Khóa luận Quan hệ Trung - Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama

Nội dung text: Khóa luận Quan hệ Trung - Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama

1. Quan hệ Trung - Mỹ trong nhận thức của Hoa Kỳ dưới thời đại Obama 1. Lý do chọn đề tài. Hiện nay, quan hệ giữa các nước lớn luôn chiếm vị trí quan trọng trong đời sống chính trị thế giới và trong mối quan tâm của các nước nói riêng. Tình hình thế giới thay đổi liên tục, quá trình toàn cầu hóa và khu vực đã và đang diễn ra sôi động, mối quan hệ giữa các nước lớn ngày càng trở nên phức tạp. Quan hệ Trung - Mỹ đã được hình thành trong bối cảnh như vậy từ nhiều thập kỷ qua, đặc biệt là trong nữa cuối thế kỷ XX. Qua ba thập kỷ thiết lập quan hệ ngoại giao, cùng trải qua hầu hết các sự kiện quan trọng của lịch sử quan hệ quốc tế, Trung - Mỹ đã và đang bước vào giai đoạn mới và mối quan hệ này được dự đoán sẽ trở thành quan hệ ảnh hưởng tích cực đến tình hình khu vực và thế giới. Diễn biến và xu hướng phát triển của mối quan hệ Trung - Mỹ trở thành mối quan tâm hàng đầu đối với các nhà hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu quan hệ quốc tế và các nhà phân tích chiến lược của các nước trên thế giới. Mối quan hệ của hai nước Mỹ và Trung Quốc còn chi phối đến chính sách cũng như cách ứng xử trong chiến lược của nhiều nước trong đó có Việt Nam. Trung Quốc và Mỹ đều là những đối tác quan trọng của Việt Nam điều đó đặt ra cho Việt Nam nhiều thách thức không nhỏ. Với đường lối chính sách đối ngoại độc lập tự chủ, Việt Nam ngày càng khẳng định 9ược vai trò của mình và vận dụng hiệu quả công cụ ngoại giao để phát triển nền kinh tế. Tìm hiểu về hai nước lớn, đánh giá đúng tương quan lực lượng sẽ giúp Việt Nam có những đối sách phù hợp để tranh thủ các cơ hội xây dựng và phát triển đất nước. Vì vậy quan hệ Trung - Mỹ là đề tài đáng được quan tâm nghiên cứu đặc biết dưới thời Obama lên cầm quyền khi nước Mỹ phải đối mặt với những khủng hoảng, điều đó ảnh hưởng đến chiến lược của các nước làm cho tình hình thế giới thêm nhiều biến động.
2. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Vấn đề quan hệ giữa hai nước Trung - Mỹ xuất hiện nhiều và phong phú qua các lĩnh vực, là đề tài nổi bật và được thể hiện qua nhiều khía cạnh, góc nhìn khác nhau qua từng kênh thông tin hằng ngày, qua báo đài, Tivi, tạp chí nghiên cứu, sách, 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. Về thời gian và không gian chủ yếu tập trung nghiên cứu vấn đề từ lúc Obama lên cầm quyền cho đến nay. Về mặt nội dung nghiên cứu về quan hệ Trung - Mỹ qua từng lĩnh vực cụ thể như chính trị, ngoại giao, quốc phòng, an ninh, kinh tế - thương mại. Từ đó rút ra những nhận định đánh giá cho tình hình khu vực và thế giới. 4. Nguồn tài liệu. I. Obama và nghệ thuật ngoại giao trong thời đại mới. 1.1. Nội tình nước Mỹ. Ngày 20 tháng 1 năm 2009, Barrack Obama chính thức trở thành tổng thống thứ 44 của Hoa Kỳ. Chính quyền Obama thừa hưởng một di sản nặng nề sau tám năm cầm quyền của Tổng thống G. Bush: khủng hoảng tài chính – kinh tế trầm trọng và vị thế, hình ảnh của nước Mỹ cũng bị suy giảm nghiêm trọng trên trường quốc tế, đặc biệt là việc Mỹ ngày càng sa lầy trong cuộc chiến chống khủng bố ở Iraq và Afganistan1. 1.2. Chính sách đối ngoại của Obama 1 Trần Nguyễn Tuyên – Nguyễn Kỳ Sơn (2010), “Điều chỉnh chính sách đối ngoại của chính quyền Obama hiện nay” Nghiên cứu quốc tế số 1 (80), 3/2010, tr. 69-82.
3. Trong bối cảnh lớn của lịch sử, mục tiêu cầm quyền mà Obama nêu ra chính là phải khôi phục địa vị lãnh đạo của Mỹ trên thế giới. Do đó, ông nêu rõ Mỹ nên chịu trách nhiệm chấm dứt cuộc chiến ở Ápganixtan và Irắc, tập trung sức lực đối mặt với các mối đe dọa và các cơ hội mới. Trong số các mối đe dọa mới mà Obama liệt kê, các lực lượng mới nổi có khả năng thách thức Mỹ cũng được liệt kê vào trong đó. Trong khi chính quyền Obama đang hoạch định chính sách ngoại giao, nhiều người đã tỏ ra lo ngại: vì cuộc chiến Iraq vẫn đang tiếp diễn, Afghanistan vẫn chìm đắm trong rối loạn “thập nhị sứ quân” và biến động Hồi giáo, Guantanamo vẫn còn mở cửa. Tuy nhiên, tổng thống Obama đã đem lại nhiều đổi thay quan trọng trong cung cách và chất lượng của các hoạt động ngoại giao. Bằng lối đối thoại thành khẩn với cộng đồng thế giới. Xa hơn là Obama còn sẵn sàng tiếp cận với các đối thủ của Hoa Kỳ qua đường lối ngoại giao. Ngoại giao đa phương và hòa hoãn của Obama đã khiến phe đối lập giận dữ và chống đối điên cuồng, thậm chí bị lên án là nhu nhược và quá chủ hòa. Nhà bình luận Charles Krauthammer viết: “khi người Pháp trách móc chúng ta mềm yếu chủ hòa, chúng ta phải hiểu chúng ta đã quá tệ hại”2. Ngoại giao hòa hoãn bị dèm pha như một thái độ sai quấy tự dối lừa. Xét cho cùng, Bắc Triều Tiên vẫn tiếp tục thử nghiệm nguyên tử, Cuba xem thường đề nghị khai thông quan hệ, các lãnh tụ tôn giáo Iraq tố cáo George Soros và CIA âm mưu xúi giục cách mạng nhung trong xứ của họ. Phe bảo thủ quá khích đòi hỏi thay đổi chính sách và phải có phương pháp quyết liệt đối với các quốc gia bất trị ngoài vòng pháp luật. Những cách nhìn nêu trên phản ánh một sự kém hiểu về bản chất của ngoại giao, Obama áp dụng chính sách ngoại giao như vậy mục tiêu không phải 2
4. nhằm biến các đối thủ thành đồng minh, mà chỉ nhằm đem lại một số điều chỉnh trong cách ứng xử và tham vọng của đối phương: chẳng hạn mang lại cho Bắc Triều Tiên, Cuba, Syria và Iran một lối đi để thể hiện được quyền lợi quốc gia thiết yếu nếu các quốc gia này chấp nhận tuân thủ các chuẩn mực toàn cầu đối với các vấn đề khủng bố và phổ biến vũ khí nguyên tử. Khác với Bush luôn tự kiêu, đánh giá thấp và chống đối chủ trương mở cửa ngoại giao, Obama với cách tiếp cận ôn hòa đã đem lại thành quả đáng kể trong vấn đề toàn cầu gai góc nhất: làm giàu uranium của Iran. Một vấn đề mà nhiều năm dùng vũ lực của chính quyền Bush đã không mang lại điều chỉnh đáng kể nào trong tham vọng nguyên tử của Iran. Bằng lối ngoại giao trực tiếp, chính quyền Obama đã làm thay đổi thực trạng trong mối quan hệ quốc tế và mang lại một sự đồng thuận quốc tế đẩy giới lãnh đạo thần quyền Iran vào thế thụ động. Những vi phạm thỏa ước cấm phổ biến nguyên tử (NPT), và tình trạng cô lập buộc Iran phải điều chỉnh lập trường và mở cửa căn cứ nguyên tử mới nhất cho thanh tra quốc tế và có thể sẽ phải nhận chuyển sổ uranium được làm giàu ở trình độ thấp qua Nga để tiếp tục chế biến. Vì thiếu nhiên liệu, Iran không có tài nguyên cần thiết cho tham vọng sản xuất bom hạt nhân. Chỉ trong một thời gian ngắn Obama đã thành công trong việc gây trở ngại lớn trong tham vọng nguyên tử của Iran. Trên bàn cân về quyền lợi Hoa Kỳ còn phải đương đầu với nhiều khủng hoảng đòi hỏi vận dụng toàn bộ quyền lực quốc gia, bằng sự khôn ngoan đòi hỏi Mỹ phải quan tâm đến lập trường và quan điểm của các quốc gia đang giữ vai trò quan trọng trong chiến lược kinh tế và an ninh của Hoa Kỳ. II. Trung Quốc trong nhận thức của Hoa Kỳ. 2.1. Trung Quốc trổi dậy và nguy cơ xung đột. Chính quyền Obama cho rằng điều then chốt là Bắc Kinh phải chấp nhận một vị thế “cam kết chiến lược”. Nói rõ hơn, yếu tố quyết định này phải dựa
