l bch, kh và ơ trc: “Mt huyn l trung du ho lánh cĩ khong ba chc ngơi nhà xây ct tm b mà cĩ ti gn chc đim gii khát ăn 16
22. ung” [110; 340]. Trong đĩ li “cĩ ba đim trá hình buơn bán gái mi dâm”, đy, h “chơi gái vi năm nghìn trong túi” [110; 340]. Nhìn b ngồi mt khơng gian làng quê ho lánh tưng như yên bình, nhưng kỳ thc bên trong nĩ đã băng hoi nhiu v đo đc. Khơng ch cĩ th, Tưng v hưu Nguyn Huy Thip cịn sáng to mt khơng gian ngh thut, mà qua đĩ tác gi đã làm lay đng, ray rt lương tri ngưi đc. Đĩ là khơng gian din ra nhng s kin, nhng bin c va hào hùng va đau đn đưc đan cài vào s phn cá nhân va là mt anh hùng nhưng li là “nn nhân” ca con ngưi trĩt đưc “phong thánh”. Ta đã bit, tưng Thun là nim t hào ca gia đình, dịng h, ơng cũng là ngưi hùng tha mãn: “Vic ln trong nhà cha làm xong ri” [110; 15]. Nhưng nghit ngã thay, v tưng tài ba này vn b ba vây bi nhng qui lut mưu sinh khc nghit: “Mt hơm tơi đi làm v, cha tơi đng dãy nhà nuơi chĩ và gà cơng nghip” [110; 17], nĩ khơng cịn là khơng gian ca “đưng ra trn mùa này đp lm!” [110; 28], thay vào đĩ, là thc t cuc sng vi khơng khí tranh giành, thc dng, di trá vây quanh ơng. Mt v tưng, xưa tung hồnh ngang dc, vy mà, lúc ngh hưu li b cm chân trong mt khơng gian thưng nht ch đ mưu sinh cuc sng. Khơng gian chin trn xưa trong ơng, đơi lúc cũng cĩ hin v, nhưng gi ch là khơng gian trong min hi c: “Cu cịn nh cái xĩm ven đưng cơ Hu đã làm bánh trơi bng bt mì mc” [110; 18]. Đi sánh gia khơng gian chin trn ca tưng Thun ngày xưa và khơng gian thc ti tưng Thun bây gi, ta chng kin đưc con ngưi c hai phương din xã hi và cá nhân. S đi lp này cho thy, nhà văn đã to nên mt khơng gian ngn ngang s kin, mt th gii tan rã thành muơn mnh, mt th gii bn b vn vt, khong cách gia tt và xu đan xen, lơ lng. Ngay vic tưng Thun thương ngưi, ngay thng, lên án vic kim tin ca cơ con dâu thc dng, nhưng bn thân ơng li khơng t xem li vic dùng 17
23. uy tín ca mt v tưng đ thu xp nhng vic h hàng nh v. Tưng Thun là ngưi duy nht bit “c tin là sc mnh đ sng” [110; 28], nhưng ối oăm thay, cũng li là ngưi đi tìm cái cht trong nim tin đã li thi! Cũng ngay Tưng v hưu , bao điu gi di và ngy to, nhn nháo, hin din ngay trong khơng gian mt đám cưi: “Đám cưi ngoi ơ l lăng và khá dung tc Năm mươi mâm c như mưi hai”, “li ca ting hát khng khip tht là mt s ơ hp láo nháo thn nhiên rt đi, thm chí rt ơ trc” [110; 19]. Đĩ cịn là nhng âm thanh hn tp đi nghch vi dàn nhc sng Abba và nhng ca t “hin đi” khơng bit h nht tri lính ngu quân hay đâu v. Chng kin khơng gian y, ta thy con ngưi sng trong mt th gii tưng chng như khơng cĩ mt trt t nào na: Ơng V phĩ thơng gia hong ht, lung cung làm “đ c rưu xung váy cơ dâu”; “Thng Tuân cm dao chém b may trưt” [110; 19]. Đĩ thc s là th gii “ê ch”, th gii “khơng cĩ vua”, “bin khơng cĩ thu thn”, cha khơng ra cha, con chng ra con, anh em chng v mp m trong nhng mi quan h trng đen, bt chính! Lng ngưc cái bi vào trong cái hài, Nguyn Huy Thip đã tip cn mt khuynh hưng khá đc bit ca văn hc hin đi, chia s cm giác lo âu ca con ngưi trưc mt trng thái sng bt n và đy bt trc. đĩ, cái ác thưng sng sng và lm lit cịn cái thin thì thưng c tin ngu ngơ mng manh và yu t: “Tơi bo v tơi: “Anh đi nhé?” V tơi bo: “Đng đi. Mai anh sa ca nhà tm, cái ca hng ri. Hơm n cái Mi đang tm, thng Khng đi qua đnh d trị đu” [110; 27]. Mt điu d thy, cho dù khơng gian trong truyn ca Nguyn Huy Thip cĩ hư cu nhiu đi na, cũng ch nhm phơi bày mt hin thc trn tri, cay đc và lnh tanh, chua xĩt: “T nhà tơi ra nghĩa đa đi tt ch năm trăm mét nhưng đi đưng chính ra cng làng phi hai cây s. Đưng bé, khơng đy xe địn đưc mà phi khiêng vai H khênh quan tài hn nhiên như vic bình 18
24. thưng Cĩ ngưi nm lăn ra nĩi mát tht” [110; 24]. Nĩ cịn chua xĩt hơn na khi nhà văn miêu t: “V tơi làm vic bnh vin sn, cơng vic chính là phá thai Cha tơi dt tơi xung bp ch vào ni cám trong đĩ cĩ nhng mu thai nhi bé xíu” [110; 20]. Ngưi đc khơng th th ơ trưc mt hin thc đy phi lí, nhưng nĩ vn ngang nhiên tn ti gia cuc sng đi thưng, mà tn ti nhiu na đng khác. Đành rng, trong cuc sng đy lo toan vt v, đy tranh chp bon chen, con ngưi phi suy tính, phi lao tâm kh t đ tn ti. Nhưng trưc cái cht ca đng loi mà h vn ngang nhiên vui v, vn th ơ mt cách vơ tư theo kiu “ai đng ý b cht giơ tay” thì tht là ngán ngm. Trong Git máu khơng gian sinh nht din ra mi tht l kì, khi cuc sng quê tồn đĩi kh nhưng Phong li làm c to mi khách, khách Hà Ni v hơn ba chc v “ơ tơ đu kín mt đon đê My ơng kì mc trong làng dùng ngĩn tay nhĩn bánh b vào mm, dây bơ ra c ngĩn tay, thy bn li bơi xung chiu” [110; 262]. Tính cht “láo nháo” nm ngay ch: “Phong t chc sinh nht linh đình, ăn ung xa hoa”, th nhưng, vơ tình bc l rt rõ “s quê mùa nhch nhác”. Bên cnh đĩ, khơng gian thưng ngày láo nháo thn nhiên rt đi, ơ trc đưc th hin ngay bn xe: “Chúng tơi đn Hà Ni tìm đn bn xe đi Tây Bc. Anh Bưng bo: Chúng mày cn thn Hà Ni ăn cp như rươi, nĩ thnh mt b cưa thì ăn mày đy” [110; 99]; “cĩ ơng đeo kính, đ râu con kin, tui bng b tơi bo: “Cơ em ơi, cơ em đi vi anh đi” [110; 99 ]. Đĩ là khơng gian din ra chm trán tay đơi vi li nĩi v mt đi tưng. Trong bi cnh cht hp, thi gian ngn ngi, khong cách giao tip b kéo gn li, các nhân vt va chm vi nhau, đy nhau vào tình th đi đu. Ngay trong khơng gian ca “lịng thuyn” cht hp đã cĩ s đan xen rt nhiu “hng” ngưi trong xã hi: Bn buơn đ c gian manh, ơng giáo m ming tồn nĩi đo đc, nhà thơ thì mơ mng Truyn ngn Sang sơng 19
25. chính là hành trình tr v vi giá tr thc, khác xa nhng gì gi di bn cht bên trong con ngưi. Trên thuyn, cp tình nhân đang “gi trị kh”, và cơ gái ch đáng cho thiu ph ra là “đ đĩ” nhưng trưc tai ho ca chú bé, chàng trai đy cơ gái ra và tháo chic nhn đưa cho tên buơn đ c. Trong khi đĩ, thiu ph ba mươi hai tui xinh đp ch bit kêu: “Làm sao bây gi?”, nghe thy ting “con cá dic” đã lung cung khép đùi li, khác vi v đài các bên ngồi, trong lịng thiu ph li là ngưi dng dưng nht. T nhng phân tích trên, chúng tơi nhn đnh rng, khơng gian xã hi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip là khơng gian “láo nháo thn nhiên rt đi, rt ơ trc” con ngưi khơng cĩ hồi bão, xã hi khơng cĩ tương lai. đy, con ngưi luơn thưng trc cm giác bt an v mt xã hi hin đi ngn ngang, phi nhân tính. Tâm lí hồi nghi chán chưng phn kháng, chi b ca con ngưi luơn đưc coi là thi thưng. “ Nhà văn chng gii thích dài dịng, chng dùng nhng t đao búa, ch vit nhng li ai ai cũng hiu đưc mà to nên c mt bu khơng khí điên đu trong đĩ khơng ai cĩ th hiu ai ” [77; 48]. 1.1.2. Khơng gian tù đng qun quanh, b tc Nghiên cu khơng gian tù đng qun quanh b tc trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, chúng tơi chú ý đn tính cht khép kín ca khơng gian làng quê, khơng gian hp. Ta thy đy, nơng dân đang b tha hĩa dn bi thú văn hĩa thp kém, trì níu bi khơng khí tù đng ngt ngt: “Khơng khí u ut, tù đng ca làng quê làm tơi tái tê cm giác chua xĩt. Mi ngưi ri rít cung cung đ kim ming ăn” [110; 80]. Nhng con ngưi đy nhng thành kin ng nhn, đã đánh mt nhng gì làm nên nim vui ca cuc đi. Cuc sng đi vi h đơn thun ch là đu tranh đ kim ming ăn, vui lịng vi th văn hĩa “lá ci”. Nhng “mnh đt cn đã làm cho con ngưi tr nên ti tin”, nhng đnh kin hp hịi và thĩi đo đc gi đã làm thối hĩa bn cht ca con ngưi, phn ngưi trong mi con ngưi lương thin: “Tt c dân 20
