Khóa luận Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam

Nội dung text: Khóa luận Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam

1. TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA NGỮ VĂN === === NGUYỄN THỊ THU HƢƠNG KIỂU TRUYỆN NGƢỜI KỲ TÀI TRONG TRUYỆN CỔ TÍCH THẦN KỲ VIỆT NAM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Ngƣời hƣớng khoa học: TS. NGUYỄN THỊ NGỌC LAN HÀ NỘI - 2014
2. LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Nguyễn Thị Ngọc Lan, người đã tận tình hướng dẫn trong suốt thời gian qua để tôi có thể hoàn thành khóa luận này. Tôi cũng xin cảm ơn tập thể thầy cô giáo khoa Ngữ văn trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2, đặc biệt là các thầy giáo trong tổ Văn học Việt Nam đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu cũng như trong suốt thời gian học tập tại trường. Hà Nội, tháng 5 năm 2014 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Thu Hương
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài khóa luận “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam” là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu, số liệu trong khóa luận là trung thực, không trùng với kết quả nghiên cứu của các tác giả khác. Hà Nội, tháng 5 năm 2014 Tác giả khóa luận Nguyễn Thị Thu Hương
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Mục đích nghiên cứu 2 3. Phạm vi nghiên cứu 3 4. Phương pháp nghiên cứu 3 5. Lịch sử vấn đề 3 6. Đóng góp của khóa luận 7 7. Cấu trúc khóa luận 8 Chương 1. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM KIỂU TRUYỆN NGƯỜI KỲ TÀI 9 1.1. Khái niệm và tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài 9 1.1.1. Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài 9 1.1.2. Tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài 10 1.2. Đặc điểm kiểu truyện người kỳ tài 13 1.2.1. Cốt truyện 13 1.2.2. Nhân vật 16 Chương 2. CÁC MÔ TÍP ĐẶC TRƯNG CỦA KIỂU TRUYỆN NGƯỜI KỲ TÀI 24 2.1. Mô típ “xuất hiện, kết thân” 25 2.1.1. Hình thức cấu tạo 25 2.1.2. Nội dung biểu đạt 26 2.2. Mô típ “tài năng khác thường” 29 2.2.1. Hình thức cấu tạo 29 2.2.2. Nội dung biểu đạt 29 2.3. Mô típ “hành trạng đặc biệt” 35
5. 2.3.1. Hình thức cấu tạo 35 2.3.2. Nội dung biểu đạt 35 2.4. Mô típ “phần thưởng” 39 2.4.1. Hình thức cấu tạo 39 2.4.2. Nội dung biểu đạt 40 KẾT LUẬN 49 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
6. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ra đời trong xã hội có sự phân hóa giai cấp, truyện cổ tích Việt Nam đã thể hiện được ước mơ, khát vọng của nhân dân về một cuộc sống công bằng lý tưởng. Tất cả những gì phi lí nhất, không thể tồn tại được ngoài đời thì đều có thể dễ dàng chấp nhận trong thế giới riêng của truyện cổ tích. Nó như một thứ ánh sáng đặc biệt rọi chiếu vào tâm hồn con người, giúp họ có niềm tin yêu, lạc quan hơn vào cuộc sống. 1.1. Bên cạnh những kiểu truyện như người mồ côi, người con riêng, người mang lốt kiểu truyện người kỳ tài là một kiểu truyện không thể thiếu trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Kiểu truyện người kỳ tài với hệ thống nhân vật đặc sắc, cốt truyện hấp dẫn đã thu hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong nhiều năm trở lại đây. Tuy nhiên sự quan tâm của những người làm công tác nghiên cứu truyện cổ tích đối với kiểu truyện mới dừng lại ở mức độ khái quát, sơ lược, còn nhiều vấn đề cốt lõi như cốt truyện, nhân vật, mô típ cần được nghiên cứu một cách kỹ lưỡng hơn để có một cái nhìn tổng quát về kiểu truyện này. Hơn nữa, cho đến nay, vấn đề kiểu truyện người kỳ tài còn chưa được đề cập một cách trực diện, tập trung và có hệ thống. Với mong muốn góp một cái nhìn toàn diện hơn về kiểu truyện, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam”. 1.2. Truyện cổ tích luôn gắn với chức năng giáo huấn. Đó là những truyện kể trong nhà cho trẻ nhỏ. Đọc và nghe truyện cổ tích, trẻ em cảm thấy tự mình dấn thân vào một thế giới khác cuộc đời thực mà các em đang sống - “một thế giới trong đó trẻ em vận động, chống chọi, đem cái thiện của mình ra khối kháng với cái ác” (V.Xukhômlin - xki). Không thể phủ nhận giá trị giáo dục lớn lao mà truyện cổ tích đem lại cho trẻ nhỏ. Kiểu truyện người kỳ tài với hình tượng nhân vật người tài, người lao động giỏi, người khỏe, dũng 1
7. sĩ tốt bụng dũng cảm, những con quái vật độc ác quỷ quyệt sẽ mang lại cho các em những cảm xúc nghệ thuật chân thực, để rồi từ đó nhận thức lý tính về cái thiện, cái ác, cái xấu xa, điều tốt đẹp ở trên đời. Vì lẽ đó, vấn đề tâm lý tiếp nhận truyện cổ tích của trẻ em cần được các nhà nghiên cứu quan tâm một cách thấu đáo. Trong thực tế, chúng tôi nhận thấy thể loại truyện cổ tích chiếm một khối lượng không nhỏ so với các thể loại khác. Truyện cổ tích được đưa vào chương trình dạy học từ bậc tiểu học cho đến đại học. Chính vì vậy, chúng tôi khai thác đề tài này với mong muốn sau khi ra trường sẽ thực hiện tốt công việc nghiên cứu, giảng dạy văn học dân gian nói chung và truyện cổ tích nói riêng. 1.3. Thêm vào đó, kiểu truyện người kỳ tài với một vẻ đẹp riêng, không chỉ tạo ra sức hút kỳ lạ với trẻ thơ mà còn đem đến cho người lớn những xúc cảm mãnh liệt về một thế giới nhiều phép màu, lý tưởng, công bằng. Người ta còn tìm thấy ở đó tình yêu và khao khát vươn tới cuộc sống hạnh phúc bình yên với bao điều kỳ lạ mà thực tại không có. Chính sự hấp dẫn của bản thân kiểu truyện này đã tạo ra sự hứng thú và niềm say mê đặc biệt cho chúng tôi khi tiếp cận đề tài. 2. Mục đích nghiên cứu Đã có không ít các nhà nghiên cứu bàn về kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Song tất cả mới chỉ dừng lại ở mức độ khái quát chung chung. Để có một cái nhìn đầy đủ và sâu sắc hơn về vấn đề này, chúng tôi tiến hành đề tài với mục đích: 2.1. Giới thuyết về kiểu truyện người kỳ tài thông qua việc xác định khái niệm “kiểu truyện” trong tương quan với một số khái niệm khác như: “mô típ, kiểu nhân vật”. Đồng thời thông qua việc khảo sát tư liệu rút ra những nhận xét ban đầu về kiểu truyện nghiên cứu. 2.2. Tiến hành nhận diện một số mô típ phổ biến - hạt nhân tạo dựng 2