5. trên một sự thỏa thuận cơ bản dù thầm lặng giữa Trung Quốc, Hoa Kỳ và các quốc gia khác ở Á châu. Thứ trưởng ngoại giao James B. Steinberg giải thích: “Cũng như chúng ta và các đồng minh phải tỏ ra sẵn sáng đón nhận Trung Quốc như một cường quốc phồn thịnh và thành công, Trung Quốc phải cam kết với thế giới bên ngoài sự phát triển và vai trò toàn cầu ngày một lớn mạnh của mình sẽ không là một đe dọa đối với an ninh và thịnh vượng của các quốc gia khác”3. Trong quan hệ tay đôi, theo lời Steinberg, chính quyền Obama đang tìm cách hướng một cam kết chiến lược qua việc tích cực đối thoại: “nhấn mạnh và tăng cường những địa hạt cùng có chung quyền lợi, trong khi tìm cách trực tiếp giải quyết những căn nguyên thiếu tin tưỡng lẫn nhau bất kể về chính trị, quân sự hay kinh tế”4. Trung tâm của nổ lực này diễn đàn Đối thoại Chiến lược và Kinh tế Trung - Mỹ, nơi các cuộc thảo luận giữa các viên chức chính quyền cấp cao đang tiếp diễn. Cả hai phía trước đây thường tránh né các đề tài tranh cãi nhạy cảm, như nhân quyền, hồi suất, hay chủ nghĩa bảo vệ mậu dịch. Hòa Kỳ, các quốc gia Phương Tây và các nước láng giềng của Trung Quốc, đang tìm kiếm những dấu hiệu Trung Quốc sẽ trổi dậy như một cương quốc có trách nhiệm và sẽ trở thành một quốc gia không chỉ thụ hưởng mà còn tích cực góp phần vào các thành tựu chung của toàn cầu và khu vực. Trung Quốc thường tránh né các cam kết về tài những nguyên quan trọng nhằm giúp giải quyết những vấ đề toàn câu như thay đổi khí hậu, lấy cớ là nước vẫn còn nghèo và đang phát triển. Chính quyền Obama sẽ có nhiều thiện cảm đối với nguyện vọng của Trung Quốc muốn có tiếng nói trong các định chế quản trị toàn cầu quan trọng khi những nguyện vọng này được kèm theo các đóng góp cụ thể của Trung Quốc trong trật tự thế giới. 3 4
6. Các vấn đề của Obama đối với Trung Quốc bắt đầu từ tháng 11 năm 2009, khi chuyến công du đầu tiên của ông đến Trung Quốc trái với sự mong đợi, Trung Quốc đã không dành cho Obama một sự tiếp đón long trọng và nồng hậu. Quan hệ giữa Hoa Kỳ và Bắc Kinh càng lạnh nhạt hơn khi chính quyền Obama bật đèn xanh cho việc buôn bán vũ khí tân tiến cho Đài Loan và Obama tiếp Đức Dalai Lama, lãnh tụ tinh thần Tây Tạng, tại nhà Trắng, trong khi Trung Quốc xem Đài Loan như một tỉnh, và Tây Tạng như một phần lãnh thổ không thể tách rời của Trung Quốc. Các quan chức cấp cao Hoa Kỳ mô tả những động thái vừa nói như một phần nổ lực của Obama nhằm đẩy lùi ảnh hưởng ngày một gia tăng nhanh chóng của Trung Quốc trên toàn thế giới. Bên cạnh những hành động vừa kể, Hoa Kỳ cũng không ngừng gây sức ép, công khai cũng như riêng tư đối với chính quyền Bắc Kinh, đòi hỏi Trung Quốc phải tái định hối suất đồng nhân dân tệ. Chính quyền Obama luôn chú tâm tâm đến điều luật buộc Bộ Ngân hàng phải báo cáo mỗi năm hai lần việc các quốc gia dùng hối suất đơn vị tiền tệ của mình đối với đồng USD để cạnh tranh bất chính trong mậu dịch quốc tế. Lần báo cáo ngày 15 tháng 4 năm 2010 vừa qua là bước đầu cho việc khả dĩ áp đặt các biện pháp chế tài tài đã được các quan chức Hoa Kỳ đặc biệt quan tâm. Vào giữa tháng 4 năm 2010, Obama triệu tập hội nghị thượng đỉnh quốc tế về an ninh nguyên tử ở Washington. Obama mong muốn càng nhiều nguyên thủ quốc gia tham dự càng tốt, ít nhất là có sự hiện diện của lảnh đạo bốn cường quốc nguyên tử với quyền phủ quyết trong Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc, Anh, Nga, Pháp và Trung Quốc. Hội nghị đã đem lại cho Hồ Cẩm Đào một cơ hội và nước cờ hùng mạnh vào đúng lúc nhà Trắng đang chuẩn bị tố cáo Trung Quốc như một quốc gia luôn tái định giá đồng nhân dân tệ để thụ lợi trong mậu dịch quốc tế. Hồ Cẩm Đào dọa tẩy chay hội nghị, Obama lại phải nhượng bộ trì hoãn ngày công bố báo cáo của Bộ
7. Ngân hàng. Đổi lại, Hồ Cẩm Đào đã nhận lời tham dự và gặp Obama tại nhà Trắng. Quan hệ căng thẳng giữa Bắc Kinh và Hoa Kỳ không hề làm cấp lãnh đạo ở Trung Quốc ngạc nhiên. Thái độ của họ đã được phản ánh trong bài bình luận nhật báo chính thức, tờ China Daily, ngay sau ngày Obama tuyên thệ nhậm chức: “các lãnh đạo Hoa Kỳ không bao giờ e ngại nói rõ tham vọng của nước Mỹ. Đối với họ, đó là sứ mệnh thiêng liêng dù các quốc gia khác có nhĩ ra sao cũng mặc. Việc bảo vệ quyền lợi Hoa Kỳ của Obama nhất thiết sẽ va chạm với quyền lợi của các quốc gia khác” 5 họ luôn tin tưỡng và hành động như vậy. 2.2. Vị trí và vai trò của Trung Quốc trong trật tự thế giới mới. Cũng như Bill Clinton và Bush, Obama cũng nhận thấy một Trung Quốc luôn tuân thủ luật quốc tế, với sự tự do chính trị và kinh tế thị trường. Ở cấp khu vực Hoa Kỳ muốn thấy một Đông Nam Á mở cửa, tự do, dân chủ và hội nhập vào kinh tế toàn cầu. Để đề phòng Đông Nam Á bị chi phối bởi một cường quốc duy nhất, Hòa Kỳ sẽ tiếp tục duy trì ảnh hưởng của mình trong khu vực, đồng thời cũng duy trì sự hiện diện quân lực của mình. Người Mỹ muốn thấy một thế cân bằng quyền lực ở Đông Nam Á và một Trung Quốc thay đổi từ một chế độ độc đảng thành đa đảng, trong khi thực tế đi ngược lại ý muốn của Hoa Kỳ, Trung Quốc lại muốn duy trì vị trí thống lĩnh của một siêu cường đang lên ở Đông Á, và Đảng Cộng sản Trung Quốc (CCP) giữ vai trò cầm quyền. Một số nhà bình luận Trung Quốc mô tả Hoa Kỳ đang theo đuổi và áp dụng chiến lược ngoại giao hai mặt: thay đổi chế độ ở Trung Quốc và kìm hãm 5
8. tiến tới chặn đứng sự trổi dậy của Trung Quốc như một cường quốc áp đảo trong khu vực. Quan hệ Trung – Mỹ đang và sẽ trở nên rất phức tạp, ẩn giấu nhiều động lực hợp tác lớn lao cũng như những yếu tố xung đột chiến lược lâu dài. Chính quyền Obama, nhận định đúng đắn các rủi ro và bất trắc trong va chạm địa chính trị. Nhưng cũng không xem những bất trắc và rủi ro đó là không thể tránh. Theo nhận định của các quan chức Hoa Kỳ, Trung Quốc không thể giữ mãi trạng thái và cũng không phải là một đại cường theo đường cách mạng thông thường mà chỉ là một quốc gia theo đường lối ít nhiều xét lại. 6 Trung Quốc luôn ý thức về định mệnh và quyền lợi của quốc gia, và cương quyết điều chỉnh các cơ cấu quản trị toàn cầu hiện hữu Liên Hiệp Quốc, Ngân hàng Thế giới, IMF để phản ánh uy lực đang lên và chính sách thiết yếu của quốc gia. Là nước hưởng lợi hàng đầu, Trung Quốc có lẽ sẽ không tấn công trực tiếp một trật tự do Phương Tây khống chế nhưng lại rất thuận lợi cho các mục tiêu mà Trung Quốc đang hướng đến và theo đuổi. Viễn cảnh thương thảo và mặc cả ôn hòa về các định chế toàn cầu giữa Trung Quốc và Hòa Kỳ diễn ra khá thuận lợi. Hòa Kỳ và các láng giềng của Trung Quốc rõ ràng có đủ động lực để tìm cách tận dụng sự hổ trợ của Trung Quốc đối với các cơ cấu định chế trong khu vực và toàn cầu cũng như thỏa thuận cam kết đôi bên tự kiềm chế. Ngược lại Trung Quốc cũng có những tính toán lợi ích khi tuân thủ đúng luật chơi quốc tế và chấp nhận trật tự toàn cầu, để tránh khả năng trở lại của chính sách đơn phương của Hoa Kỳ có thể gay trở ngại cho Trung Quốc, cũng như sự hiện diện tiếp tục của Hoa Kỳ trong khu vực từ đó đem lại sự ổn định, thuận lợi cho đà phát triển đi lên của Trung Quốc. 6