26. chúng đơng như kin. H sng như kin c thơi, xng x loanh quanh kim ăn chng đưc là bao”; “Tơi đi qua rt nhiu làng mc, va đi va làm thuê kim ăn. Nhng làng quê tơi đi qua đu bun t tiêu điu. Quanh qun ch tng y cây: cây lúa, cây ngơ, cây khoai lang, vài th cây rau quen thuc” [110; 134]. Tính cht hp ca khơng gian “qun quanh” đưc th hin mơi trưng hot đng hp ca nhân vt: “Ngơi nhà nh trên đi, cách đưng cái ba chc mét. Ngơi nhà đơn đc l loi. Đng sau ngơi nhà cĩ hai cây nhi gai lá đ, th cây mc hoang ch dùng làm ci” [110; 497]. Trong nhà đ đc lèo tèo, đáng k ch là “cái giưng r qut g mít đã st so c”. Tr con đy dùng dao khc lên thành giưng nhng “ni bun và ưc mơ ca chúng”. Tính cht tù đng làm cho tâm hn cn ci và ny sinh ti ác: “Cĩ ln, khi tơi ng thip gia chịi canh nương khi chồng tnh dy, tơi thy Lanh ngi xm bên tơi chăm chú nghin ngm ngm nghía. Thy tơi m mt, hn đng dy b pht ra ngồi. Tơi ht sc kinh hồng và tơi cht nghĩ rng ngưi ta hồn tồn cĩ th git ngưi ch vì do bun chán, git ngưi đ “tha trí tị mị”, đ “nghiên cu” [110; 338]. Trong truyn, Nguyn Huy Thip đã vit: “ ngay Hà Ni, tơi đã thy nhng tên “Qun văn Lanh”, mc com lê hn hoi ch khơng đĩng kh ci trung mun “tht” tơi đ xem tâm hn cĩ tht là nhà văn hay khơng?” [110; 338]. Cũng vì bun chán, cĩ nhng em bé khi b m giam hãm trong nhà đã “tháo tung mt cái ti vi mi nguyên ch đ xem trong y cĩ ngưi hay khơng? Em bé khơng h cĩ đng cơ “phá hoi” hoc “phn đng” [110; 338]. Khơng gian tù đng b tc đã sinh ra thĩi “ngi lê đơi mách các bà và mt s các ơng [110; 338]. Tác gi cho rng đĩ “cũng là mt th mơng mui tinh thn, du nĩ khơng dn đn ti ác, nhưng qu tht nĩ cũng bn thu” [110; 338]; “Chúng ta đang sng trong mt đt nưc mà bi kch con ngưi ch yu do khát vng v ming ăn và nhà gây ra. Đây là th bi kch thm hi nht trong các bi kch [110; 338]. 21
27. Trong Nhng bài hc nơng thơn, con ngưi luơn tin và cho rng cuc sng nơng thơn là thanh bình yên m no, nhưng thc t cho thy, cuc sng nghèo kh lam lũ vn luơn đè nng h: “Tơi vào trong nhà ngang. Bĩng ti m m. Trong nhà ch thp mi ngn đèn bé tí Ch Hiên th th: nhà quê s nht là bun chán Hi y anh Tân đi b đi tơi đã đnh t t vì bun chán quá” [110; 124]. Nhng đa tr, con ca nhng “ti đ” hoc ca nhng ngưi nghèo b ht hi ln lên trong mc cm v nhân cách, sng trong hồn cnh ht sc nhc nhn, b bu khơng khí ê bun bã ca núi rng làm m m đi. Khơng gian cht chi quây kín ly nhng con ngưi: “Thi thơ u tơi đã tng mt huyn l trung du và tơi tng thm thía ni bun trung du. Mt s kin nh xy ra cĩ th khin ngưi ta bàn tán hàng tháng tri” [110; 341]. Ngưi dân đy, “thuc tng nt rui trên khuơn mt nhau”, mt cơ gái cha hoang cũng làm “sơi sc c mt huyn l” [110; 341]. Đơi khi, con ngưi b nht trong khơng gian tù đng đĩ đã đ ra thĩi thc dng đn trng trn: “ngưi ta đã git cht nhng con gà ri buc cao lên sào ch vì con gà y phá hoi vưn rau” [110; 339]. Ơng giáo Qùy bo ngưi v th hai phong tình ca mình: “Cơ ng vi ai thì nh địi tin, khơng cĩ tin thì ly thĩc, hay ly ln vt th nào ch đng ng khơng” [110; 177]. H là nhng ngưi như nhân vt “thng bé” trong Đi th mà vui b nht cht trong khơng khí ngt ngt: “Trong gĩc nhà đt chic king st, tro than ngui lnh. Cnh đy là xơ nưc, ni xoong, r đng bát đĩa” [110; 230]. Đc đn đây, khin ta nh ti bc tranh nơng thơn trong sáng tác ca Nam Cao: “Nhà ca lưa thưa, tồn là nhng nhà tre úp xúp gia nhng khu vưn rng nhưng xu lm Ngưi xu xí và rách rưi, cái s tr con ngồi đưng bng ng mt toét sn lm” ( Quái d). Khơng gian nơng thơn y đâu ch cĩ yên bình, đy cĩ nhiu chuyn bun hơn vui, chuyn hơn nhân, 22
28. chuyn đng rung, chuyn dy hc, ri c đn nhng chuyn trit lí c ln lưt hin ra, bit bao ám nh, bit bao điu khĩ lí gii. Tuy nhiên, liu đĩ cĩ phi là sai lm khơng, khi nhà văn nên phơi bày tt c nhng xu xa trong tâm hn con ngưi lên trang giy, cưp đi nim tin ngây thơ ca con tr? Và như vy, sáng tác ca Nguyn Huy Thip s chng cĩ gì khác bit vi mt s nhà văn khác nhng ngưi chuyn rt nhanh t cc này sang cc kia, t nhng bc tranh tồn màu hng sang nhng bc tranh tồn màu ti. Rõ ràng khơng phi, trong khơng gian tù đng qun quanh tăm ti, Nguyn Huy Thip vn nhìn thy và chăm chút cho nhng mm thin nh bé nhng đm la kì diu ca thiên lương trong Tâm hn m chng hn. Chính truyn này, nhà văn cho rng: “ngưi ln b thc t khc nghit làm mt đi s mong manh ca lơgic huyn thoi, thay vào là th lơgic xám xt, rch rịi” [110; 229]. Th nhưng, điu day dt ca tác gi là, cái gì cĩ th giúp con ngưi cĩ th vưt lên trên cái vơ nghĩa ca cuc sng và s trng rng ca tâm hn? Đi vi Nguyn Huy Thip con ngưi khơng th tr nên tt hơn, thánh thin hơn nu thiu quan tâm đn cái “xĩ ti tăm lương tri ngày đêm khn ting khĩc thm y”. Nghiên cu khơng gian qun quanh b tc trong truyn ngn Nguyn Huy Thip khơng th khơng nĩi ti khơng gian con đưng . Trong nhiu tác phm, khơng gian con đưng biu hin ht sc ni bt, đc đáo. Theo T đin Ting Vit, Nxb KHGD, H. 1997: “ Đưng là li đi nht đnh đưc to ra đ ni lin hai đim hai nơi ”. Trong chuyên lun Thi pháp thơ T Hu, Trn Đình S đưa ra khái nim v khơng gian con đưng: “là biu tưng ca s thng nht khơng gian và thi gian, là khơng gian vn đng, khơng gian con ngưi đi ti” [92; 186]. Khơng gian con đưng trong truyn ngn Nguyn Huy Thip đưc s dng vi tn s cao: Trong Nhng bài hc nơng thơn , con đưng đưc nhc 23
29. li 13 ln; trong Con gái thu thn, con đưng đưc nhc li 17 ln, Chuyn ơng Mĩng, con đưng đưc nhc li 09 ln. Tuy nhiên, s xut hin con đưng trong nhiu đon miêu t chưa phi là khơng gian ngh thut. Chúng ch đưc xem là khơng gian ngh thut trong chng mc chúng biu hin mơ hình th gii, cũng như tính quan nim ca nhà văn. Nhiu nhân vt trong truyn ngn Nguyn Huy Thip bưc đi trên con đưng vi nim hy vng tìm thy mt li thốt cho cuc sng. Th nhưng sau khi ra đi, h bt lc đành đon b v, khơng gian mơ ưc y c teo li mãi: “Đưng ph th xã xe chy m m tơi khơng ng đưc. Sáng sm hơm sau tơi xuơi đưng đê tìm v đn Tía” [110; 77]. Cĩ nhng con đưng ngon ngoèo nĩ bc ly nhng s phn cá nhân đang b giam hãm trong vịng nghèo đĩi: “Thng bé thy đĩi. Nĩ ra r bát tìm cái ăn. M nĩ trưc khi đi đã đ quà cho nĩ: cơm ngui vi ni chui luc. Đưng lên ch th xã ba mươi cây s. Ơ tơ ca chú Ho đn trưa mi v. Thng bé đĩ đã ngi xm gĩc nhà bĩc chui ăn đ mà tưng tưng mình đang ăn c” [110; 321]. Bên cnh đĩ, khơng gian con đưng cịn cht cha nhng điu bí him: “Tơi đi mt mình trên con đưng l vào thơn. Bĩng ti chp chong. Khơng gian tràn ngp mt th tình cm du dàng mà bí n Tơi đi dc theo cái ngõ nh rng đy lá tre, loanh quanh mt lúc trong làng vì lc đưng [110; 133]. Mt khác, khơng gian con đưng cịn biu th s ơ trc, con đưng tr thành khơng gian xác đnh cái ch phân: “Trên mt đưng nha vn ly nhy mt lp váng nưc bu đy rui nhng”; “Ch phân hp chng mt gi đng h t 3 gi sáng đn 4 gi sáng ngay bên đưng đi Sơn Tây ” [110; 468]. Tĩm li, phn khơng gian qun quanh tù đng , Nguyn Huy Thip thưng dùng nhng đon t dài, ch yu là khơng gian khi, đa chiu mang sc thái nng n u ám. Đĩ là nhng “cnh vt chìm trong bu khơng khí cht lng”, “mưa miên man”. Nhng hình nh khơng gian, kiu như: “bĩng ti 24
30. nhp nhong”, “bu tri u ám”, xut hin khá nhiu trong nhng đon t dài. H tr cho khơng gian đĩ là âm thanh, nu như trong nhng đon t ngn, rt ít đon cĩ âm thanh, thì nhng đon t dài, cĩ tn s xut hin âm thanh nhiu hơn. Trong tuyn tp truyn ngn Nguyn Huy Thip, cĩ khong 57 đon tác gi miêu t âm thanh/485 trang văn bn. Thng hoc mi cĩ “ting chĩ sa oăng ong”, “ting dép lot qut” [110; 256], “ting mt nghin g gai gai” [110; 37], “ting ln kêu m ĩ đng sau cơng đưng” [110; 277]; “ting kêu khàn khàn my con cị bay qua” [110; 133]. Nhìn vào s phân b các đon t như vy, chúng tơi nhn thy, khơng gian làng quê, đơi khi cũng b khuy lên bi nhng ting đng ln, sau đĩ nĩ sng li nng n và chìm vào im lng. 1.2. Khơng gian bi cnh thiên nhiên Khơng gian thiên nhiên là tồn b nhng khung cnh cnh vt xung quanh con ngưi. Con ngưi luơn tn ti mt thit vi thiên nhiên. Thiên nhiên cĩ khi đưc nhân hĩa, cĩ cm xúc, đng cm vi con ngưi. T chc năng thay th, nĩi h, thiên nhiên đã tr thành phương tin ngh thut đ nhà văn nm bt và phân tích đi sng tâm lí nhân vt. G.N. Pospêlp cho rng: “Trong văn hc th k XVII các đon t phong cnh mang ý nghĩa tâm lí. Chúng tr thành phương tin ngh thut đ nm bt cuc sng bên trong con ngưi” [82; 84]. Cịn L. Tơnxtơi khng đnh: “ Phong cnh thiên nhiên, nhng bc tranh thiên nhiên gi mt vai trị rt quan trng trong vic th hin tính cách nhân vt” [37; 137]. Trong tác phm ca Nguyn Huy Thip, khơng gian phong cnh thiên nhiên chim mt phn ln trong trong tác phm. Theo thng kê ca chúng tơi cĩ tng cng: 32 đon miêu t phong cnh thiên nhiên /485 trang văn bn/ tng s 50 truyn ngn. Du n khơng gian thiên nhiên trong truyn ngn Nguyn Huy Thip hin ra trong s chiêm nghim khám phá ca ch th nhà 25