8. cốt truyện của kiểu truyện người kỳ tài. Từ đó tìm hiểu sâu hơn về nội dung, ý nghĩa góp phần lý giải sức hấp dẫn rất riêng của kiểu truyện người kỳ tài so với những kiểu truyện khác trong kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. 3. Phạm vi nghiên cứu 3.1. Chúng tôi lựa chọn đề tài có tên: “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam”. Điều đó cho thấy chúng tôi chỉ xem xét kiểu truyện ở các truyện cổ tích thần kỳ. Bởi đây là mảng truyện thể hiện tập trung nhất, sinh động nhất các khía cạnh của kiểu truyện lựa chọn. 3.2. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, chúng tôi tham khảo 10 tập truyện cổ các dân tộc Việt Nam và đã tập hợp được 35 truyện cổ tích thần kỳ thuộc kiểu truyện này. Với một số lượng chưa phải là nhiều, nhưng nó là cơ sở để chúng tôi bước đầu có một cái nhìn nhất quán và đầy đủ hơn về kiểu truyện. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Để khảo sát tư liệu có hiệu quả, phương pháp đầu tiên mà chúng tôi sử dụng là phương pháp thống kê, qua đó từng khía cạnh của vấn đề sẽ được tô đậm, đặt vào hệ thống chung. Đồng thời tiến hành phân loại tư liệu để tìm ra những biểu hiện của kiểu truyện người kỳ tài. 4.2. Trên cơ sở đó, chúng tôi sử dụng phương pháp phân tích để làm rõ từng nội dung, đi sâu vào những đặc trưng riêng của vấn đề và tìm hiểu nguồn gốc cũng như ý nghĩa của nó. 4.3. Cuối cùng, phương pháp tổng hợp là phương tiện đắc lực để khóa luận có những nhận định chung, những kết luận từ những gì đã khảo sát, đã phân tích. 5. Lịch sử vấn đề Cùng với các kiểu truyện khác, kiểu truyện người kỳ tài đã đem đến cho kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam một màu sắc lung linh, kỳ ảo. 3
9. Đó thực sự là mảnh đất mầu mỡ khơi gợi sự say mê của các nhà nghiên cứu văn học dân gian. Chính vì thế có khá nhiều tác giả bàn về kiểu truyện người kỳ tài trong công trình nghiên cứu của mình. 5.1. Năm 1973, trong cuốn Lịch sử văn học Việt Nam - tập 2, hai tác giả Đinh Gia Khánh và Chu Xuân Diên có đề cập đến kiểu nhân vật kỳ tài: “Truyện cổ tích lại phản ánh khả năng của nhân dân. Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam có các loại về người lao động khỏe, về người thợ khỏe, về người thông minh Trong những truyện này, bên cạnh những phần tưởng tượng chen lẫn với tâm lý chất phác ngây thơ, bao giờ cũng có niềm tin ở khả năng của con người và lắm khi ta thấy sáng chói lên những nhận xét tinh vi, những hình tượng kỳ vĩ. Có những truyện như “Lê Như Hổ”, “Thạch Sanh”, truyện “Ông Ồ” kể lại kỳ tích của những người có sức khỏe phi thường. Tác dụng của truyện đến với người nghe trước hết ở sự kinh ngạc kết hợp với sự thán phục ” [13;tr.122]. Nhưng tác giả mới đưa ra vấn đề về nhân vật chứ chưa đề cập cụ thể về kiểu người kỳ tài. 5.2. Năm 1976, Cao Huy Đỉnh trong: Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam có viết: “Những quan hệ xã hội ngày càng được mở rộng vượt ra ngoài phạm vi gia đình. Những xung đột ở trong truyện cổ do đó cũng bắt đầu phản ánh trực tiếp những mâu thuẫn của giai cấp trong xã hội phong kiến Và mặt khác là những nguyện vọng dân chủ, trí tuệ và tài năng của họ, tinh thần của họ phê phán, chống đối chế độ tư hữu ” [5;tr.56] những thay đổi về xã hội cũng là những gợi ý có giá trị cho chúng tôi tìm hiểu về cơ sở hình thành của kiểu truyện người kỳ tài. 5.3. Năm 1992, trong phần: Đặc điểm truyện cổ tích Việt Nam in cuối tập V Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam Nguyễn Đổng Chi cũng điểm: “Đối tượng thứ hai được tác giả truyện cổ tích đề cao và ủng hộ là những anh hùng lập nên các kỳ tích trong đời sống, kể cả những nhân vật tài nghề, mưu trí, 4