9. Chỉ cần hi sinh một ít về độc lập, về chính sách, Trung Quốc có thể đạt được những tính đoán quốc tế mà Trung Quốc đang cần. Sự tính toán này có thể thay đổi trong quá trình bành trướng thế lực của Trung Quốc. Trong thập kỷ vừa qua, Trung Quốc đã đưa ra những khái niệm về trật tự thế giới, từ trổi dậy trong hòa bình đến phát triển trong hòa bình và thế giới hòa nhập. 2.3. Hoa - Mỹ trong vấn đề an ninh toàn cầu. Hoa Kỳ đang tìm kiếm bằng chứng về thiện chí hòa bình và sẵn sàng đóng góp vào sự ổn định chung của Trung Quốc. Trước những tác động có khả năng gây bất ổn của việc bành trướng quân lực nhanh chóng của Trung Quốc, điều quan trọng là Bắc Kinh phải minh bạch trong chiến lược quân sự, cơ cấu quân lực và các bước gia tăng trong ngân sách quốc phòng để trấn an các nước làng giềng về ý định của mình, tiết giảm tình trạng căng thẳng trong khu vực, và giảm thiểu các tai họa khả dĩ do tính toán sai lầm. Ở cấp khu vực, Trung Quốc đã có những bước hợp tác và đối thoại đa phương với nhiều nước láng giềng, qua những hành động như kí hiệp ước hữu nghị và hợp tác với khối ASEAN, và làm đầu tàu cho các lần họp sáu bên về bán đảo Triều Tiên. Washington chờ đợi Bắc Kinh tích cực tham gia vào vấn đề Triều Tiên, nâng quan hệ với Nhật lên tầm cao mới, chấp nhận vai trò, những quan hệ đối tác an ninh của Hoa Kỳ hiện nay trong vùng Tây Thái Bình Dương, một sự hiện diện có lợi qua tác động hạn chế tham vọng quân sự của Nhật. Trên phương diện toàn cầu, chính quyền Obama mong đợi Bắc Kinh sẽ đảm nhận trách nhiệm lớn hơn trong phạm vi hòa bình và an ninh quốc tế, một vai trò tích cực và xây dựng không những đối với Bắc Triều Tiên mà còn ở những điểm nóng khác như Sudan, Iran, và Myanmar, đó là những chủ đề phức tạp trong bối cảnh các quan điểm truyền thống của Trung Quốc về chủ
10. quyền và chủ trương không can thiệp, trái với chuẩn mực quốc tế mới về trách nhiệm che chở, bảo hộ. Washington cũng hi vọng Bắc Kinh sẽ tăng cường vai trò của mình ngày một sâu và xa hơn kể từ năm 2000 trong các chiến dịch hòa bình của Liên Hiệp Quốc, về hai phương diện tài trợ và nhân sự, những việc có thể đem lại bằng chứng Trung Quốc sẵn sàng chia sẽ trách nhiệm hòa bình toàn cầu bên ngoài quyền lợi nhỏ hẹp của chính Trung Quốc. Trong phạm vi nguyên tử, Trung Quốc cũng có nhiều động thái bằng hiệp ước cấm phổ biến nguyên tử (NPT). Trung Quốc là một thành viên NPT đầy đủ tư cách gia nhập nhóm các quốc gia cung cấp hạt nhân và có thành tích trong phạm vi hợp tác chống khủng bố. Đồng thời, Trung Quốc phải cải thiện việc kiểm soát việc xuất khẩu và thành tích của một quốc gia quan tâm đến NPT. Với quan hệ gần gũi sẵn có với Bắc Triều Tiên, Trung Quốc có trách nhiệm đặc biệt trong việc ngăn chặn và hạn chế tham vọng nguyên tử của Bình Nhưỡng. Việc Bắc Kinh cộng tác chặt chẽ với chính quyền Obama trong nghị quyết năm 1874 của Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc chứng tỏ khả năng của Trung Quốc trong việc bảo vệ hiệp ước NPT. Chính quyền Obama mong muốn Trung Quốc cũng quyết tâm không kém đối với tham vọng nguyên tử của Iran bên trong nhóm P5+1 (năm thành viên thường trực của UNSC là Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Nga, Trung Quốc và cộng thêm Đức). 2.4. Hoa – Mỹ trong vấn đề hợp tác kinh tế. Mỹ là nước phát triển lớn nhất thế giới, Trung Quốc là nước đang phát triển lớn nhất thế giới. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của hai nước chiếm 1/3 GDP của thế giới. Tổng kim ngạch xuất nhập khẩu thương mại hàng hoá chiếm 40% toàn thế giới. Là nền kinh tế lớn thứ nhất và thứ hai của thế giới, Trung-Mỹ có điều kiện phát huy tiềm năng hợp tác, mở rộng lĩnh vực hợp tác, nâng cao trình độ hợp tác, từ đó thúc đẩy nền kinh tế, tài chính và kỹ
11. thuật của hai nước phát triển ở cấp độ cao hơn. Đồng thời, là hai đầu tàu lớn của nền kinh tế thế giới, hai nước Trung-Mỹ có trách nhiệm thúc đẩy kinh tế thế giới tăng trưởng ổn định, thúc đẩy hợp tác quốc tế phát triển. Trung-Mỹ là hai nước lớn có ảnh hưởng quan trọng ở hai bờ Đông-Tây Thái Bình Dương, đều là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, phát huy vai trò quan trọng trong các công việc quốc tế. Trung-Mỹ có thể cống hiến cho cộng đồng quốc tế trong việc duy trì hoà bình ổn định thế giới đặc biệt là khu vực châu Á-Thái Bình Dương cũng như đối phó với các thách thức mang tính toàn cầu. Việc Tổng thống Mỹ Obama tuyên bố “Quan hệ Trung-Mỹ sẽ được xây dựng lại trong thế kỷ 21” 7 không phải là không có cơ sở. Trong vấn đề kinh tế, Hoa Kỳ cũng đang chờ đợi Trung Quốc những bước đi cụ thể: trước hết, Washington sẽ tiếp tục gây áp lực đòi hỏi Bắc Kinh phải để luật cung cầu trên thị trường ấn định giá trị đơn vị tiền tệ hiện đang được định giá quá thấp một cách giả tạo, và có các biện pháp quốc nội nhằm điều chỉnh sự mất quân bình tài chính quốc tế, giúp giải quyết khủng hoảng toàn cầu; Hòa Kỳ chờ đợi Trung Quốc có thái độ bớt tự vệ đối với điều kiện tự do hóa mậu dịch bên trong tổ chức tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), nhất là trong phạm vi kỹ nghệ chế biến và dịch vụ, và tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ một cách nghiêm túc; Hoa Kỳ sẽ thúc đẩy Trung Quốc từ bỏ chính sách mậu dịch song phương vì các mục tiêu chính trị và chiến lược, gây xáo trộn kinh tế thế giới; Chính quyền Obama thúc đẩy Trung Quốc điều chỉnh chính sách viện trợ phát triển theo đúng các chuẩn mực quốc tế hiện hữu cũng như những chuẫn mực về sự minh bạch; Hoa Kỳ cũng 7 “Hiện tại và tương lai của quan hệ Trung - Mỹ” (26/11/2012), dien-khu-vuc-chau-a-thai-binh-duong