31. văn. Do đĩ, mi bc tranh thiên nhiên là mt phát hin riêng, cm nhn riêng ca nhà văn v th gii. 1.2.1. Khơng gian dịng sơng Qua kho sát 50 truyn ngn ca Nguyn Huy Thip (Nguyn Huy Thip, Tuyn tp truyn ngn, Nxb Hi nhà văn, 2005), Chúng tơi nhn thy, cĩ 10 truyn ngn nhà văn vit v khơng gian dịng sơng, (chim 20 %). Trong mi truyn ngn đĩ, khơng gian dịng sơng gn vi mt câu chuyn khác, nĩ khơng ch đnh tính đnh danh mà cịn là hình nh n d. Cuc sng, lch s, đi ngưi, cũng như mt dịng sơng. Dịng sơng bao la thao thit như ngưi M, b ngồi hin lành, nhưng bên trong luơn sc sơi tình cm yêu thương. Dịng sơng đng thi cũng là biu tưng ca cuc sng vĩnh hng, khơng gian dịng sơng đã gi cho Nguyn Huy Thip mt ý thơ vơ tn ni lin nhng sáng tác ca ơng vi truyn thng, ni xưa vi nay. Cm hng đĩ, đã to mt ý thơ đy sc mnh lay đng tâm hn ngưi đc như nhng điu đng dao văng vng hai bên b nơi ting nĩi dân gian cùng các làn điu đng dao đã thm sâu vào nhiu truyn ngn ca ơng. Cũng t khơng gian dịng sơng, bc tranh v cuc sng hin ra vi khúc hát đng đĩt, bi thương v nhng vùng đt phơi mình trong giĩ cát: Chy đi sơng ơi / Băn khoăn làm gì? / Ri sơng đãi ht / Anh hùng cịn chi? Li bài hát hin lên hình nh dịng sơng như mt dịng ánh sáng, dịng lch s, ghi nhng chin tích anh hùng, nhng mt mát đau thương, nhng sinh li, t bit. Dịng sơng hin hu gia đt tri và cũng là dịng tâm linh gt ra đi bao nhiêu phin mun: Này nhé: này là dịng sơng / Đnh mnh c cun cun chy / Bi và l / Đưc và mt/ Con thung lung nào nín hơi dưi đáy / Ngm nghĩ v m lưi ngưi [110; 329]. Khơng gian dịng sơng, trưc tiên, tưng trưng cho s vơ thưng ca đi ngưi, dịng sơng tr thành chng nhân gia cái thin và cái ác . Dịng 26
32. chy ca cuc đi là hu hn, nhưng dịng sơng thì vơ hn, sơng c mi mit trơi. Khơng gian thiên nhiên dịng sơng hin ra mang trong mình ngun mch t nhiu con sui, và sơng cũng chính là khơng gian cha nưc đ v bin c. Khơng gian đĩ, hin din trong nhiu truyn ngn khác như: Chy đi sơng ơi; Trương Chi; Con gái thu thn; Đưa sáo sang sơng; Sang sơng; Thương nh đng quê; Thiên văn; Chút thống Xuân Hương (truyn th ba). Vy ti sao trong truyn ngn Nguyn Huy Thip khơng gian dịng sơng li xut hin nhiu đn th? Điu này khơng phi do s ngu nhiên, mà cĩ l vi khơng gian y, Nguyn Huy Thip đã gn bĩ vi nĩ mt cách sâu nng. Trong quan nim ca ơng, dịng sơng dưng như là ngun ci cho s tr v ca tâm hn, ca tính thin, sơng tr thành mt min vy gi thit tha. Khơng gian dịng sơng trong truyn ngn Nguyn Huy Thip luơn luơn mang đm mt nét duyên riêng ca cnh, khi thì nng thm, khi thì huyn diu mê hoc lịng ngưi. Vì th, trong cái nhìn thao thit ca nhà văn, khơng gian dịng sơng tr nên cĩ tình, cĩ hn, ch khơng hin ra như mt khách th dng dưng, mt vt th vơ tri, đơn gin: “Nưc lng l trơi, gia tim sơng rch mt mũi sĩng dp dn, đu mũi sĩng cĩ mt đim đen ta như đu mũi giáo. Bn đị tĩnh lng rt ít ngưi qua li ” [110; 05]. Hình nh dịng sơng đưc Nguyn Huy Thip nhân hĩa, sơng bit cm nhn và dâng hin, bit căm gin và yêu thương. Đĩ là mt cơ th sng cha đng mt ngun ni sinh bt tn: “Tuyt vi hơn na là truyn thuyt huyn hoc v con trâu đen khúc sơng này. Con trâu phì bt, nưc dãi ca nĩ ta như trng cá. Nu ai may mn hp đưc bt y s cĩ sc lc phi thưng” [110; 6]. Theo T đin biu tưng văn hố th gii: “ sơng biu tung ca kh năng ca vn vt, tính lưu chuyn ca mi dng th” [33; 829]. Dịng sơng trong truyn ngn Nguyn Huy Thip va thm đm nhng cm quan chung ca vơ thc cng đng, va mang đm du n riêng ca phong cách tác gi. 27
33. Dịng sơng cĩ th coi là mt trong nhng c mu ca văn hố nhân loi. Trong truyn Thiên văn , l vơ thưng cũng th hin trong s khơn lưng ca t nhiên, hơn tt c, dịng sơng gi s chy trơi mi mit dịng đi. Trong Đưa sáo sang sơng , dịng sơng cũng là hình nh ca dịng đi chy trơi bt tn: “Bao nhiêu nưc sơng đã chy, bao nhiêu ngưi đã qua đây. Phi! Bao nhiêu nưc sơng đã chy, bao nhiêu ngưi đã qua đây!” [110; 425]. Vi Nguyn Huy Thip, s chy trơi vĩnh cu ca dịng đi đi lin vi ni ám nh v s nh nhoi, hu hn ca kip ngưi, hơn th na, nĩ cịn là ni ám nh v s hư o, phù du ca tt c, k c cái đp, cái xu, cho đn nhng giá tr văn minh. Khơng gian dịng sơng là nơi phát sinh ngun sng, là nơi lưu gi huyn thoi và s gii thiêng huyn thoi. Khơng gian dịng sơng va tưng trưng cho ngun sng, nhưng cũng là nơi kha lp và s vùi chơn. Dịng sơng huyn bí cĩ th nut chng tt c, nĩ cĩ ch thuyn đi hay nhn chìm. Vì th, dịng sơng tr thành đi tưng ca s th cúng, va do lịng tơn kính, va do s s hãi. Ni s hãi nưc đi đơi vi nim tơn kính ăn sâu vào tâm thc cng đng, to nên nhng v thn sơng mà con ngưi hàng năm phi th cúng, thn Hà Bá. Cĩ l, vì lí do đĩ, mà khơng gian dịng sơng cũng mang tính hai mt: s sng và cái cht. S sng, là dịng sơng đem li phong túc, phì nhiêu mang li tơm cá, nưc mang li s sng cho nhng ngưi dân chài nghèo ti nghip, bt cá đ sng: “ting gõ đui cá lanh canh trên mt sơng”, “ting sĩng v ồm op bên mn thuyn”, cùng nhng con cá mịi màu trng bàng bc đy trong lịng thuyn, mùi khĩi thơm nng, mùi cá nưng thơm ngy lan trong khơng khí ban mai trong sch Khơng gian dịng sơng vi ý nghĩa bí n th hin ch bn sơng cũng là khơng gian cha đng nhng him ho mà con ngưi khơng ng ti. Ám nh v sơng vi nhân vt tơi trong Chy đi sơng ơi chính là Hà Bá, “đu lâu ngưi cht đui”. Hay như, tình hung nhân vt tơi cht đui “ht”, cái cht 28
34. ca ch Thm, Chương b đánh cũng din ra chính bn sơng. Trong truyn c tích Trương Chi xưa, sau khi chàng Trương Chi hát xong câu hát cui “đã nhy xung sơng t trm”. Truyn Sang sơng k v mt cuc hành trình giác ng. Theo quan nim ca Pht giáo đưc xem như hành trình giác ng đi vi mi ngưi, gia “hin hu và phi hin hu” [33; 829], ngay trên chuyn đị y, chú bé đút tay vào chic bình c ri khơng sao rút ra đưc na. Trong Thot kỳ thy ca Nguyn Bình Phương, nhng h nưc, nhánh sơng nơi Khn tr li nhiu ln luơn gi khơng khí rn rn ma m: “Nưc đ rc l l chy mit v nam vi tinh thn khơng th ngăn cn ngĩ xung, git mình khi thy nhng khuơn mt m o nhưng hung hãn đang lao đi. Mt cm giác chn chn ni dt và lan to khp cơ th”. Bên cnh đĩ, dịng sơng cịn là sc mnh thanh ty và kh năng cu sinh , v đp ca thiên tính n. Dịng sơng, vi tính năng làm sch, tr thành biu trưng cho sc mnh thanh ty. Theo truyn thuyt n Đ, dịng sơng trên cao chính là biu tưng ca nưc thưng gii, nĩ ty u tt c, nĩ cũng là biu tưng ca s gii thốt . Đc tác phm Nguyn Huy Thip chúng ta thy dịng sơng cịn m ra mt khơng gian kì thú. Nơi y, hồn tồn khác xa vi th gii bên ngồi, đưng đi ti đĩ, ta h như đi vào thiên đàng và đĩ con ngưi cũng cm thy tâm hn đưc thanh sch hơn: “Đị lưt đi trên sui êm như ru. Phong cnh hu tình. Mái chèo đong đưa r sang hai bên nhng cây rong và cây lau nưc. Vài con chun chun kim, chun chun t bay theo đâu vào c sp đị” [110; 252]. Đĩ là đưng đi vào chùa Hương, bưc vào th gii linh thiêng như vy, tt c mi ngưi đu như giũ sch bi trn trên sui. Mi ngưi như “thốt tc, t nhiên thy cm đng, mi thy mình sng đi tht nhiu bi bm”, cho nên “ai cũng chào nhau tht l đ” [110; 252]. 29
35. Tĩm li, dưi ngịi bút tài năng ca Nguyn Huy Thip, nhng bc tranh miêu t thiên nhiên dịng sơng, đã thc hin chc năng ca chúng mt cách xut sc, to khơng gian riêng trong tác phm. Khơng gian dịng sơng, trưc ht là nhng bc tranh đc lp. Nhng bc tranh đĩ tham gia vào quá trình khám phá, ct nghĩa đi sng hin thc. Vì vy, trong quan h vi th gii nhân vt, dịng sơng va là hình nh t thc, va là n d ngh thut, s vĩnh hng ca dịng sơng, giúp con ngưi tìm đưc cái t nhiên, nhân ái. 1.2.2. Khơng gian bin c Trong quan nim văn hĩa nhân loi, bin luơn là khơng gian t do đ con ngưi bc l nhng đam mê khao khát. Trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, khơng gian bin là biu tưng ca cái tuyt đích mà con ngưi tìm kim, ngưng vng. Khơng gian bin xut hin trong truyn ngn Nguyn Huy Thip vi tn s khơng ln, ch thp thống trong Thương nh đng quê, Con gái thu thn, Trương Chi, Truyn tình k trong đêm mưa. Trong đĩ Thương nh đng quê , bin lp li 02 ln, Con gái thu thn, bin lp li 22 ln, trong Trương Chi , bin ch nhc 01 ln, và Truyn tình k trong đêm mưa bin cũng ch nhc li 01 ln. Khơng gian bin là sn phm sáng to ngh thut ca Nguyn Huy Thip nhm biu hin con ngưi và th hin mt quan nim nht đnh v cuc sng. Do đĩ, s lp li khơng gian bin trong truyn, khơng phi là s lp li gin đơn khơng gian đa lí. Các hưng nghĩa biu trưng ca bin trong tác phm ca Nguyn Huy Thip bt ngun t chính nhng đc đim bn th ca bin, đĩ là các tính cht rng , xa vi, th gii mênh mơng ca nưc và th gii ca ánh sáng . Khơng gian bin trưc ht là mt khơng gian t do đ con ngưi cĩ th sng trn vn vi tồn b nhng đam mê, khao khát. Trong Con gái thy thn, tình yêu ca Chương đi vi M C, gic mơ v bin, thc cht cũng là tình yêu đi vi t do. Khi chào m đ đi ra bin, lúc 30