10. dũng cảm, sức khỏe, bất kể họ già hay trẻ, nam hay nữ, và thuộc đẳng cấp xã hội nào ” [2;tr156]. Ở đây tác giả cũng mới chỉ bàn đến kiểu nhân vật tài giỏi mà chưa đặt ra vấn đề xem xét kiểu truyện một cách cụ thể toàn diện. 5.4. Năm 1996, Đỗ Bình Trị (Đặng Thanh Lê, Nguyễn Quang Vinh) trong cuốn Môn Văn và tiếng Việt có nêu ví dụ về kiểu truyện người kỳ tài: “ Truyện Bốn người tài giỏi là một truyện cổ tích chu du khắp thế giới (theo cách nói của các nhà nghiên cứu thuộc trường phái di thực). Các dị bản của truyện này chỉ khác nhau ở hai chi tiết: 1/ đặc điểm tài năng (hoặc phép thuật) của bốn người (chẳng hạn: người giỏi về thiên văn - người là nhà thiện xạ - người có tài ăn trộm - người giỏi nghề may (truyện Đức); người giỏi bói toán - người giỏi bắn cung - người giỏi bơi lặn - người có phép cải tử hoàn sinh (truyện Cămpuchia); v.v ) 2/ cách phân xử của nhà vua: gả nàng công chúa được cứu sống cho người nào? (dị bản của các dân tộc phương Đông, nói chung, kết thúc bằng cách (để vua) gả công chúa cho người bơi lặn giỏi vì đã ôm nàng khi vớt nàng từ đáy biển lên) [22;tr.58] ở đây tác giả cũng đã đề cập đến kiểu truyện người kỳ tài nhưng chỉ dừng lại ở khía cạnh nhỏ. 5.5. Năm 2002, Phạm Thu Yến (Lê Trường Phát, Nguyễn Bích Hà) trong cuốn Giáo trình văn học dân gian cũng viết: “Nhóm truyện về người lao động giỏi gồm những truyện mà nhân vật chính là những người đi ở, người làm thuê, người lao động tài năng. Truyện đề cao những người có khả năng lao động đặc biệt, những sáng tạo và thành công lao động ” [25;tr.74] ở đây tác giả cũng mới chỉ nêu ra cách hiểu cơ bản về kiểu truyện người kỳ tài chứ chưa đi sâu vào nghiên cứu kiểu truyện này. 5.6. Năm 2008, Nguyễn Bích Hà trong: Giáo trình văn học dân gian Việt Nam có viết: “Kiểu truyện người khỏe là kiểu truyện mà các nhân vật chính là những con người nổi bật ở sức khỏe phi thường và có tài năng lạ ” [7;tr.92]. Tuy nhiên ở đây tác giả mới chỉ nói ra khái niệm sơ qua về kiểu 5
11. truyện người khỏe (hay còn gọi là kiểu truyện người kỳ tài). 5.7. Năm 2011, Lưu Thị Hồng Việt trong Tạp chí Văn hóa nghệ thuật số 319 có bài viết về “Truyện cổ tích Việt - Hàn vài so sánh mô típ” trong đó tác giả cũng có nhắc đến kiểu truyện người kỳ tài (hay những người khỏe) như sau: “Chàng trai khỏe: Đây là motip xuất hiện khá nhiều trong truyện cổ tích của người Việt (15 truyện). Nhân vật chàng trai khỏe thể hiện qua các hành động như: ăn khỏe, làm việc không ai sánh nổi. Đó là nhân vật người con trong truyện Bốn anh tài: “Càng lớn hắn càng ăn rất tợn: hết bung kia, chảo nọ nấu lên bao nhiêu cũng vợi”. Chàng trai là người ăn khỏe đồng thời cũng là người có sức khỏe phi thường, những người bạn tốt của chàng trai là người khổng lồ một mình có thể tát cạn biển, một người bạn khác chỉ bằng một hơi có thể làm cho cây cối ngã rạp xuống và người bạn thứ ba là một người cao lớn có sức khỏe phi thường: gánh một đôi voi đi như bay. Bên cạnh những chàng thanh niên có sức khỏe hơn người, hơn đời còn có những người lớn tuổi với sức lực, tài năng không kém, đó là nhân vật ông Ồ được người Việt miêu tả ngay từ lời mở đầu của truyện: “Ông ta làm việc gấp đôi gấp ba người thường, sức ăn mỗi bữa có thể hết một nồi mười cơm. Nghề vật thì rất giỏi ”. Những việc làm, hành động của ông Ồ: dùng ngón tay trỏ thay cho cái náp rồi tiếp tục cày bình thường, dùng hai cánh tay nhấc bổng trâu lên, nhổ bật gốc tre khô chỉ bằng một tay lay nhẹ, ăn khỏe không ai sánh nổi đã làm cho người khách lạ hết lần này đến lần khác phải kinh ngạc, thán phục trước một người xương đồng da sắt mà mình được tận mắt chứng kiến ”[24]. 5.8. Năm 2012, PGS. TS. Vũ Anh Tuấn trong cuốn: Giáo trình văn học dân gian có viết: “Truyện dũng sĩ (hay truyện về các chàng trai khỏe): đây là đóng góp độc đáo của kho tàng truyện cổ các dân tộc anh em. Kiểu truyện này rất ít có ở kiểu truyện của người Kinh. Truyện thường xây dựng những nhóm nhân vật anh hùng, dũng cảm, có tài năng đặc biệt, trường hợp truyện Thạch 6
12. Sanh là cá nhân anh hùng. Họ có thể là anh em ruột (truyện của các dân tộc thuộc khu vực Trường Sơn - Tây Nguyên) hay các anh em kết nghĩa, bạn bè kết thân. Mỗi người trong họ có một khả năng đặc biệt và khi kết hợp lại thì họ bổ sung cho nhau, tạo nên sức mạnh vô địch. Họ tập hợp nhau lại để tạo nên sức mạnh vô địch nào đó: đánh giặc, diệt thú dữ, hay hoàn thành nhiệm vụ nào đó mà các nhân vật địch thủ (ban thưởng) giao cho. Bằng tài năng và tinh thần đoàn kết, họ đã chiến thắng, lập nên chiến công to lớn. Nhưng hầu hết họ không nhận công danh mà về nhà làm lụng bình thường” [21;tr136]. Mỗi một nhận định đều mang một ý nghĩa riêng nhất định, vì vậy dù chỉ mang tính chất điểm bình, sơ lược, khái quát, ý kiến của các nhà nghiên cứu cũng góp phần đem đến cho chúng tôi một cái nhìn ban đầu về nhân vật trung tâm của kiểu truyện người kỳ tài. Như vậy trong thời gian khá dài vấn đề kiểu truyện người kỳ tài không hề bị lãng quên nhưng chưa thực sự được coi là vấn đề lớn cần giải quyết một cách sâu sắc và cặn kẽ. Quá trình nghiên cứu về kiểu truyện người kỳ tài của các tác giả còn ở mức độ nông sâu khác nhau. Nhưng những thành quả ấy đã gợi cho chúng tôi rất nhiều ý tưởng và phần nào định hình hướng đi trong khóa luận của mình: “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam” với mục đích tiếp tục phát triển ý kiến của các tác giả đi trước và cố gắng nghiên cứu một cách cụ thể hơn đề tìm ra những nét độc đáo và hấp dẫn của kiểu truyện này. 6. Đóng góp của khóa luận Với đề tài này, chúng tôi mong rằng sẽ góp phần làm cho kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam có cái nhìn tổng quát và toàn diện hơn. Đồng thời làm rõ được những nét độc đáo, đặc sắc của kiểu truyện người kỳ tài trong hệ thống truyện cổ tích. 7
13. 7. Cấu trúc khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, Nội dung chính của khóa luận gồm 2 chương: - Chương 1: Diện mạo vào đặc điểm kiểu truyện người kỳ tài. - Chương 2: Các mô típ đặc trưng của kiểu truyện người kỳ tài. 8