12. khuyến khích Trung Quốc tránh các chính sách trọng thương về tài nguyên nhằm chiếm độc quyền trên các thị trường nước ngoài. Theo Steinberg, ngoài tác động gây xáo trộn thị trường quốc tế, chính sách trong thương còn “đưa Trung Quốc đến chỗ thương thảo thiếu minh bạch với Iran, Sudan, Mmyanmar, và Zimbabwe, và phương hại đến hình ảnh của Trung Quốc đang quan tâm đóng góp vào sự ổn định khu vực và các mục tiêu nhân đạo”8; Cuối cùng, chính quyền Obama hiểu rõ không thể có giải pháp cho vấn đề thay đổi khí hậu toàn cầu nếu không có sự tham gia của Trung Quốc, quốc gia đang gây 20% hiệu ứng nhà kính hiện nay và chịu trách nhiệm đến 50% tổng số khí thải gia tăng cho đến 2030, khi chỉ riêng Trung Quốc sẽ chiếm tới 1/3 lượng khí thải nhà kính hàng năm. Cho đến nay Bắc Kinh vẫn chưa chấp nhận trách nhiệm và thời biểu bắt buộc giảm bớt lượng khí thải. Tuy nhiên, trong những tháng gần đây, Trung Quốc cũng đã có nhiều bước tiến đầy ý nghĩa, kể cả chấp thuận một chiến lược quốc gia về khí hậu và công bố thiện chí chấp thuận những “biện pháp báo cáo và kiểm tra” nhằm cắt giảm cường độ năng lượng. Đồng thời, như Michael Levi thuộc Hội đồng Quan hệ Đối ngoại ghi nhận, Hoa Kỳ và các nền kinh tế phát triển đang chờ đợi Trung Quốc cải thiện khả năng quản trị và pháp lý thiếu đồng đều, sở dĩ có thể thực hiện trong thực hiện trong thực tế những mục tiêu đầy tham vọng vừa nói. Trong khi đó sau đại suy thoái năm 2008 – 2009, qua hình ảnh sụp đổ của ngân hàng đầu tư Lehman Brothers, cấp lãnh đạo Trung Quốc đã ghi nhận những đổi thay mang tính địa chấn trong cán cân kinh tế thế giới đã làm suy giảm uy quyền của “siêu cường duy nhất” ít ra cũng “duy nhất cho đến những ngày gần đây” ám chỉ Mỹ. Trong khi kinh tế Hoa Kỳ và châu Âu suy sụp, Bắc Kinh đã nhanh chóng đưa ra các chính sách kích cầu nội địa và đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng. 8
13. Các chính sách này đã đem lại một tỉ suất tăng trưởng ấn tượng: 9% GDP năm 2009 và dự kiến 12% cho năm 2010. Đà tăng trưởng choáng ngợp của Trung Quốc đã khiến các nhà phân tích Goldman Sachs đưa ra dự báo: kinh tế Trung Quốc sẽ trở thành nền kinh tế số 1 trên toàn cầu vào những năm 2027 nhanh hơn thay vì 2050. Lần đầu tiền kể từ sau thế chiến thừ II, không phải Hoa Kỳ mà chính Trung Quốc đã lôi kéo phần còn lại của thế giới ra khỏi tăng trưởng âm của cuộc đại suy thoái. Về phần Hoa Kỳ bắt đầu khôi phục èo uột như một quốc gia con nợ hàng đầu với tổng số nợ lên gần 14.000 tỷ USD, và Trung Quốc với vai trò là một nước chủ nợ hàng đầu với tổng số ngoại tệ dự trữ 2.400 tỉ. Các công ty giàu tiền mặt của Trung Quốc ngày nay đang tậu mua các công ty và tài nguyên thiên nhiên tương lai từ Úc đến Peru, từ Canada đến Afghanistan. 2.4.1. Con nợ Hoa Kỳ. Nhân chuyến viếng thăm châu Á đầu tiên vào ngày 14-11-2009, tổng thống Obama đã lựa chọn Nhật Bản – đồng minh lớn nhất ở châu Á, là trạm dừng chân đầu tiên. Khi phát biểu ở Tôkyô, Obama đã cam kết với đồng minh của mình, Mỹ “sẽ tăng cường đồng thời tiếp tục duy trì” “địa vị chủ đạo” ở Đông Á, và tỏ rõ biện pháp chủ chốt để duy trì địa vị chủ đạo này là tăng cường xây dựng liên minh quân sự. Kiểu chính sách khu vực coi mấu chốt là đảm bảo quyền chủ đạo của Mỹ hiển nhiên đã mâu thuẫn với tính tự chủ không ngừng được tăng cường, xu thế lớn hợp tác bình đẳng không ngừng phát triển của khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Hơn nữa, ý thức bá quyền của siêu cường sẽ càng làm cho chính sách khu vực của Mỹ quá chú trọng cạnh tranh sức ảnh hưởng với Trung Quốc, xung đột khu vực theo đó cũng là khó tránh khỏi. Obama nói với cử tọa người Nhật tại hội trường Suntory Hall ở Tokyo: “Tôi biết có nhiều người hỏi Hoa Kỳ nhận thức sự trổi dậy
14. của Trung Quốc như thế nào. Trong một thế giới kết nối, hổ trợ, phụ thuộc, quyền lực không nhất thiết phải là một “zero – sum game”, và các nước không nhất thiết phải lo sợ sự thành công của một nước khác” 9. Obama nói tiếp: “một trong những bài học từ suy thoái là giới hạn của đường lối dựa trên giới tiêu thụ Hoa Kỳ và xuất khẩu của châu Á để thúc đầy phát triển. Ngày nay, chúng ta đã đến một trong những điểm ngoặc lịch sử hiếm hoi lúc chúng ta co cơ hội để chọn một lối đi khác”10. Trong vài ngày tới, Obama sẽ viếng thăm Trung Quốc lần đầu, trong tư thế một con nợ đến thăm chủ nợ ngân hàng. Thực thế Trung Quốc là chủ nợ lớn nhất của Hoa Kỳ, đã làm thay đổi cốt lõi quan hệ giữa Mỹ và Trung Quốc, quốc gia có đủ tư cách thách thức vị thế siêu cường duy nhất của Hoa Kỳ trên thế giới. Khác với thời kỳ Hoa Kỳ luôn thúc đẩy Trung Quốc đi theo mô hình Phương Tây và mở rộng cửa về kinh tế, lẫn chính trị Obama giờ đây sẽ phải dành hầu hết thời gian không phải để thuyết giảng mà để trấn an Trung Quốc. Trong lần họp vào tháng 7 năm 2009, các viên chức Trung Quốc đã đòi hỏi các đối tác Mỹ, nhất là giám đốc Ngân sách phủ Tổng thống Peter R. Orszag, về dự luật bảo hiểm y tế đang được Quốc hội thảo luận. Họ muốn biết một cách chi tiết tác động của chương trình bảo hiểm y tế trong ngân sách Hoa Kỳ. Cũng như một chủ nợ, họ muốn biết rõ kế hoạch trả nợ của con nợ. 2.4.2. Trật tự thế giới mới. Không còn cái thời mà Bush hù dọa và chỉ trích Trung Quốc nhào nặn giá trị đồng nhân dân tệ, hay Bill Clinton thuyết giảng Trung Quốc về nhân quyền. Nhận thức chiến lược của hai nước về quan hệ song phương tương đối rõ ràng. Việc xây dựng quan hệ đối tác hợp tác cùng có lợi cùng thắng 9 10
15. lợi là nhận thức chung quan trọng của hai bên Trung-Mỹ. Hai nước đều coi mối quan hệ này là một trong những quan hệ song phương quan trọng nhất thế giới hiện nay, đặt nó vào vị trí quan trọng trong chiến lược đối ngoại của mỗi bên. Trung Quốc cho rằng, địa vị dẫn đầu thế giới và lợi ích của Mỹ tại khu vực châu Á-Thái Bình Dương là được hình thành từ trong lịch sử, Trung Quốc tôn trọng điều này và hoan nghênh Mỹ với tư cách như là một quốc gia châu Á-Thái Bình Dương nỗ lực cống hiến cho hòa bình ổn định và phồn vinh của khu vực này “Mỹ tỏ ra hoan nghênh sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc, cho rằng một Trung Quốc hùng mạnh, phồn vinh và ổn định sẽ có lợi cho sự phồn vinh, ổn định của khu vực châu Á-Thái Bình Dương cũng như thế giới, và còn nhiều lần bày tỏ không có ý định kiềm chế Trung Quốc”11. Ngày 14 tháng 11, từ Tokyo, Obama nhắn gửi: “Hoa Kỳ không tìm cách ngăn cản Trung Quốc. Ngược lại, sự trỗi dậy của Trung Quốc hùng mạnh và trù phú có thể là nguồn sức mạnh cho cộng đồng các quốc gia”12. Sự lệ thuộc về kinh tế đã làm cho vị thế giữa hai cường quốc có phần thay đổi trong quan hệ ngoại giao lẫn quan hệ quốc tế. Trước đó Obama đã hẹn gặp Đức Dalai Lama tại nhà Trắng nhưng trong tháng 6 nhà trắng đã thông báo cho Đức Dalai Lama là sẽ gặp vào một ngày khác chứ không phải là tháng 10 vì khi vị lãnh đạo tinh thần Tây Tạng đến Washington, một thời điểm quá cận ngày tổng thống Obama lên đường công du sang Trung Quốc thì điều đó sẽ không tốt lắm. Trong cùng một chiều hướng, trong thời gian vận động bầu cử, Obama đã nhiều lần lên án Trung Quốc nhào nặn đơn vị tiền tệ. Tuy nhiên trong tháng 4, Bộ Ngân khố đã rút lại lời chỉ trích trong 11 “Hiện tại và tương lai của quan hệ Trung - Mỹ” (26/11/2012), dien-khu-vuc-chau-a-thai-binh-duong 12 Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010, Tr. 396.