36. y nào tơi cĩ bit rng bin đâu? M tơi bo: Th con b m đi à? B các em đi à? Tơi khơng tr li tơi vt ra ngõ khi chy” [110; 79]. Hình dung v bin đi vi Chương luơn luơn là hình dung v mt khơng gian phía trưc, “nhng chân tri, chân tri và mt bin rng xa vi” [110; 88]. Tính quan nim ca tác gi tr nên sáng t, khi đt bin trong tương quan đi lp vi biu tưng khơng gian tù đng ca làng quê, khơng gian trong nhà mà Chương luơn mun chy trn. Chương mun thốt khi “Khơng khí u ut, tù đng ca làng quê” [110; 80], tt c làm chàng “tê tái cm giác chua xĩt”. Mi ngưi cung cung ri rít đ kim ming ăn, “nhng đnh kin tp tc tht nng n”, “tinh thn gia trưng”, “nhng ng nhn gii tính v đo đc” tr thành “th gơng cùm vơ hình” ca làng quê. Bên cnh khơng gian bin cịn tn ti mt s khơng gian: cánh đng, bu tri, ngơi nhà nh vi ca s rng, cánh rng và bãi c xanh th hin khơng gian mơ ưc ca Chương: “Tơi khơng thích nhn vic trong nhà. ngồi đng khơng khí thống đãng hơn, trên đu tơi là bu tri t do, tơi khơng vưng nhng mi liên h nào đy đi vi con ngưi” [110; 80]. Cĩ th nĩi, khơng gian bin là mt khơng gian xa vi, tưng trưng cho khát vng kim tìm cuc sng, khát vng vưt thốt ra khi cái đi thưng nhàm t, cũ mịn. Đi lp vi đi dương mt bin th ca bin trong Thiên văn cũng là “nhng bn quen ê ch”. Vi Chương, hành trình tìm đn vi bin thc cht chính là hành trình chy trn khi kip sng mịn mi, vơ vng đã đè nng lên bao th h nhng ngưi dân quê hin lành, lam lũ: “Tơi bit, nu tơi dng li lúc này, thì tơi s khơng bao gi đi na. Tơi s quay li cơng vic ca mưi năm trưc; tơi s c th cho đn rt đi: sáng đi cày, chiu đào đá ong, ti lt giang đan mũ” [110; 79]. Chính ni s hãi cái t nhàm, cũ mịn, ni s hãi nhng h lu nh nhoi ca đi sng khin Chương khơng th gn bĩ đi mình vi bt k mt ngưi con gái nào, k c Phưng cơ con gái du dàng 31
37. ca ơng trùm x đo: “Tơi khơng cĩ quyn gn sinh mng mình vi h, bi như th, rt cuc tơi cũng li sng như ơng Nhiêu, Ơng Hai Thìn hoc nhng ngưi dân hin lành lam lũ quê hương tơi” [110; 86]. Như vy, khao khát đi ra bin thc cht là khao khát s thay đi, khao khát dn thân vào đi sng đy bí n đ kim tìm cái tuyt đích. Bin đi vi Chương cĩ sc mi gi vơ tn và là mt khơng gian ánh sáng, đi lp vi khơng gian tăm ti ca làng quê. Đi tìm con gái thu thn, Chương nhm hưng mt tri mc mà đi. Hai ln gp “tín s” ca M C, Chương đu thy tm lưng trn lống nưc loang lống dưi trăng hoc đưc ánh sáng trng bên ngồi chiu vào, trơng kinh d nhưng đp lm. Cĩ th nĩi, khơng gian bin trong truyn ngn Nguyn Huy Thip là mt khơng gian xa xăm nhưng khơng phi là mt khơng gian xa l gi nhng lo s v nhng bt trc tim n mà là mt vùng ánh sáng kì diu, mi gi con ngưi đi ti. Hành trình đi ti bin cũng là hành trình tìm kim ý nghĩa ca đi sng, hành trình y bt đu t s nh tot vào trt t ca đi sng t nhàm. 1.2.3. Khơng gian rng núi Làm nên sc hp dn ca tác phm, khơng ch là nhng bin c lch s ln, nhng s kin đi tư chng chéo, mà cịn là khơng gian phong cnh thiên nhiên rng núi làm ni bt mi quan h gia con ngưi và cnh vt. Khi khai thác khơng gian này, trung tâm chú ý ca Nguyn Huy Thip là cách ng x ca con ngưi trưc thiên nhiên. Con ngưi sng trong s bao bc ca thiên nhiên và trái li thiên nhiên đưc con ngưi cm th, trao đi nhng ni nim riêng tư, đơi khi là s thc tnh thiên lương trưc cái đp. Theo Nguyn Vy Khanh trong Nguyn Huy Thip và nhng chuyn huyn kì núi sơng , “ Khơng gian rng núi là nơi con ngưi phát trin. Rng muơn đi là th vơ tình vơ cm thn nhiên lnh lùng tàn nhn. Tt c đu đy 32
38. con ngưi v nơi tn cùng ý thc cá nhân ” [77; 381]. Trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, cĩ 32 đon tác gi t thiên nhiên làm nhim v th hin tâm trng, ni tâm nhân vt. S lưng các đon t ch yu phân b trong các truyn: Mui ca rng: 03 đon, Con gái thu thn: 04 đon, Chy đi sơng ơi: 04 đon, ngồi ra cịn xut hin l t trong các truyn ngn khác. Riêng trong Nhng ngn giĩ Hua Tát , khơng gian núi rng bao ph c 10 truyn. Mt trong nhng truyn ngn hay nht ca Nguyn Huy Thip vit v khơng gian rng núi là Mui ca rng , tác phm chính là bài ca tr tình ca ngi cho sc mnh diu kỳ ca thiên lương. Tâm trng ơng Diu, t khi ny ra ý đnh vào rng săn thú cho đn khi cay đng nhn ra rng: “hĩa ra đi trách nhim đè tng mi sinh vt qu thc nng n” và “bun tê tái đn tn đáy lịng. Khin ơng “cay cay nơi sng mũi”, “thơi tao phĩng sinh cho mày”. Đn cui chng đưng, ơng đã bt gp hoa t huyn lồi hoa biu tưng cho v đp ca khơng gian rng núi. Nĩ là biu tưng hưng ti cái đp, vưt lên trên thi gian, đng thi nĩ là cái thanh cao trong cõi dung tc tm thưng. “Lồi hoa t huyn c ba chc năm mi n mt ln. Ngưi nào gp hoa t huyn s may mn. Hoa này màu trng, v mn, bé bng đu tăm, ngưi ta vn gi hoa này là mui ca rng ” [110; 67]. Đi vi Nguyn Huy Thip khơng gian núi rng thưng đem đn cho ơng nhng cm xúc v cái đp, nĩ gi cm và đem đn cho tâm hn mi con ngưi nhng giây phút thư thái bình yên. Khơng gian huyn bí ca núi rng luơn thu hút s chú ý ca con ngưi bi v trm tư, kín đáo nhưng khơng kém phn bí him. Cho nên, khơng gian núi rng nên thơ thưng là phơng nn và gĩp phn quyt đnh làm nên thành cơng ca tác phm. Đây là khơng gian tuyt đp ca núi rng trong quãng thi gian sau Tt Nguyên đán mt tháng: “Cây ci đu nhú lc non, rng xanh ngt và m ưt. Thiên nhiên va trang trng, va tình cm” [110; 59]. Thiên nhiên mang mt v đp va kiêu sa li 33
39. va gn gũi, v đp y là v đp ca To hĩa, đt tri đã ban tng. V đp y mang mt chút tinh t du dàng, khơng n ào, mà e p, mt ting đng mnh cũng d dàng tan bin mt: “Chân gim lên lp lá i mc”, con ngưi như đang bưc trên tm thm nhung mn. Khơng gian núi rng cịn đem đn mt khơng khí nh nhàng thanh lc: “Thnh thong li đưc thĩt mình bi mt git nưc trên cây r xung vai trn thì tuyt thú” [110; 59]. Khơng gian rng núi đĩ khơng phi lúc nào cũng tĩnh lng, êm , mà cha cht trong nĩ muơn vàn s sng đang sinh sơi ny n: “Cành cây xịa trưc mt, ting chim hĩt nhng git nưc mưa đng li trên cây, mùi lá mc m ưt nhng con chim xanh, con chim đ, con chim vàng, nhng cánh mi ưt ri, nhng con b nhy, ting vưn kêu não nùng, bơng hoa bé xíu” [110; 187], tt c như đang ct lên bn nhc làm say lịng ngưi. Nu như khơng gian ban ngày thiên nhiên núi rng trong truyn ngn Nguyn Huy Thip muơn màu muơn sc, thì ban đêm, khơng gian núi rng đĩ khốc trên mình mt tm áo chồng nhung màu đen tuyn, mt v đp kì bí: “Đêm trong rng mênh mơng và hư o lm. Ting cơn trùng r rc, mùi hương rng nng nàn” [110; 193]. Mùi hương y chính là tinh cht đưc cht lc t hn thiêng ca núi rng, cĩ l vào ban đêm con ngưi mi cm nhn ht s tinh túy ca nĩ. Khơng gian rng núi khơng phi lúc nào cũng hiu qunh, mà nĩ gn bĩ mt thit vi con ngưi: “Bn Hua Tát trong thung lũng hp và dài, ba b bn bên là núi cao bao bc, cui thung cĩ h nưc nh, nưc gn như khơng bao gi cn. Xung quanh h khi thu đn hoa cúc vàng n đn nhc mt [110; 196]. Bn Hua Tát tn ti mt nơi ho lánh đưc thiên nhiên che ch bao bc. n sâu trong thung lũng nên thơ là hình nh h nưc vi nhng bơng cúc di màu vàng mc vin xung quanh. T thung lũng Hua Tát đi ra bên ngồi cĩ nhiu li. Li đi chính ri đá, va mt con trâu. Hai bên li này “đy nhng cây mè loi, tre, vu, ba, và hàng trăm th cây dây leo 34