14. Chƣơng 1. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC ĐIỂM KIỂU TRUYỆN NGƢỜI KỲ TÀI 1.1. Khái niệm và tiêu chí nhận diện kiểu truyện ngƣời kỳ tài 1.1.1. Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài Để tìm hiểu về khái niệm “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam” trước hết chúng ta đi tìm hiểu về khái niệm truyện cổ tích thần kỳ. Theo Từ điển thuật ngữ văn học: “Truyện cổ tích thần kỳ là bộ phận quan trọng và tiêu biểu nhất của thể loại truyện cổ tích. Ở loại truyện này nhân vật chính vẫn là con người trong thực tại, nhưng các lực lượng thần kỳ, siêu nhiên đóng một vai trò quan trọng. Hầu như mọi xung đột trong thực tại giữa người với người đều bế tắc, không thể giải quyết nổi nếu thiếu yếu tố thần kỳ” [8;tr368]. Truyện cổ tích thần kỳ ra đời ở thời kì đầu của xã hội phong kiến với yếu tố thần kỳ đóng vai trò quan trọng giúp con người giải quyết những mâu thuẫn xung đột, và phản ánh những ước mơ khát vọng của cuộc sống đầy trắc trở. Truyện cổ tích thần kỳ có một số kiểu truyện chính như: kiểu truyện người con riêng, kiểu truyện người mồ côi, kiểu truyện người mang lốt, kiểu truyện người em út, kiểu truyện người kỳ tài Những kiểu truyện này đã làm nên sự độc đáo cho truyện cổ tích thần kỳ, đặc biệt là kiểu truyện về người kỳ tài. Nhưng cho đến nay vẫn chưa có công trình nào đưa ra định nghĩa về kiểu truyện này một cách hoàn chỉnh. Để thực hiện đề tài này, người viết xin mạnh dạn đưa ra cách hiểu về kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê: “kỳ tài” có nghĩa là những người có tài năng đặc biệt, rất hiếm thấy [19]. Chúng tôi cho rằng định nghĩa này là cơ sở quan trọng để xác định khái niệm kiểu truyện người kỳ tài. Trong cuốn “Thạch Sanh và kiểu truyện dũng sĩ trong truyện cổ tích 9
15. Việt Nam và Đông Nam Á”, Tiến sĩ Nguyễn Bích Hà đã đưa ra định nghĩa về kiểu truyện như sau: “Kiểu truyện là tập hợp những truyện kể có những mô típ cùng loại hình. Trong một kiểu truyện có nhiều mô típ nhưng không nhất thiết mỗi truyện trong kiểu đó phải có đầy đủ tất cả mô típ chung. Có thể, có truyện chỉ chung với các truyện khác có nhiều mô típ chung” [6]. Như vậy từ những cơ sở lý thuyết trên chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra khái niệm về kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam như sau: “Kiểu truyện người kỳ tài là tập hợp những truyện kể về những con người trẻ, khỏe, tài giỏi. Nhân vật trung tâm có thể là một cá nhân hay một tập thể, một dũng sĩ hay một người tài giỏi, họ dùng những tài năng đặc biệt của mình để vượt qua những khó khăn thử thách. Diễn biến truyện: những biến cố bắt đầu và không ngừng xảy ra (một hoặc nhiều biến cố) nhằm thử thách để người dũng sĩ bộc lộ tài năng, ý chí và phẩm chất. Kết thúc của kiểu truyện này thường có hậu. Cụ thể là người dũng sĩ vượt qua mọi khó khăn, trở ngại, thử thách, có được sự ngưỡng mộ tuyệt đối của tất cả mọi người, chinh phục được người đẹp và sống hạnh phúc. Thông qua kiểu truyện người kỳ tài, tác giả dân gian muốn gửi gắm ước mơ, khát vọng về một cuộc sống hạnh phúc, lý tưởng và công bằng”. Khái niệm trên cho chúng tôi nhìn nhận rõ ràng hơn những đặc trưng của kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. 