16. một phúc trình nói rõ: Trung Quốc đã không nhào nặn giá trị đồng nhân dân tệ để hạ giá hàng nhằm gia tăng xuất khẩu. Các quan chức trong chính quyền Obama cho rằng kỷ nguyên cạnh tranh giữa các đại cường đã cáo chung. Tổng thống Obama, trong bài nói chuyện về Trung Quốc tháng 7 năm 2009, đã tuyên bố: theo đuổi quyền lực không không nên chỉ được xem như trò chơi zero-sum game cái được của bên này đồng thời củng là cái mất của bên kia, mắc dù các tổng thống trước đây đã không làm gì nhiều để đối phó với chính sách về năng lượng và môi trường của Trung Quốc, hay sự bành trướng ở Đông Nam Á, Nam Á, và châu Phi, những nơi Trung Quốc đã đầu tư và viện trợ hàng tỉ USD nhằm phát huy tầm ảnh hưởng chính trị của mình. Về phía Trung Quốc phản ứng cũng không mấy rõ ràng, trước ngày Obama chính thức thăm viếng, báo China Daily đã có bài viết gợi ý Hoa Kỳ cần cung cấp bằng chứng “tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Trung Quốc” đó là những mỹ từ ám chỉ Hoa Kỳ cần tránh xa các vấn đề Đài Loan và Tây Tạng. Ở Hoa Kỳ cụm từ “cam kết”, “trấn an chiến lược” được các nhà bình luận hữu khuynh cho rằng bất cứ cam kết nào từ phía Mỹ đều chứng tỏ sự suy giảm về quyền lực của Hoa Kỳ trước Trung Quốc. Tệ hơn là trái với những dự đoán ban đầu cách đây một thập kỷ, Trung Quốc đang bộc lộ dã tâm và cư xử đúng với người ta thường thấy ở một đại cường: càng giàu có Trung Quốc càng dành nhiều tài nguyên xây dựng một quân lực ngày càng mạnh, uy lực quân sự ngày càng lớn và tham vọng ngày một gia tăng. Khi mọi thứ diễn ra nh7 một quy luật tất yếu thì chẳng có gì đáng ngạc nhiên khi lãnh đạo Trung Quốc muốn thay thế ảnh hưởng của Hoa Kỳ trong khu vực. Đối với họ sự ngự trị của Trung Quốc và việc bình thường và 200 năm bị phương Tây thống trị chỉ là một biệt lệ. Và cũng chẳng có gì ngạc nhiên khi Trung Quốc muốn tái định hình hệ thống an ninh quốc tế do Mỹ thiết lập sau thế chiến thứ II. Điều đáng ngạc nhiên là sự nhún nhường từ
17. Hoa Kỳ nhường như không ngần ngại đón nhận tham vọng của Trung Quốc điều này làm cho các đồng minh từ New Delhi đến Seoul phải lo ngại. Viễn cảnh cạnh tranh giữa các đại cường đang dần hé lộ: Ấn Độ đang cạnh tranh với Trung Quốc trong khu vực Ấn Độ Dương, cả hai đều xem đó là khu vực ảnh hưởng của riêng mình. Chính quyền Nhật muốn cải thiện bang giao với Trung Quốc, nhưng nhiều người Nhật ngày càng lo sợ một Trung Quốc bá quyền. Các quốc gia Đông Nam Á giao thương với Trung Quốc nhưng đồng thời tìm kiếm sự hổ trợ chiến lược từ Mỹ để đối phó với người láng giềng khổng lồ. Trong nhiều thập kỷ, chiến lược của Hoa Kỳ đối với Trung Quốc gồm hai thành tố: một mặt, Hoa Kỳ mời gọi Trung Quốc gia nhập đại gia đình các quốc gia trên thế giới; mặt khác, Hoa Kỳ muốn ngăn ngừa Trung Quốc trở nên quá áp đảo qua biện pháp duy trì quân bình lực lượng. Chính quyền Clinton thúc đẩy Trung Quốc gia nhập tổ chức thương mại thế giới (WTO) và bình thường hóa mậu dịch, nhưng đồng thời tăng cường đồng minh quân sự với Nhật. Chính quyền Bush thắt chặt quan hệ kinh tế và cải thiện hợp tác chiến lược với Trung Quốc, nhưng cũng là đối tác chiến lược với Ấn Độ và tăng cường quan hệ với Nhật, Singapore và Việt Nam. Tóm lại, chiến lược của Hoa Kỳ là đem lại cho Trung Quốc nhiều lợi ích trong việc chung tay cùng duy trì hòa bình, đồng thời một thế quân bình lực lượng trong khu vực thuận lợi cho các đồng minh và quyền lợi của Hoa Kỳ. Theo khuynh hướng hữu khuynh, người ta cho rằng chiến lược trấn an làm tăng tốc khuynh hướng thoái trào của Mỹ. Sự điều chỉnh chính sách của người Anh trước một Hợp Chủng Quốc đang trổi dậy được dựa trên tương quan ý thức hệ gần gũi. Cấp lãnh đạo Anh quốc công nhận Hoa Kỳ là đồng minh chiến lược trong một thế giới đầy bất trắc, đúng với thực tế thế kỷ XX. Phe bảo thủ không tưởng tượng nổi một liên minh tương tự và một quan hệ
18. đặc biệt giữa một Trung Quốc độc tài và một Hoa Kỳ dân chủ. Đối với người Trung Quốc những người mang tư tưởng thực tiễn, sự cạnh tranh với Hoa Kỳ ở Đông Á quả thật là một trò chơi zero sum game. Cũng theo phe bảo thủ thì chỉ có đồng minh của Hoa Kỳ là lo âu trước một chính quyền đã từng tuyên cáo “chúng tôi đang trở lại” sau nhiều năm chính quyền Bush hiện diện ở châu Á. Về phía Obama, nhà Trắng đã phản bác rằng việc nhấn mạnh sự trấn an phải đến từ Trung Quốc chứ không phải Hoa Kỳ. Ở một góc độ riêng tư Hoa Kỳ tỏ ra bức xúc khi Trung Quốc hạ thấp giá các sản phẩm xuất khẩu của Trung Quốc và làm tăng giá hàng của Hoa Kỳ trên thị trường quốc tế. Tuy nhiên hiện nay, Trung Quốc đang đối phó với suy thoái toàn cầu bằng một chương trình kích cầu đồ sộ nhằm thúc đẩy tiêu thụ quốc nội và Hoa Kỳ nghĩ, nay không phải là lúc để công kích hay làm mất lòng Trung Quốc. Trung Quốc không còn bị xem như một đối tác gây rắc rối cho Hoa Kỳ. Tuy nhiên Obama đang đối phó với một đại cường đang lên: Trung Quốc luôn tỏ ra sốt sắng tránh va chạm trực tiếp với Hoa Kỳ, nhưng vẫn tác động bất lợi đến quyền lợi của Hoa Kỳ, kể cả chính sách tiền tệ, phổ biến nguyên tử, thay đổi khí hậu, và chi tiêu quốc phòng. Giáo sư Shi Yinhong chuyên gia về quan hệ Mỹ - Trung tại đại học Nhân dân Bắc Kinh nhận định: “Obama vẫn là một người tích cực, và nhiều người trên khắp thế giới nghĩ ông ta hăng hái và chân thật hơn Bush, một lãnh tụ có khuynh hướng cải cách nhiều hơn. Nhưng ở Trung Quốc, Obama ít được dân chúng hâm mộ như ở Châu Âu, ở Nhật hay Đông Nam Á”, Shi Yinhong nói tiếp: “Ở Trung Quốc không có sự tôn vinh Obama”13. Trong thời Clinton và Bush, Trung Quốc thường phóng thích một vài phần tử bất đồng chủ kiến trước ngày viếng thăm của một tổng thống như một cử chỉ thiện chí. Trong dịp này, các viên chức Mỹ không chờ đợi động thái như 13 Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010, tr. 399.