40. khơng bit tên gi là gì. Thung lũng Hua Tát ít nng. đây quanh năm c lung bung mt th sương mù bàng bc nên nhìn ngưi ch nhìn thy nhng nét nhịa nhịa đi th” [110; 196]. Khơng gian núi rng Tây Bc khá đc bit và khĩ cĩ th trn ln vi bt kì nơi khác. Tây Bc là khung cnh mênh mơng bí n và thơ mng luơn đưc bao ph mt màn sương mù dày đc. Sương mù vùng núi cao khác vi sương mù vùng đng bng, nĩ dày đc, lnh lỗng, mênh mơng bí n, khơng hoang tưng, khơng làm hi ai, nĩ là khí núi tan ra ri t li. đây, sương mù thiên nhiên cũng huyn bí vơ cùng, ngưi đi trong sương mù đang cịn dày đc đi ch như đang đi trong mơ, cách mt si tay chng nhìn thy gì. Vì vy, khơng gian thiên nhiên rng núi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip khơng cịn là khơng gian thiên nhiên thun túy mà đã tr thành khơng gian cm giác đưc phn ánh qua cái nhìn ca ngưi vit. Như vy, khơng gian núi rng trong tác phm ca Nguyn Huy Thip lúc thì du dàng đm thm, lúc thì rc r sng đng tt c đu đưc nhà văn miêu t tinh t. Trưc mt khơng gian rng núi hoang sơ thánh thin khơng cĩ lí do gì khin con ngưi nghĩ ti nhng điu xu xa đê tin ca cuc sng hàng ngày. Dưng như con ngưi đã quên đi tt c nhng bun vui, nhng lo toan bn b. Khơng gian rng núi mang v đp và sc mnh diu kì, đĩ ngưi ta tìm thy nhng v đp cịn nguyên sơ huyn o mà khơng phi đâu cũng cĩ th thy đưc. 1.2.4. Khơng gian thiên nhiên đng quê Bên cnh v đp ca khơng gian núi rng, v đp ca khơng làng quê cũng mang li ngun cm hng thơ cho Nguyn Huy Thip. Thơng thưng, trong truyn ơng thưng din ra nhng li k và nhng đon hi thoi ngn gn, do đĩ đã to ra mt khơng khí gp gáp khn trương đơi khi cịn rt căng thng. Đ làm du đi phn nào cái khơng khí y, thnh thong tác gi xen vào nhng đon miêu t v đp ca thiên nhiên: “c bu tri ngp trong ting sáo” 35
41. [110; 123], chúng là nhng quãng lng to nên mt khơng gian nh nhõm trong lành êm du trong lịng đc gi: “Ngơi nhà nh trên đi. Ngơi nhà đơn đc, l loi. Mưa xuân giăng giăng trùm lên ngơi nhà. Mưa xuân trùm lên hai cây nhi gai lá đ” [110; 328]. Trong Khơng khĩc Califfoocnia chúng ta thy ting gi quê hương chính là ci ngun sc mnh n trong mi con ngưi. Ni nim nh quê hương luơn canh cánh trong lịng mi con ngưi cĩ khi ngay v đp mc mc: “mùi đt i nng nàn và mùi rơm r m ưt” ri “hít th rt sâu khơng khí trên cánh đng”. Tt c khơng gian đĩ đu thanh sch nh nhàng mà quyn rũ, Nguyn Huy Thip đã truyn đưc nim đam mê ca mình cho đc gi và đem ti h cm giác yên bình. Đn đây, chúng tơi cĩ th nhn thy rng quan nim v khơng gian làng quê ca Nguyn Huy Thip cũng phn nào ging vi Thch Lam. Thch Lam tâm nim rng khơng gian làng quê “đĩ là mt nơi mát m và sung sưng đ thưng v ngh sau làm vic”. Khơng gian đĩ là nơi con ngưi dng chân, neo đu, cĩ th tm ngh trưc khi bưc tip nhng chng đưng. Đơi lúc Thch Lam đã tht lên: “Yên tĩnh quá, khơng mt ting đng nh trong căn vưn, ta như bao nhiêu s n ào ngồi kia đu ngng li trên bc ca” (Dưi bĩng hồng lan ). Trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, khơng gian làng quê bao gi cũng tĩnh lng: “Khi tnh dy thy bàng hồng vì s tĩnh lng tuyt vi ca căn nhà vng” [110; 300]. Qa là khơng gian tĩnh lng vơ cùng, nhưng ta vn thy bĩng dáng ca con ngưi cịn vn vương đâu đĩ trong nhà: “Dưi nhà ngang, my thúng go trng xp chng lên nhau bên ci giã go. Chic diu vt lăn lĩc trong bp cĩ đĩa khoai luc vi dăm qu cà”, trên nhà: “Bc tranh v ba ơng Phúc Lc, Th Ngồi sân cĩ my con gà m thĩc. Tĩnh lng. Khơng mt ting đng [110; 300]. Khơng gian nơng thơn trong truyn ngn Nguyn Huy Thip khi thì mang mt v trm lng, khi thì mang mt v đp tht sng đng: “Đt trên mt rung m ưt. Nhng con 36
42. châu chu nh xíu nhy lách tách” [110; 168]. Đơi lúc, khơng gian cịn đưc cm nhn trong khơng khí nhịe m hiu qunh: “Đn gia trưa thì đng vng lm. Nhìn ra ch cĩ bn ngưi nhà tơi gia đng m tơi ngi bên v c nh gai chân” [110; 158]. Hu ht, nhng đon miêu t thiên nhiên nơi thơn quê đưc din ra dưi dng hi tưng ca nhân vt. Cĩ l trong cuc sng hin đi n ã nơi đơ th, Nguyn Huy Thip mun tìm đn bu khơng khí trong lành êm nơng thơn. Khơng gian đng quê trong truyn ngn Nguyn Huy Thip luơn luơn cĩ mt dáng v du dàng đm thm, quyn rũ con ngưi bng s chân tình, chân tht và cĩ tác dng thanh lc tâm hn. Khơng gian đĩ, bao gi cũng cĩ s cng hưng ca nhiu phong cnh làng quê. Nguyn Huy Thip cĩ hai li cm th thiên nhiên, đĩ là, cm th bng tâm hn và cm th bng tâm linh khin ta cm đng đn đáy sâu tâm hn va chân thc va thanh khit. 1.3. Khơng gian tâm trng Bên cnh khơng gian bi cnh xã hi, khơng gian thiên nhiên , Nguyn Huy Thip cịn tái hin mt khơng gian khác, đy chính là khơng gian tâm trng . Khơng gian này din ra bên trong đi sng tinh thn ca nhân vt, nĩ tn ti trong nhng kí c, trong nhng gic mơ hi tưng và tr nên ám nh đi vi nhân vt. đây, chúng tơi kho sát trên hai bình din chính: khơng gian tâm tưng tâm linh, vơ thc và khơng gian huyn thoi thc o. 1.3.1. Khơng gian tâm tưng tâm linh, vơ thc Giai đon 19451975, do s qui đnh ca hồn cnh lch s, văn hc dn trng tâm cho nhim v tuyên truyn lí tưng, c vũ chin đu. Hin thc đưc la chn thưng là hin thc trong xu th phát trin ln lao – mt hin thc tuyt đi hp lí. Nhà văn Nguyn Minh Châu nhn xét: “hin thc ca văn hc cĩ khi khơng phi là cái hin thc đang tn ti mà là cái hin thc mi ngưi đang mơ ưc” [17; 21]. Sau 1975, quan nim him thc ca mt s 37
43. nhà văn đã cĩ s thay đi. Nhng truyn “gi c tích”, “gi lch s”, “gi Liêu trai” ca Nguyn Huy Thip, Phm Th Hồi, Phm Hi Vân là s khng đnh mi quan h t do gia nhà văn vi hin thc. “Bên cnh hin thc “kim chng” đưc xut hin hin thc ca o giác, ca tâm linh, hin thc đưc to ra bng trí tưng tưng ca ngưi vit trong “cuc chơi” vi ngưi đc [60; 248]. Do cĩ s thay đi quan nim v hin thc như vy, các nhà văn sau 1975 chú ý tp trung khai thác khơng gian vi nhng bí n con ngưi trong th gii t nhiên. Khơng gian hin din trong mt th gii phc tp hơn, th gii ca tâm tưng tâm linh và vơ thc. Đi sâu vào bn th con ngưi, khơng gian vt lí đã quá cht chi trưc khát vng khám phá ca con ngưi. Trong nhiu tác phm ca Phm Th Hồi, T Duy Anh, Nguyn Bình Phương, H Anh Thái khơng gian ngh thut khơng cĩ s tách bit hay phân đon, khơng gian quá kh, hin ti đng hin vào nhau. đĩ, khơng gian ngh thut là nhng khơng gian o ca nhng ám nh vơ thc khơng gian gi tưng v mt đi sng trong thc ti. Bên cnh đĩ, qua quan nim v cái ngu nhiên trong cuc đi, các nhà văn cĩ xu hưng mun đi thoi vi quan nim mt thi v th gii, v con ngưi. Th gii đưc nhìn nhn dưi s chuyn hĩa ca nhng mt đi lp: ha phúc, ngu nhiên tt nhiên, may ri. Cuc sng cũng vì th đưc soi chiu đa din, sâu sc hơn và gn vi khơng gian trong tâm tưng tâm linh vơ thc. Th gii y, nu như trưc đây ít đưc đ cp hoc gán cho nĩ cái mác duy tâm thì nay đang đưc nhìn nhn mt cách nghiêm túc, và chín chn. Con ngưi hin đi đã phi tha nhn nĩ như mt phn khơng th tách ri ca cuc sng. Th gii tâm linh đưc biu hin trưc ht qua nim tin vào s tn ti th gii siêu nhiên bên trên con ngưi: “ Hình như cĩ mt đng chí tơn nào đĩ cm tay dt tơi đi qua ht cái kh cái nhc vơ cùng ca nhng đi ngưi, nhng kip ngưi” ( Tính cht kỳ l ca con ngưi, Nguyn Minh Châu). Nhà 38
44. văn cĩ lí khi cho rng: “Tơi tin chc lc lưng siêu vit bên trên tơi kia, đang chuyn vn rm r kia, thu hiu tt c, phân minh lm, rch rịi, chc chn bo dưng tính thin trong tâm linh con ngưi, cĩ kh năng an i, âu ym đn tng s phn” [110; 175]. Mt khác, th gii tâm linh cịn đưc th hin qua nhng bin đng tinh t din ra trong tâm hn khơng gian tâm trng. Trong khơng gian tâm trng y, xut hin con ngưi tâm linh vi nhng dn vt, đ v. Đĩ là s dn vt tâm hn vì s xa ri chun mc đo đc, ăn năn vì nhng li lm trong quá kh: Nn dch, Mui ca rng, Chic tù và b b quên, Hoa đi trng ca Đc Ban, Ting rng ca Hin Phương Linh cm s hãi ca ngưi m trong Thương nh đng quê ca Nguyn Huy Thip chính là mt phn biu hin ca con ngưi tâm linh: “Khong gn trưa, thy đưng Năm cĩ đám đơng kêu la khĩc lĩc đang chy. M tơi t dưng ngã chúi xung rung, tht thanh gi tơi Tơi và ch Ng s hãi, tưng m tơi trúng giĩ. M tơi mt tái đi, tay giơ ti trưc mt như s nn ai. M tơi gi: “Nhâm ơi Nhâm! Sao em Minh con máu me đy ngưi th này?” [110; 181]. Cĩ th nĩi, trong khơng gian ngh thut ca Nguyn Huy Thip, cái tâm linh vơ thc vy gi cái huyn o và t trong cái huyn o, phn tâm linh vơ thc tr nên sáng rõ. Vì th, mt th gii thm sâu thm kín khut lp by lâu nay bng sng dy khi con ngưi mun truy nguyên bn th mình. Khm nhân vt trong truyn ngn Khơng cĩ vua , b ám nh bi câu chuyn ca Khiêm, Khm bo: “Em mơ thy đi git ln, git mãi khơng cht, con ln c nhe răng cưi, th là b đui đi dn c mt b ct. B ct xây xi măng, kích thưc 10 x 6 x 1,5 mét, dung tích 90 khi” [110; 54]. khơng gian đĩ, nhng chiu kích vưt ra ngồi ý thc, hin ti tr thành đáng ng, cịn quá kh và tương lai ging như là o nh. Nĩ phn ánh mt hin thc nhc nhi, hi vng v nhng vic mà con ngưi đã làm như là mt s tr giá. 39