19. vậy từ Trung Quốc, mặc dù Obama sẽ chỉ nêu vấn đề nhân quyền với Hồ Cẩm Đào. Shi Yinhong nói: “Lần này, Trung Quốc sẽ đồng ý đối thoại về nhân quyền với Hoa Kỳ về một vài trường hợp, nhưng luận cứ đã thay đổi so với trong quá khứ. Ngày nay chúng tôi sẽ nói, chúng tôi là một quốc gia khác, chúng tôi có một hệ thống riêng, một văn hóa riêng”14. 2.5. Chiến lược của Mỹ đối với Trung Quốc. Trong tạp chí "Chính sách Đối ngoại" của Mỹ, Ngoại trưởng Hillary Clinton khẳng định: “Thế kỷ 21 là Thế kỷ Thái Bình Dương mới của Mỹ”. Điều đó có nghĩa Mỹ chủ yếu hiện diện ở Đại Tây Dương trong thế kỷ qua. Mặc dù châu Á-Thái Bình Dương không phải khu vực trọng điểm của Mỹ trước đây, nhưng thực tế Cuộc Chiến tranh Lạnh mở đầu bằng các cuộc chiến tranh ở Việt Nam và Triều Tiên. Vì vậy thực tiễn lịch sử cho thấy Châu Á- Thái Bình Dương luôn quan trọng với Mỹ và Mỹ thường đóng vai trò nổi bật ở châu Á-Thái Bình Dương. Trong thập kỷ qua, sự xuất hiện của các cường quốc mới nổi tại châu Á-Thái Bình Dương càng thu hút hơn nữa sự chú ý của Mỹ đối với khu vực. Trong giai đoạn tiếp theo, lộ trình của Mỹ sẽ là đẩy mạnh vai trò của Mỹ ở châu Á-Thái Bình Dương để buộc các cường quốc mới nổi tuân theo các quy tắc của Mỹ. Trước đây, Chính quyền Mỹ tuyên bố đóng vai trò trung lập trong các tranh chấp ở Biển Đông, nhưng hiện nay quan điểm này của Mỹ đã thay đổi. Oasinhtơn đang nỗ lực thắt chặt quan hệ với các nước châu Á-Thái Bình Dương bằng cách thể hiện ý đồ tăng cường các khoản đầu tư mới, tham gia các thỏa thuận thương mại tự do, nâng cao vai trò trong Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á-Thái Bình Dương (APEC) và nhấn mạnh hợp tác Xuyên Thái Bình Dương. Ngoài ra, Mỹ cũng tăng cường sức mạnh mềm thông qua 14 Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010, tr. 400.
20. các chương trình cứu trợ thảm họa thiên tai ở các nước khu vực. Rõ ràng, Mỹ đang thực hiện ý đồ phối hợp các nhân tố sức mạnh mềm với sức mạnh quân sự để tăng ảnh hưởng khắp khu vực. Sắp tới Mỹ sẽ viện trợ quân sự cho Inđônêxia, Philíppin và Ấn Độ, tăng quân số tại Nhật Bản và thiết lập căn cứ quân sự mới tại Darwin của Ôxtrâylia. Như Tổng thống Obama tuyên bố Mỹ sẽ tăng cường vai trò ở châu Á-Thái Bình Dương và chương trình cắt giảm ngân sách không ảnh hưởng đến vai trò cũng như quân số của Mỹ trong khu vực. Một trong những kế hoạch đầu tiên để triển khai chiến lược của Mỹ là tìm kiếm sức mạnh tương đương với Trung Quốc để duy trì cân bằng sức mạnh trong khu vực. Trong bối cảnh đó, hai quốc gia sẽ ở tuyến đầu là Ấn Độ và Inđônêxia. Mặc dù sắp tới Ấn Độ và Trung Quốc sẽ đối mặt với nhau trên một số lĩnh vực, nhưng Ấn Độ vẫn kém xa Trung Quốc về kinh tế, khoa học và công nghệ cũng như quân sự. Kế hoạch thứ hai trong chiến lược cô lập Trung Quốc (nếu Bắc Kinh không thuân thủ các quy tắc của Mỹ) là Oasinhtơn sẽ ký thỏa thuận với các nước châu Á-Thái Bình Dương để duy trì cân bằng trong khu vực. Ngoài ra, Oasinhtơn đang nỗ lực xây dựng lại các mối quan hệ với các nước đồng minh Nhật Bản, Hàn Quốc và Ôxtrâylia để phát triển một cơ sở mới cho các mối quan hệ Mỹ-Trung. Mỹ cũng đang nỗ lực cải thiện quan hệ với Việt Nam. Tuy nhiên, hiện nay Mỹ đang vấp phải nhiều khó khăn do Trung Quốc cũng đang tìm cách thực thi những chính sách của họ, trong đó ASEAN + 3 (Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản) là một trong những chính sách mới trên lĩnh vực này. Các nhà phân tích cho rằng các chính sách tương đối linh hoạt của Trung Quốc có thể mang lại lợi ích cho các nước khu vực nhiều hơn so với các chính sách của Mỹ. Mặc dù Mỹ đang cố gắng đẩy Trung Quốc vào góc tường, nhưng chính Mỹ cũng đang đẩy các nước Thái Bình Dương về phía Trung Quốc. Trong khi Mỹ đang tìm cách can dự
21. các tranh chấp trên Biển Đông, Trung Quốc cũng đang cố gắng thắt chặt mối quan hệ với các nước bằng cách cung cấp hơn nữa các khoản đầu tư và các khoản vay lãi suất thấp. 2.6. Quan hệ Trung – Mỹ và hướng đi sắp tới trong cục diện khu vực Châu Á – Thái Bình Dương. Trung Quốc và Mỹ được coi là hai nước lớn đứng đầu thế giới về quy mô kinh tế, mối quan hệ song phương này phát triển ra sao rõ ràng sẽ có những ảnh hưởng lớn tới hướng đi sắp tới của trật tự khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Nhưng trước tiên, hướng đi của quan hệ Trung-Mỹ trên mức độ rất lớn được quyết định bởi thái độ của siêu cường Mỹ đối với Trung Quốc. Mỹ có ba điểm nhận thức đối với sự phát triển của Trung Quốc: cơ hội, thách thức và tính khó lường. Vì vậy chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc là trong khi bàn bạc hợp tác, thì vẫn còn nhiều hành động phòng ngừa hoặc kiềm chế. Hợp tác, chủ yếu là vì có rất nhiều việc chỉ có thể hoàn thành thông qua hợp tác. Và nguyên nhân của việc phòng ngừa và kiềm chế là vì một số mục tiêu chiến lược của Mỹ chỉ có thể được thực hiện thông qua kiềm chế Trung Quốc. Dù hợp tác hay kiềm chế, cái mà Mỹ theo đuổi là muốn bảo vệ địa vị chủ đạo của mình đối với khu vực châu Á-Thái Bình Dương. Và kiểu chủ đạo này về bản chất là “hòa bình dưới sự thống trị của Mỹ”. Trước sự trỗi dậy của Trung Quốc, cộng đồng quốc tế từng xuất hiện những lời bàn luận “Trung-Mỹ cùng trị”. Trong những lời bàn luận này bao hàm nhiều nhận thức và tình cảm phức tạp, nhưng trong đó cũng có cả cách nghĩ hy vọng Trung Quốc và Mỹ tăng cường hợp tác, làm cho thế giới này càng trật tự hơn.
22. Tuy nhiên, Chính phủ Mỹ và Trung Quốc không chấp nhận khái niệm này. Nguyên nhân là ngoài thực lực kinh tế và sức mạnh tổng hợp quốc gia của hai nước hoàn toàn không thể sánh với nhau, vấn đề mấu chốt ở chỗ quan niệm thống trị thế giới của hai nước cũng khác nhau. Trung Quốc chủ trương dân chủ hóa chính trị quốc tế, tức là thông qua phương thức cùng thống trị, thực hiện sự hài hòa trong các mối quan hệ quốc tế. Trung Quốc xác định “mãi mãi làm người láng giềng tốt, người bạn tốt, đối tác tốt của các nước châu Á”; chính sách cơ bản của Trung Quốc đối với khu vực là “chia sẻ cơ hội phát triển”, “cùng đón đợi các thách thức”, “kiên trì tìm điểm đồng gác lại bất đồng, thúc đẩy an ninh chung”, “khởi xướng cùng có lợi cùng thắng lợi, khơi sâu hợp tác khu vực” 15. Trung Quốc phát triển mối quan hệ hợp tác với các nước châu Á với phương thức hoàn toàn bình đẳng. Trong khi Mỹ lại nhấn mạnh địa vị lãnh đạo của mình, chủ trương hòa bình và thịnh vượng dưới sự thống trị của Mỹ. Chính sự khác biệt về quan niệm này làm cho ngoài những mâu thuẫn mang tính kết cấu cũng như hợp tác mang tính có nhu cầu với nhau, quan hệ Trung-Mỹ đã bắt đầu nổi lên những mâu thuẫn và xung đột đối với trật tự khu vực và quốc tế. Để đạt được mục đích của mình, hiện Mỹ đã lợi dụng tranh chấp lãnh thổ và quyền lợi biển giữa các nước Đông Nam Á. Thông qua phân hóa châu Á, Mỹ đã lặng lẽ biên chế các nhóm lợi ích lấy “quan niệm giá trị chung” và “lợi ích an ninh chung” làm cơ sở. Phương thức chiến tranh lạnh mềm này của Mỹ sẽ có những ảnh hưởng tiêu cực rõ rệt đối với sự phát triển của cục diện khu vực châu Á-Thái Bình Dương. 15 “Quan hệ Trung - Mỹ và cục diện khu vực châu Á - Bình Dương” (13/12/2011), dien-khu-vuc-chau-a-thai-binh-duong
23. Tuy Mỹ lựa chọn ở thế chủ đạo trong khi định hình chính sách đối với châu Á-Thái Bình Dương, nhưng sự lựa chọn chính sách chung của các nước châu Á có thể càng mang tính lịch sử quyết định. Trung Quốc nên tiếp tục kiên trì khái niệm phát triển hòa bình, nỗ lực vận dụng các phương thức hòa bình khắc phục những trở ngại của lịch sử. 3. Tác động của quan hệ Trung – Mỹ. 3.1. Đối với thế giới và khu vực. Khi tổng thống Obama lên lãnh đạo nước Mỹ với khẩu hiệu “thay đổi”, trọng tâm đối ngoại của chính quyền Obama nhằm duy trì vị thế lãnh đạo của Mỹ trên thế giới. Trung Quốc tuy không thừa nhận nước nào lãnh đạo nhưng cũng không khiêu khích địa vị của Mỹ. Trung Quốc cũng biểu hiện rõ ràng rằng không phản đối sự hiện diện của Mỹ ỡ khu vực Châu Á – Thái Bình Dương mà còn hoang nghênh Mỹ phát huy vai trò tích cực ở khu vực này. Quan hệ Trung – Mỹ có tác động hai mặt đối với tình hình thế giới và khu vực: Tác động tích cực: Với chính sách tăng cường hợp tác, Trung Quốc và Mỹ đã góp phần vào ổn định khu vực và hòa bình thế giới. Hai nước cùng tham gia cuộc chiến chống khủng bố, loại trừ nguy cơ đe dọa của chủ nghĩa khủng bố đối với an ninh thế giới và khu vực. Hai nước cũng đã có những sự hợp tác nhất trí để giải quyết các vấn đề quốc tế và khu vực đặc biệt là chống phổ biến vũ khí hạt nhân. Cả Mỹ và Trung Quốc đều là cường quốc hạt nhân nên đều không muốn các nước khác sở hữu vủ khí hạt nhân, đe dọa đến lợi ích của hai nước và hòa bình thế giới. Hai nước đã cùng cộng đồng quốc tế đưa ra các biện pháp để giải quyết vấn đề hạt nhân của Bắc Triều Tiên. Ngoài ra hai nước còn hợp tác trong lĩnh vực ngăn chặn dịch bệnh và thảm họa thiên nhiên,
24. Trong lĩnh vực kinh tế Mỹ và Trung Quốc đều là những nền kinh tế lớn có tiếng nói trong tổ chức hợp tác kinh tế Châu Á – Thái Bình Dương (APEC). Nhờ vào quan hệ kinh tế của Trung Quốc và Mỹ, một số nền kinh tế đã có được những điều kiện thuận lợi để phát triển như Nhật bản, Hàn Quốc, Hồng Kông, Đài Loan, Singapore, Các nước trong khu vực có thể hợp tác cùng với Mỹ và Trung Quốc, tạo thành một thị trường rộng lớn, sức tiêu thụ cao, cũng như năng lực cạnh tranh về hàng hóa và chất lượng sàn phẩm. Tác động tiêu cực: Tuy nhiên cũng có những trở ngại không nhỏ trong đối với khu vực và thế giới bởi mối quan hệ phức tạp giữa hai cường quốc hàng đầu này. Sự cạnh tranh thương mai giữa Mỹ và Trung Quốc đã kéo theo những ảnh hưởng tiêu cực đối với các quốc gia khác. Các mặt hàng xuất khẩu của các quốc gia Châu Á cùng loại với mặt hàng có nguồn gốc từ Trung Quốc bị cạnh tranh gay gắt tại thị trường Mỹ. Nhiều nhà đầu tư rời bỏ thị trường Châu Á, chuyển đầu tư vốn sang Trung Quốc do tình hình nước này ngày càng được cải thiện khi đặt quan hệ về kinh tế và thương mại với Mỹ. Trong vấn đề chính trị và an ninh, quna hệ cạnh tranh Trung – Mỹ cũng là một trong những yếu tố gây mất ổn định ở một số khu vực đặc biệt là Châu Á – Thái Bình Dương trong năm 2010. Trong năm 2011 đã xảy ra một số va chạm về an ninh giữa Trung Quốc và các nước trong khu vực Hàn Quốc, Nhật Bản, Philippin, Mỹ và Việt Nam làm cho tình hình khu vực này trở nên căng thẳng và trở thành tâm điểm chú ý trong quan hệ giữa các nước. Chính vai trò ngày càng không rõ ràng cùng với những nước cờ chiến thuật nhằm xác lập lại vai trò của Mỹ tại khu vực và sự vươn lên mạnh mẻ của Trung Quốc đã tạo ra sự rạn nức về an ninh khu vực. Đông Nam Á là một địa bàn nằm trong vùng ảnh hưởng của hai nước Mỹ và Trung Quốc. Biển Đông với hai vùng đảo là Hoàng Sa và Trường Sa là địa
25. bàn tranh chấp giữa Việt Nam và Trung Quốc. Trung Quốc không muốn quốc tế hóa vấn đề nhưng cũng không thể không tính đến Mỹ bởi trong toan tính nhằm khẳng định vị thế của mình ở khu vực này mà Biển Đông là yếu không kém phần quan trọng trong chiến lược của Mỹ. Do sự cạnh trai của hai ông lớn, và để duy trì ổn định khu vực đòi hỏi các tiểu quốc trong khu vực phải thực thi chính sách ngoại giao liên kết lại nhằm đảm bảo sự cân bằng giữa hai bên. Có thể thấy vị thế của Trung Quốc và Mỹ trên thế giới và khu vực là không hề nhỏ, nên quan hệ giữa hai nước tác động rất niều đến tình hình quốc tế và khu vực cũng như quan hệ giữa các quốc gia. Bởi Trung Quốc và Mỹ luôn muốn lôi kéo các quốc gia ảnh hưởng nhằm tập hợp lực lường để thay đổi cán cân quyền lực theo hướng có lợi nhất cho họ. Do đó, điều cần làm của các nước bay giờ là tận dụng tối đa mặt tích cực từ hai ông lớn để phát triển đó cũng là một cách hạn chế tối đa những tiêu cực quan hệ Trung – Mỹ có thể gây ra. 3.2. Tác động đối với Việt Nam. Việt Nam không phải là một quốc gia lớn nhưng lại có vị trí quan trọng ở khu vực Động Nam Á và giữ vai trò quan trọng trong chính sách đối ngoại của Mỹ và Trung Quốc. Do đó Việt Nam chịu ảnh hưởng và tác động đáng kể bởi sự biến động trong quan hệ giữa hai nước này. Một bên là Trung Quốc, một nước láng giềng với quan hệ truyền thống hàng nghìn năm, một bên là Mỹ hùng mạnh có lịch sử hiềm khích trong chiến tranh Việt Nam và quan hệ đối tác trong giai đoạn bình thường hóa. Bước sang những thập niên đầu tiên của thế kỷ mới Mỹ và Trung Quốc đều có sự điều chỉnh chiến lược đối với khu vực Đông Nam Á, bán đảo Đông Dương cũng như Việt Nam là những đối tượng mà hai nước đều muốn tranh giành ảnh hưởng.