45. PGS.TS Bích Thu cho rng: “Trong văn hc Vit Nam đương đi, s phn con ngưi vi nhng gp khúc trong đưng đi tr thành mi quan tâm hàng đu ca nhà văn. Nhưng điu đáng nĩi đây là con ngưi đưc đt trong mi quan h gia cá nhân và nhân loi, cĩ s kt hp, hồ quyn gia con ngưi t nhiên và con ngưi tâm linh” [108; 03]. Lí gii điu này cĩ th do văn chương Nguyn Huy Thip là s chuyn giao tâm thc gia hai thi đi: Thi đi anh hùng và thi đi ca cá nhân. “Cái bi” tn ti như mt s tht tt yu nĩ khơng ch vng vào văn hc, mà tác gi cịn đưc quyn nĩi lên. Chính ni s hãi trong tâm thc cng đng đã chuyn vào văn chương Nguyn Huy Thip, đĩ là ni cơ đơn, s lc lồi. Cuc sng sau chin tranh tr v vi quĩ đo bình thưng. Th gii tn ti nhiu điu phi lí: “cái đúng li đúng mt cách khn nn”; “bt giác tơi thống rùng mình”, hoc “thĩt tim vì s hãi”. Cm giác y, đưc th hin rt rõ trong Nhng bài hc nơng thơn : “Tơi đi mt mình trên con đưng l vào thơn. Bĩng ti chp chong. Khơng gian tràn ngp mt th tình cm du dàng mà bí n. Cây lịa xịa ven đưng. Tơi khơng xác đnh đưc thi gian sng hin ti ca mình. Trong tơi khơng h cĩ hình nh nào ca thành ph tơi hng sng, thm chí tơi quên ht khuơn mt thân yêu ca b m tơi” [110; 124]. Bên cnh đĩ, nĩ cịn là hi c v khơng gian làng quê, nơi đã din ra cái cht ca thy giáo Triu vi bit bao k nim ám nh v cái cht s sng và c v l vơ thưng. Trên tng cp đ c th, s phân mng khơng gian tâm tưng tâm linh vơ thc ca tác gi, đơi lúc đã mt đi ngay c ranh gii vn tương đi ca nĩ và thc s hồ nhp vi nhau to nên hiu qu ngh thut. Vì vy, cùng mt lúc, tơn giáo, chính tr, đo đc, giá tr cng đng và giá tr cá nhân ct lên ting nĩi bình quyn. Theo đĩ, bng vic khám phá khơng gian tâm tưng tâm linh vơ thc, nhà văn đã hưng ti trit lý nhân sinh. Nim tin vào các lc lưng siêu phàm nhc nh rng con ngưi rt bé nh, s ngo mn ca nĩ là 40
46. sai lm ln nht. Bên cnh đĩ, kh năng “đim báo”, “linh cm” li cng c nim tin vào sc mnh bí n ca con ngưi. Nim tin tâm linh là nim tin thiêng liêng, đp đ, và cũng là mt nhu cu t nhiên ca con ngưi. Bng nim tin y, con ngưi s bit run s khi làm điu ác bi cĩ lut nhân qu. 1.3.2. Khơng gian huyn thoi thc o Kho sát v khơng gian huyn thoi thc o trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, chúng tơi rút ra mt s đc đim sau: Th nht, nhng đ tài v cái kì o, kì l, thm chí rùng rn đã xut hin ngay trong nhng truyn ngn đu tay ca ơng. Th hai , bên cnh khơng gian t thc, Nguyn Huy Thip đã mang li cho ngưi đc nhng câu chuyn kì o, hp dn. Tuy nhiên, vn ám nh ngưi đc bi nhng ni dung khác ca xã hi. Hu ht, nhng khơng gian huyn thoi thc o khơng s dng nhiu cnh trí rùng rn đ kin to nên cái kì o; mà ngưc li đơi khi rt nên thơ, trong tro. Điu này, đã to nên sc mnh khng khip đe do con ngưi. Th ba , “ni cơ đơn và s hãi s cơ đơn” ca con ngưi thưng ám nh trong sáng tác ca Nguyn Huy Thip, chính điu đĩ là ngn ngun đ to nên khơng gian huyn thoi thc o trong sáng tác ca ơng. Roger Caillois trong Gia trung tâm ca cái kì o cho rng: “ Mi cái kì o đu là s ct đt vi trt t đã đưc tha nhn, là cái đt nhp ca cái khơng th chp nhn vào trong lịng tính hp pháp khơng th phân hu ca cái thưng nht” [100; 36]. Cĩ th thy, sương mù huyn thoi bao ph hu ht nhng trang sách Nguyn Huy Thip, khơng ch bao ph dày đc trong hai loi truyn “gi huyn thoi” và “gi c tích” mà cịn bp bnh trong nhng truyn vit v lch s. Khơng gian thc o khơng phi là cái gì hư vơ bên ngồi con ngưi mà nĩ đưc bt ngun t chính th gii tưng tưng, tinh thn, th gii ni 41
47. tâm bí n. Th nhưng, s th hin khơng gian huyn thoi thc o trong văn hc mi thi kỳ li khơng ging nhau. Nĩ b chi phi bi bu tâm lý xã hi đương thi. Do vy, yu t thc o cũng bt ngun t nhng tin đ xã hi nht đnh. Yu t thc o gn cht vi tâm lý lo s ca con ngưi v nhng gì khơng lý gii đưc, hoc khơng đưc phép lý gii. Trong thi c đi, yu t o ch là s huyn tưng th gii thc ti mà con ngưi hiu theo trí tưng tưng ngây thơ cht phác nguyên thy, M. Arnaudop cho rng: “ Giai đon đu tiên và th nht ca tưng tưng phi k là tưng tưng hoang đưng ” (Tâm lý hc sáng to văn hc). Nhưng đn thi hin đi, con ngưi cm nhn trong th gii t nhiên vn cịn n cha nhiu bí mt mà chưa th lý gii đưc, do đĩ, dn ti mt nghch lí: “ cái bit ca con ngưi càng ln lên bao nhiêu thì cái chưa bit ca nĩ cũng ln lên by nhiêu ” (Chu Quang Tim, Tâm lý văn ngh m hc hin đi). Và như vy, mt trong nhng mc đích ca vic s dng yu t thc o chính là đ “tho mãn cái lý tưng đo đc đang mâu thun vi mt mơi trưng xã hi nht đnh” (Chu Quang Tim). Cĩ th nĩi, khơng gian huyn thoi thc o đã mang li cho ngưi đc mt cái nhìn mi m đa din nhiu chiu t hin thc. Nhà văn bng nhãn quan ca mình đã đem cái nhìn l hĩa mong khám phá thc ti. Cái nhìn y, đơi khi, vưt qua lí tính chi b nhng qui phm cht tri. Tìm đn khơng gian huyn thoi thc o đã giúp nhà văn t do phát trin nhng năng lc tưng tưng ca mình. Mt câu chuyn khơng đáng tin nhng nhân vt b nghi ng đương nhiên phi tn ti trong nhng khơng gian đc bit na thc, na hư. Do đĩ, khơng gian huyn thoi thc o khơng chu chi phi bi nhng qui lut lơgic thơng thưng, nĩ gĩp phn “phi huyn hoc các thánh thn” [15; 137], kéo h li gn cõi ngưi, và đt mi giá tr vào h qui chiu nhân bn như: Đưng Tăng , Trương Quc Dũng; Yêu Pháp , Triu Hun; Cuc đi đc Pht, H Anh Thái; S tích ngày đp tri, Hồ Vang 42
48. Trong truyn ngn Nguyn Huy Thip, ta thy khơng gian huyn thoi thc o rt đi và rt tc. nhiu truyn khơng gian m ra kt thúc khơng cĩ hu, cái thiêng liêng li tr thành cái phàm tc. Hơn na, các yu t hư cu và phi hư cu, hoang tưng, kỳ o và các yu t thc đưc trn ln, phát tán càng to cm giác nghi hoc cc kỳ khĩ chu. Nhng chi tit nhum màu huyn hoc như: “Khi chém đu, máu phun ra khơng đ mà trng như nha cây, mt lúc sau thì bt li” [110; 157], hay thân phn ca Vinh Hoa đưc báo trưc: “Khi đ Vinh Hoa, trên nĩc nhà bng cĩ đám mây ngũ sc bay đn, to ra ánh sáng rc r, khp nơi hương thơm ngào ngt. Trên c Vinh Hoa cĩ tràng hoa cun c, xoè lịng bàn tay thy cĩ viên ngc trong, trên khc hai ch thiên mnh” [110; 158] gn như tr thành mt đim ta tâm linh. Liu cĩ mt câu hi chính xác v “s tht” ca lch s, và cái mà chúng ta vn coi là “s tht” s dng li đim nào trên nc thang nhn thc ca con ngưi? Truyn ngn Trương Chi , ging như mt giai thoi hin đi, nhưng Trương Chi đây khác vi Trương Chi trong truyn c. Trương Chi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip đưc khc ha trong mt khơng gian đy lnh lùng, cc cn, kiêu bc: “Đng mũi thuyn, chàng trt qun đái vt xung dịng sơng. Phía xa kia là chân tri rc hng ráng đ. Nhà chàng phía y” [110; 308]. Ba ra mt câu chuyn mi, Nguyn Huy Thip lưc b hồn tồn lp sương huyn o, thay vào đĩ là mt khơng gian thc trn tri đn nghit ngã chua xĩt: “Đêm xung. Bĩng ti mù mt. Trương Chi rùng mình vì s vng lng xung quanh. Khơng ai đáp li chàng. S vng lng kinh hồng. Ch cĩ ting giun d, ting nh ương, ting chĩ sa. Trương Chi úp mt vào hai lịng bàn tay chai sn. Chàng khĩc!”[110; 308]. Đây ting khĩc cho ni cơ đơn ca kip ngưi. Mưn hình thc “gi c” kiu Tây Du Ký, Hịa Vang đã c cơng nhn thc li chính Con Ngưi, bn cht Ngưi qua cuc tuyn “thiên s”. Nhng kt lun gây chống váng đưc nhà văn đưa ra ht sc quyt lit: “Nht nho là thuc tính th nht ca 43