26. Đối với Mỹ, trong quan hệ Mỹ - Việt - Trung, thái độ của quốc gia này đối với Việt Nam thoải mái hơn Trung Quốc. Tuy Mỹ cần sự hợp tác từ phía Trung Quốc nhưng Mỹ vẫn coi Trung Quốc là kẻ cạnh tranh tìm ẩn, trong khi đó Việt Nam lại không được coi là mối đe dọa đối với nền an ninh nước Mỹ và ngược lại, Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong trật tự chính trị - quân sự đang hình thành ở Châu Á – Thái Bình Dương. Giữa Mỹ và Việt Nam không có xung đột về mặt lãnh thổ, do đó Mỹ áp dụng chính sách ngoại giao thân thiện như mở rộng hợp tác giao lưu kinh tế, hợp tác trao đổi văn hóa, khoa học. Tuy nhiên, cũng cần phải cảnh giác với âm mưu diễn biến hòa bình của các thế lực thù địch, luôn lăm le lật đổ chính quyền hiện nay. Trong khi đó Trung Quốc và Việt Nam không ngừng mở rộng quan hệ trong tất cả các lĩnh vực. Biên giới Việt Nam giáp ranh với Trung Quốc lại là quốc qua có vị trí chiến lược quan trọng trong khu vực. Những động thái của Mỹ và Trung Quốc khiến Việt Nam gặp không ít khó khăn, đặc biệt khi cả hai nhận thức được vai trò của Việt Nam trong khu vực Mỹ và Trung Quốc tìm mọi cách với mục đích lôi kéo, khống chế đối với Việt Nam nhằm tạo ảnh hưởng lên bán đảo Đông Dương và khu vực Đông Nam Á. Mọi cử chỉ mà Việt Nam nhằm thúc đẩy quan hệ với Mỹ hoặc Trung Quốc đều trở thành vấn đề nhạy cảm đối với cả hai. Đặc biệt là khi quan hệ giữa Mỹ - Trung trở nên căng thẳng thì Việt Nam phải đối phó với áp lực từ phía Trung Quốc vì nước này muốn Việt Nam ngã về phía mình, còn khi Trung – Mỹ chủ trương hợp tác với nhau, Việt Nam sẽ thành con bài mặc cả cho những lợi ích riêng của hai nước này.
27. Kết luận Trong thời gian Obama lên cầm quyền nước Mỹ, đó là khoảng thời gian không quá dài nhưng cũng không quá ngắn, thời gian đó đủ để chúng thay nhận thấy sự đổi thay do tác động trong chính sách đối ngoại mới mà tổng thống Obama cùng chính quyền của ông đã làm, trong đó cũng có những điều chỉnh về mặt đối ngoại đối với Trung Quốc. Quan hệ Trung – Mỹ có vai trò quan trọng không chỉ với riêng hai nước mà còn đối với các nước thuộc các khu vực khác nhau trên thế giới. Quan hệ song phương từ Mỹ - Trung Quốc là nền tảng vững chắc và một tương lai với những triển vọng và cơ hội. Những nhân tố tích cực thúc đẩy quan hệ hai nước, nhưng vẫn còn những nhân tố tiêu cực làm ảnh hưởng mối quan hệ hai nước xuất phát từ sự khác nhau về chế độ xã hội, về ý thức hệ, quan niệm giá trị cũng như chuẩn mực đạo đức. Trong bối cảnh đó, hai nước cần có những bước đi vững chắc phù hợp với lợi ích chung của hai bên.
28. Kể thừ khi chiến tranh lạnh kết thúc và sự sụp đổ của Liên Xô, thì quan hệ Trung – Mỹ trở thành mối quan tâm nhiều nhất của các nước trên thế giới bởi đây là hai cường quốc đại diện cho hai mô hình xã hội tiêu biểu triển thế giới hiện nay: Tư bản chủ nghĩa và Xã hội chủ nghĩa. Thời gian đầu quan hệ hai nước khá ổn định, thời gian sau cho đến hiện nay đã không còn ổn định nhưng vẫn trong thế kiềm chế không phá vỡ thế cục giữa hai nước. Hiện nay, những lợi ích trong hợp tác phát triển kinh tế, thương mại là yếu tố gắn kết hai nước nhưng không ai có thể nói trước được những mâu thuẫn về lợi ích chiến lược, sự tập hợp lực lượng tranh giành ảnh hưởng trong khu vực và trên thế giới giữa hai nước. Nếu như nền kinh tế Mỹ lại rơi vào cuộc suy thoái một lần nữa, hệ thống đồng đô la Mỹ bị sụp đổ thì Trung Quốc sẽ chịu tổn thất lớn, nền kinh tế thế giới bao gồm cả Trung Quốc đều sẽ gặp khó khăn, phía Mỹ cũng vậy. Nhưng những nhân tố khác cũng quyết định không nhỏ tới việc duy trì mối quan hệ hai nước ổn định và bền vững. Mỹ và Trung Quốc sẽ không dễ dàng từ bỏ những lợi ích của quốc gia mình. Có thể bên trong họ luôn ngấm ngầm đối đầu nhưng bên ngoài vẫn tỏ ra hợp tác hữu nghị. Bản chất thật sự của mối quan hệ này là hợp tác, lợi dụng và kiềm chế lẫn nhau. Bất cứ động thái nào cho dù là hòa diệu hay căng thẳng đến từ hai nước đều có ảnh hưởng không nhỏ đến tình hình thế giới và khu vực. Đối với Việt Nam, do tính nhạy cảm trong quan hệ Trung – Mỹ nên việc lựa chọn chính sách đối ngoại hợp lý là vô cùng quan trọng và cấp thiết. Việt Nam vừa phải tập trung xây dựng và phát triển kinh tế, nâng cao đời sống xã hội, tăng cường sức mạnh quốc gia, đồng thời phải căng nhắc giữ mối quan hệ hòa hảo với hai ông lớn Mỹ - Trung. Riêng những lĩnh vực bất đồng giữa Việt Nam với Mỹ - Trung, Việt Nam cần phải tận dụng vai trò của ASEAN để tạo tiếng nói chung tạo cơ sở xử lý các tình huống bất lợi phát sinh. Trong nhiều năm qua Việt Nam luôn chịu áp lực từ Mỹ và Trung
29. Quốc do đó việc nhận thức đúng đắn mối quan hệ giữa hai nước và diễn biến thời cuộc để đưa ra những chủ trương đối ngoại kịp thời, thích hợp. Đường lối đối ngoại cân bằng giữa Mỹ và Trung Quốc là chính sách mà Đảng và Nhà nước Việt Nam muốn duy trì và hướng tới. Việt Nam sẽ tận dụng tối đa những cơ hội mà quan hệ ngoại giao với Trung Quốc và Mỹ mang lại, đồng thời đề phòng các tác động nguy hại có thể xảy ra. Ngoài ra Việt Nam cũng xây dựng các mối quan hệ với những quốc gia khác như Nhật Bản, Nga, tạo nên mối quan hệ đa phương linh hoạt ràng buộc lẫn nhau làm cơ sở cho sự nghiệp giữ vững nền độc lập, chủ quyền quốc gia, góp phần vào sự hòa bình và ổn định trong khu vực và trên thế giới. Tài liệu tham khảo 1. Nguyễn Trường, Thế giới thời hậu chiến tranh lạnh, Nxb Tri thức, 2010. 2. Trần Nguyễn Tuyên – Nguyễn Kỳ Sơn (2010), “Điều chỉnh chính sách đối ngoại của chính quyền Obama hiện nay” Nghiên cứu quốc tế số 1 (80), 3/2010, tr. 69-82. 3. “Hiện tại và tương lai của quan hệ Trung - Mỹ” (26/11/2012). cuc-dien-khu-vuc-chau-a-thai-binh-duong 4.“ Quan hệ Trung - Mỹ và cục diện khu vực châu Á - Bình Dương” (13/12/2011). cuc-dien-khu-vuc-chau-a-thai-binh-duong