49. con ngưi. Gng gánh sut đi là thuc tính th hai ca con ngưi. Đau đn thay, cĩ th ăn tht ngưi khi đĩi khát, cùng cc cũng là mt thuc tính ca con ngưi”. Tác gi đã làm cho ngưi đc nhn thc đưc mt trái, hn ch ca con ngưi, đng thi cũng cho thy du hiu t nhn thc cá nhân trong văn hc hin nay. Khơng gian thc o trong truyn ngn Nguyn Huy Thip thc s đã đ li n tưng trong dịng chy chung ca văn hc hin đi. Khơng gian đĩ đã to nên nhng đc trưng rõ rt trong khuynh hưng tư tưng ngh thut ca nhà văn. Nhiu nhân vt ca Nguyn huy Thip đưc nuơi dưng và ln lên trong nhng khơng gian huyn thoi, h mang nim tin ca mình vào sc mnh siêu nhiên vào cái đp tuyt đi trong vũ tr: “Trâu đen cĩ thc! Nĩ dưi nưc. Khi nĩ lên b nĩ mang cho ngưi ta sc mnh [110; 11]. Trong mt s tác phm khơng gian huyn thoi thc o mang tính đưa đy cĩ tính cách c tích. Kim sc, Nguyn Huy Thip đem Nguyn Hu và Nguyn Phúc Ánh ra khi sách s chính thng ca các lch triu, khơng gian c tích huyn thoi đã làm nn đ tác gi dng nên chân dung Nguyn Ánh là “ngưi đa mưu túc trí”. Dùng ngưi, ơng ly ch hip ch l làm trng, khơng coi nhân nghĩa trí tín ra gì: “Thnh thong Ánh vào sâu trong đt Thun Qung, xut qu nhp thn. Ánh đi đn đâu nghe nĩi cũng cĩ mây đen cun cun bay đng trưc, dân c thy mưa là bit Ánh đi qua” [110; 281]. truyn ngn Nàng Sinh khơng gian huyn thoi thc o, cịn thm đm nhiu chi tit c tích l kì: “Thung lũng Hua Tát ít nng. đây quanh năm c lung bung mt th sương mù bàng bc nên nhìn ngưi và vt thì ch nhìn thy nhng nét nhịa nhịa đi th mà thơi. Đây là th khơng khí huyn thoi” [110; 196]; “Sinh là mt thiu n m cơi bn Hua Tát, nàng gy gị trơng đáng thương, nàng khơng bao gi đưc ăn ming ăn ngon, mc áo đp. Hua Tát trên đưng đi vào rng ma, cĩ mt cái miu nh. Trong miu cĩ hịn đá nh 44
50. bn nm tay ngưi, đ trên b gch. Hịn đá nhn thín như bào, sâu trong lp đá cĩ vân đ li ti như mch máu ngưi” [110; 221] Hịn đá tr thành mt th ngu vt thiêng liêng, ban đêm cĩ ngưi trơng thy hịn đá như cc la. C làng khơng ai nhc đưc hịn đá đĩ, ch cĩ Sinh là nhc đưc. Khi nhc lên, “hịn đá bng tan thành nưc trưc mt mi ngưi”. Nàng Bua trong Nhng ngn giĩ Hua Tát ca Nguyn Huy Thip và ngưi ha sĩ trong Bc tranh thiu n áo lc ca Qu Hương là nhng ví d tiêu biu. Nàng Bua tr thành “ngưi giàu nht bn, nht Mưng” t sau khi ngu nhiên đào đưc mt chum đy vàng bc. Nàng tr thành ngưi đàn bà hnh phúc “khi ly mt ngưi th săn hin lành, gĩa ba và khơng con cái”. Nhưng s giàu cĩ y đã khơng mang li cho nàng hnh phúc trn vn. Nàng đã cht khi tr d đ gia “đng chăn mm m áp”. Cũng như vy, bi kch ca ngưi ha sĩ trong Bc tranh thiu n áo lc li bt đu t lúc “v cu tinh” tình c xut hin. “Anh ta đn ch tình c núp mưa và cht rùng mình trưc bc tranh m ca ngưi ha sĩ vơ danh. Anh ta tr li vi mt trùm buơn tranh vi tm c quc t, đc bit sính tranh Á Đơng”. T đĩ, cuc sng ca ngưi ho sĩ khơng cịn yên n na. Tin bc, danh vng ùa vào nhà ơng như mt lũ xâm lăng. Chúng làm mt quân bình mi cái, khuân đi mi cái, thay đi mi cái. Ngay c ơng cũng khơng nhn ra v con, bn bè mình. H đp ra, sang ra, thân tình ht mc nhưng “hồn tồn xa l”. Thơng qua khơng gian huyn thoi thc o nhà văn mun bc l quan nim v mt th gii đa chiu. đĩ, tn ti song song nhng yu t kh gii bt kh gii, duy lý phi lý, tt nhiên ngu nhiên. Th gii y khơng đưc nhìn nhn mt cách an nhiên như trưc mà đã đy ni nim khc khoi âu lo. Nu như giai đon trưc, th gii đưc nhìn nhn vi con mt lc quan đy tin tưng, con ngưi luơn tin vào ý chí, sc mnh và nhng quy lut đã chim lĩnh đưc, thì gi đây, con ngưi nhn ra rng, th gii vn mang trong mình 45
51. nĩ nhiu điu bí n, và đy bt trc. Nhng điu đĩ thuc v cái ngu nhiên. Nĩ là mt kh năng cĩ th đem li cho con ngưi nim vui, hnh phúc nhưng cũng cĩ khi li là ni đau, là nim bt hnh. Tiu kt chương 1: chương này, chúng tơi tp trung kho sát khơng gian ngh thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip trên ba bình din: Khơng gian bi cnh xã hi; Khơng gian bi cnh thiên nhiên ; Khơng gian tâm trng . Trong mi vn đ đĩ, chúng tơi đi sâu vào tng cp đ nh hơn. Bng vic khám phá và th hin th gii đa chiu, Nguyn Huy Thip đã xây dng mt kiu mơ hình khơng gian gn gũi và thc hơn trong văn hc. Khơng gian này đã đưc đt ra ngồi “bu khơng khí vơ trùng vn cĩ”. Trưc mt th gii đa chiu đy bin o, con ngưi phi đi din vi chính mình, vi s phn ca mình trong tư cách là mt con ngưi riêng l, khơng nhân danh ai, khơng da vào ai. Vì vy, nhn thc v th gii khách quan và nhn thc th gii tâm linh tr thành mt nhu cu khơng th thiu ca mi con ngưi. Đây chính là cách tip cn bin chng v th gii, mang li cái nhìn khơng đơn gin xuơi chiu v cuc đi và con ngưi vi nhng điu vn ht sc “đa s” và phc tp. CHƯƠNG 2. THI GIAN NGH THUT TRONG TRUYN NGN NGUYN HUY THIP 2.1. Thi gian trn thut Đng Anh Đào cho rng: “ Khơng riêng gì các nhà lí lun, mà các tiu thuyt gia cũng ý thc đưc nhu cu đi mi cách th hin thi gian ” [26; 87]. Nu thi pháp hc quan tâm ch yu đn thi gian ca nhân vt, ca nhng s kin din ra trong tác phm, thì t s hc quan tâm nhiu hơn đn thi gian ca vic k, tc là thi gian trn thut vn gn lin vi ngưi k chuyn. Theo Trn Đình S: “ Mi quan tâm gia thi gian trn thut và thi gian đưc 46
52. trn thut đã đưc các nhà Hình thc Nga, Vưtgơxtki phát hin t lâu. G. Genette cĩ cơng lp ra cơng thc đ phân tích như là phép tu t ca trn thut” [91; 94]. Thi gian trn thut (thi gian t s narrative time) “ chính là thi gian ca ngưi k, ca s k. Nĩ cĩ m đu và kt thúc, nĩ cĩ tc đ và nhp điu riêng do ngưi k cĩ th k nhanh hay chm. Nĩ cĩ th đem cái sau k trưc và ngưc li đem cái trưc k sau ” [88; 81]. Đĩ là thi gian ca trt t các s kin đã đưc phân b li trong truyn do sp xp ch quan ca ngưi k chuyn. Thi gian trn thut khơng tuân theo qui lut ca thi gian vt lí mà đưc tái to li bi ngưi k chuyn. Vì vy, trình t trn thut thưng b đo ln bng cách thut li nhng chuyn đã qua (đo thut analepse) hay thm chí nhng vic chưa đn (d thut prolepse), cịn đưc gi là “d t” (Trn Đình S). Các th pháp rút gn, tnh lưc, ngưng ngh, lp li cũng thưng đưc ngưi k chuyn s dng đ t chc thi gian ca trt t các s kin sao cho đt hiu qu ngh thut cao nht. Lí thuyt thi gian trn thut ca G. Genette gm ba yu t: trình t thi gian , tc đ và tn sut [02; 05]. Th nht, v trình t thi gian là ch ra mi quan h “gia trt t thi gian k tc các s kin trong s nĩi đn và trt t thi gian gi ca s trình bày chúng ” [40; 114]. Nu câu chuyn tun t din ra theo thi gian biên niên thì thi gian trn thut và thi gian s kin hồn tồn trùng khít. Tuy nhiên, trong truyn k, trình t thi gian này thưng cĩ nhiu bin đi khin thi gian trn thut và thi gian s kin him khi trùng khít vi nhau. Bao gi cũng cĩ đ lch nht đnh gia thi gian s kin và thi gian trn thut. Khong cách đưc to nên bi đ lch y đưc Genette gi là thi sai – s sai bit gia thi gian ca chuyn (thi gian s kin) và thi gian truyn (thi gian trn thut). Đ lch gia thi gian s kin và thi gian trn thut trong truyn k (thi sai) đưc biu hin hai dng cơ bn: “các s kin vn xy ra 47
53. trưc thi đim “hin ti” ca câu chuyn đưc gi là đo thut; k trưc các s kin vn din ra sau thi đim “hin ti” ca câu chuyn gi là d thut” [83; 1718]. Th hai , v tc đ (khong thi gian) ch ra mi liên h gia khong thi gian cĩ th thay đi các phn ca câu chuyn vi đ dài ca chính văn bn mà trong đĩ các phn truyn đưc k li. Nĩi đn tc đ trn thut, do vy, là nĩi đn cách k ca ngưi k chuyn: “k nhanh hay chm, k t m v tng s kin, chi tit hay ch la chn nhng s vic quan trng” [88; 81]. V tc đ trn thut, Genette phân bit bn dng thc quan trng: Lưc thut (Summary), Tnh lưc (ellipsis), Ngng ngh (pause), Hot cnh (scene). Bn vn đng t s này đu xut hin trong hu ht truyn ngn Nguyn Huy Thip và đưc s dng linh hot. Th ba , tn sut ch ra “ mi quan h tn s gia truyn và ct truyn” [40; 117], là tn s xut hin ca vic k chuyn (s kin trong truyn đưc k mt ln hay nhiu ln, lp li hay khơng lp li hay khơng lp li). Trong các truyn k, thơng thưng ngưi k chuyn s k li mt ln điu xy ra mt ln dng trn thut đơn. Các s kin xy ra mt ln s đưc ngưi k chuyn la chn và k li. Tuy nhiên, đim thú v ca truyn ngn Nguyn Huy Thip li nm ch “ngưi k chuyn cĩ th k li nhiu ln điu xy ra nhiu ln; k li nhiu ln điu xy ra mt ln dng trn thut lp; hoc k li mt ln điu xy ra nhiu ln dng trn thut khái quát” [40; 117]. Kho sát thi gian trn thut theo lí thuyt ca Genette s thy đưc din mo đa dng ca truyn ngn Nguyn Huy Thip. Trong khi vn dng lí thuyt này, cĩ mt s phương din ni bt mà chúng tơi mun làm sáng t: đĩ là s đo ln trình t trn thut ca ngưi k chuyn. Nĩi cách khác mt trong nhng phương tin đc sc ca vic t chc thi gian trn thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip là kiu trn thut phi tuyn tính vi nhng 48
54. đo ln thi gian , vi kĩ thut đng hin, tp trung chùm chuyn “gi lch s” 06 truyn, chùm truyn “gi c tích” 10 truyn. Trên tng s 50 truyn (Nguyn Huy Thip, Tuyn tp truyn ngn, Nxb Hi nhà văn, H. 2005). 2.1.1. Đo ln thi gian s kin Bên cnh kiu trn thut theo thi gian tuyn tính , kiu trn thut phi tuyn tính trong truyn ngn Nguyn Huy Thip đĩng vai trị ph bin. Mt cách gi khác đây chính là “ kiu thi gian đơn tuyn đo tuyn, các thi đim trong truyn ngưc hưng vi thi đim ca chuyn. Ngưi k xp đt xáo trn thi gian tng thi đim hoc tồn b truyn” [40; 119]. Kiu trn thut này tr thành mt trong nhng đc đim cho thy s đi mi tư duy truyn ngn khi cm thc “hin đi”, khát vng làm ch thi gian tr nên mnh m hơn bao gi ht. Vi li trn thut này, thi gian b đo ln khơng cịn theo trt t tuyn tính ca thi gian đi sng. Nhiu câu chuyn din ra sau đưc k trưc, và ngưc li nhiu câu chuyn din ra t trưc nhng rt lâu sau ngưi k truyn mi nhc li. Mt trong nhng hình thc t chc li trình t trn thut trong truyn ngn Nguyn Huy Thip là t hin ti, quay ngưc li v qúa kh đ k chuyn. Đây là hình thc đo thut, k li nhng chuyn đã din ra t trưc (nhng s kin thuc v quá kh nu tính thi đim đang k là hin ti). Li đo thut đưc đánh du bng nhng du hiu ngơn t rõ nét như: “trong kí c tơi”, “hi y”, “t đĩ đn nay”, “ đâu, t bao gi? Nguyn căng ĩc suy nghĩ cĩ l t lâu lm Ơng khơng nh gì c. Khơng cĩ khuơn mt trong kí c ơng. Ngơi nhà ven sơng Gĩc thành Nam, lu mt gian chng đưng xa vng Bui đu gp Lê Li [110; 299] Do vy, li trn thut xut phát t đim nhìn trong quá kh, to nên s “hi tưng”, “tính lch s” cho câu chuyn. Đơi khi, nĩ làm sng li nhng chui s kin trong quá kh như mt s tri nghim: “Năm y Hua Tát xut hin mt loi sâu đen kì l” [110; 214], “Chc nhiu ngưi cịn nh trn bão mùa hè 1956” [110 ; 68]; “Cách 49
55. đây 30 năm, tơi dy hc Bâm là mt xĩm núi kh ho cị gáy” [110; 457]; “Trong tp bút ký sau này ca mình, Phăng vit” [110; 151] Thc cht vic k chuyn là thut li nhng s kin đã xy ra, đã thuc v quá kh t đim nhìn, t mt v trí quan sát nht đnh ca ngưi k chuyn. Ngưi đc đn vi tác phm ch yu cũng đ bit v nhng câu chuyn mà phn nhiu đã kt thúc trưc thi đim h đưc nghe k. Trong truyn ngn Phm tit, cĩ thi gian văn bn là khong 09 trang [110; 157 165], chúng tơi tm chia thành 4 lp. Mi lp đưc ký hiu là ch cái in hoa ( A, B, C, D) và thi gian quá kh xa nht đưc đưc ký hiu là s 1 đn hin ti gn nht là ch s 4 ln nht (1; 2; 3; 4) đ nhm biu hin thi gian ct truyn. Đon A: T đu đn: “Câu chuyn này k v ngưi ph n trong ngơi m y” [110; 157]. Đon B : K v xut thân và quá trình ln lên ca Ngơ Th Vinh Hoa, t: “Ngơ Th là con th mưi ca Ngơ Khi Qut năm cc bc mt nhà như chơi” [110; 159]. Đây là quá kh xa nht ca Vinh Hoa. Đon C : T: “Năm K Du (1789) triu đình Tây Sơn sp đ”. K v vic gia đình Ngơ Khi gp bin và Vinh Hoa đưc Nguyn Hu sng ái. Đon D : Phn cịn li, k v vic Ngơ Th Vinh Hoa trong cung vua Nguyn Ánh đn khi nàng cht [110; 163165]. Dưi đây là niên biu ca truyn: B1 : K v Vinh Hoa t quá kh xa nht. C2 : Vinh Hoa đưc đưa vào cung. D3 : Thi gian Vinh Hoa sng trong cung ca vua Quang Trung. A4 : Hin ti gn nht “vic tìm ra ngơi m c vùng lịng h thu đin sơng Đà”. 50
56. Qua theo dõi văn bn, chúng ta cĩ th chia tác phm thành hai truyn: Truyn k th nht (tương ng vi đon A4 ) k v vic tác gi đi chng kin bc m Tu Lý, Đà Bc. Đây là câu chuyn ph, là cái “nguyên c” đ tác gi cĩ cơ hi trình bày câu chuyn chính ( truyn th hai ). Truyn th hai k li cuc đi ca Ngơ Th Vinh Hoa (tương ng vi các đon B1 + C2 + D3 ), đây mi là câu chuyn chính. Trình t thi gian : Như chúng ta đã bit, thi gian theo truyn thng, cách hiu thơng thưng ca đi sng ch cĩ mt chiu t quá kh đn hin ti ri đn tương lai (khi mà Anhxtanh chưa đưa ra thuyt nĩi rng vi s chuyn đng ln hơn vn tc ánh sáng thì cĩ th thay đi chiu thi gian). Chính đc đim này, sinh ra tính trt t tuyn tính , hay cịn gi là tính hình tuyn theo thi gian. Nghĩa là, mi s vic xy ra theo trt t trưc sau ca nĩ. Trong truyn c tích là s biu hin rõ nét ca tính trt t tuyn tính trong truyn k: vic trưc k trưc, vic sau k sau khơng cĩ chuyn trt t b đo ln. Nhưng cùng vi s phát trin xã hi, thì li k chuyn đĩ khơng là tt yu na, ngưi ta k chuyn mà khơng cn tuân theo trt t thi gian, nghĩa là cĩ s sai trt v niên biu. C th trong truyn ngn Phm tit này cĩ s sai trt niên biu. Trong tác phm, quá kh xa nht: S ra đi và ln lên ca Ngơ Th Vinh Hoa vào khong 1774, li đưc k gia truyn và các s kin tip theo đưc k tun t đn ht. Cịn hin ti gn nht li đưc k đu tiên: Tác gi chng kin vic ct m thi gian vào khong là 1988 (năm mà tác gi hồn thành tác phm). S dĩ cĩ con s 1774 là do chúng ta ly năm 1789 (năm Nguyn Hu tin quân ra Bc đi phá quân Thanh) tr cho 15 (s năm ti thiu đ Ngơ Th Vinh Hoa tr thành thiu n thơng minh xinh đp). Như vy, thi gian truyn k là khong 200 năm, đưc tác gi gĩi gn trong vịng 9 trang vit (thi gian văn bn). Nhưng, đĩ khơng phi là điu cơ bn, cái quan trng là đây cĩ s sai trt niên biu đn hơn 200 năm hn 51
57. phi cĩ lý do, ý nghĩa ca nĩ. Vy t thc ti gn nht (1988) quay tr li quá kh xa nht (1774) cĩ ý nghĩa gì? đây, theo chúng tơi, Nguyn Huy Thip nhm mc đích to dng nên mt s “hp lý hĩa” cho ni dung, nhng tình tit trong truyn k. Hn chúng ta cịn nh cái “mơ hình”, “cu trúc” thi gian trong truyn c tích cùng vi vai trị ca nĩ. Bt đu mt truyn c tích nào chúng ta cũng thưng thy cĩ cái cơng thc v thi gian: “Ngày xa ngày xưa”, “đã lâu lm ri” Nĩi mt cách ngn gn, cái “mơ hình”, “cu trúc” thi gian y, cĩ tác dng đưa ngưi nghe (ngưi đc) vào th gii ca c tích, ca nhng truyn thn kỳ, nơi mà bt c điu gì cũng cĩ th xy ra, th gii cách xa v thi gian, khơng gian, do đĩ nĩ “khác xa” đi vi hin ti (th gii hin thc ca ngưi đc hoc ngưi nghe truyn c tích). Nh vy, khin cho ngưi nghe (ngưi đc) khơng cịn phi băn khoăn, thc mc v nhng điu kỳ bí, thn diu trong truyn c tích khác xa vi th gii hin thc đi thưng. Tương t như th, s sai trt niên biu ngối li thi gian cách thc ti hơn 200 năm cũng cĩ mt ý đ như vy. Vì, trong ni dung truyn Phm tit đ cp đn nhng nhân vt lch s như Nguyn Hu, Nguyn Ánh mà khơng theo chính s. Mt khác, trong truyn cũng cĩ nhiu chi tit mang màu sc hoang đưng, kỳ o, như s ra đi và kh năng đc bit ca Ngơ Th Vinh Hoa. Bi vy, s sai trt niên biu, đ lùi ca thi gian hơn 200 năm đã giúp nhum màu huyn thoi, ph lp bi m ca thi gian lên câu chuyn, nhn mnh câu chuyn xy ra trong dịng lch s xa xơi T đĩ, giúp cho ni dung câu chuyn mà tác gi k ra cĩ s “khác thưng”, “bt thưng” và đc gi cũng đ “băn khoăn”, vì nĩ đã thuyt phc đc gi bng thi gian ca huyn thoi và quá kh xa xơi y. V vn đ tc đ: Như đã nĩi phn trên, thi gian trn thut (thi gian truyn k) trong truyn ngn này ca Nguyn Huy Thip là khong hơn 200 năm, nhưng trong đĩ cĩ khong 180 năm (tính t cái cht ca Ngơ Th 52
58. Vinh Hoa đn thi đim k chuyn thì tác gi lưc đi. đây, chúng ta ch quan tâm thi gian truyn k v cuc đi ca Vinh Hoa (t lúc sinh ra cho đn khi cht). Thi gian ct truyn k v cuc đi ca Vinh Hoa trong khong trên dưi 28 năm (t 1774 đn 1802) tương ng vi thi gian văn bn là 09 trang. Như vy tc là trung bình 28: 09 = 3,1 trang / năm. Nhìn vào con s này, ta thy, tc đ truyn k khá nhanh, khá gp gáp. Nht là, khi chúng ta li đi chiu cuc đi ca mt “ngưi đc bit” vi nhiu bin c thăng trm, đy ry nhng s kin và câu chuyn k li đưc tác gi k li mt cách ngn gn, “gp gáp” như vy hn phi cĩ lý do ca nĩ. Đc tác phm, chúng ta thy t đu đn cui tác gi ch “đc nht” k li các s kin, các tình tit mà khơng h cĩ s miêu t v thi gian, khơng gian, v tâm lý nhân vt. Vic miêu t trong tác phm t s cĩ hai loi: Th nht, là miêu t thun túy, nĩ khơng hoc ít liên quan, nh hưng đn ni dung ct truyn. Th hai , là miêu t nm trong ý đ k chuyn, cĩ liên quan mt thit đn din bin ca ct truyn. Nhưng dù thuc loi miêu t nào đi na, thì mt khi trong truyn k cĩ miêu t s làm cho tc đ (nhp) truyn k chm li, “lúc này, thi gian đưc trn thut dng li bng khơng” [88; 81]. Cịn trong truyn ngn này, khơng h cĩ miêu t hn là phi cĩ nguyên nhân và ý nghĩa ca nĩ. Đĩ là vic k chuyn gp gáp, thun túy s kin như vy to cho ngưi đc cm giác như nhà văn là nhà “biên niên s”. Nĩ ch thun túy ghi chép s thc khách quan như nĩ vn cĩ trong lch s đ tái hin li câu chuyn mt cách chân thc nht mà khơng h cĩ s thêm bt nào c. Nh vy, tính khách quan, tính biên niên s đưc to ra t li k chuyn đĩ ca tác gi s cĩ vai trị, ý nghĩa rt quan trng trong vic thuyt phc đc gi v ni dung truyn k mà tác gi đem đn cho ngưi đc. 53