1.1.2. Tiêu chí nhận diện kiểu truyện người kỳ tài Là một trong ba tiểu loại của truyện cổ tích Việt Nam, truyện cổ tích thần kỳ được xem là nhóm truyện xuất hiện sớm hơn cả, có gốc rễ sâu xa từ thế giới quan thần bí, từ những huyền thoại của thời kỳ nguyên thủy phong phú, hấp dẫn. Đây là nhóm truyện mà ở đó người đọc có thể nhận ra đời sống hiện thực khách quan, đặc biệt là bối cảnh tan rã của chế độ công xã nguyên thủy. Khuynh hướng nổi bật của truyện cổ tích thần kỳ không phải là nhấn mạnh hiện thực mà trình bày ước mơ, lý tưởng xã hội của nhân dân. Lý tưởng 10
16. xã hội làm cơ sở cho lý tưởng thẩm mỹ của truyện cổ tích thần kỳ là sự hướng về tư tưởng đạo đức chất phác, sự công bằng, trong sáng của xã hội thị tộc. Vậy nên hầu hết những vấn đề xã hội trong truyện cổ tích thần kỳ đều được giải quyết trong sự chi phối và có sự tác động trực tiếp hay gián tiếp của lực lượng thần kỳ, thể hiện ở các mô típ, các nhân vật, cốt truyện Nhân vật trung tâm của truyện cổ tích thần kỳ là những con người, nạn nhân có hoàn cảnh khó khăn trong xã hội, là những con người bất hạnh, xấu số, có địa vị thấp hèn, có số phận không may mắn. Truyện cố tích thần kỳ đã miêu tả những nhân vật ấy theo khuynh hướng lý tưởng hóa, giải quyết số phận của họ theo một kết thúc có hậu mang tính chất ước mơ. Mỗi câu chuyện được xem là quá trình đi tìm kiếm hạnh phúc của những kiểu nhân vật đó. Kiểu truyện người kỳ tài được xem là một trong những kiểu truyện tiêu biểu thể hiện được đúng đặc điểm của truyện cổ tích thần kỳ - phản ánh ước mơ khát vọng của nhân dân về một cuộc sống lý tưởng. Khái niệm kiểu truyện người kỳ tài như đã trình bày giúp chúng tôi có cơ sở để nhận diện rõ ràng hơn về kiểu truyện. Theo đó chúng tôi xác định kiểu truyện người kỳ tài phải là tập hợp những truyện kể chứa đựng các dấu hiệu cơ bản sau: a, Trong truyện, nhân vật chính có tài năng đặc biệt và sức khỏe phi thường (chàng lặn giỏi, chàng bắn cung giỏi, chàng ăn khỏe ). Sở dĩ chúng tôi xác định như vậy bởi tài năng đặc biệt chính là đặc điểm chính của kiểu truyện này. Chính những khả năng ấy đã giúp họ vượt qua những khó khăn thử thách và khẳng định bản thân mình. Tài năng đặc biệt và sức khỏe phi thường cũng là đặc điểm quan trọng để phân biệt kiểu truyện này với những kiểu truyện khác thuộc truyện cổ tích thần kỳ. b, Trong truyện, người kỳ tài luôn được đề cao, lý tưởng hóa. Như đã trình bày ở trên kiểu truyện người kỳ tài có gốc rễ sâu xa từ thế giới quan thần 11
17. bí, trong bối cảnh tan rã của chế độ công xã nguyên thủy nên nhân vật chính của kiểu truyện này vẫn mang nhiều nét đặc điểm của thần thoại. Hơn nữa kiểu truyện này được xuất hiện với mục đích chính là thể hiện ước mơ lý tưởng của nhân dân vì thế hình ảnh của nhân vật chính phải thể hiện được vẻ đẹp và sức mạnh lý tưởng không phải khi anh ta đã được hưởng những quyền lợi nào đấy mà ngay từ khi anh ta sống cuộc sống khốn khổ. Có thể thấy ngay từ khi ra đời những con người kỳ tài đều đã được tác giả dân gian lý tưởng hóa thành một con người hoàn hảo với: vóc dáng to lớn, tài năng đặc biệt và sức mạnh phi thường (Bảy chàng trai khỏe mạnh - Chăm; Anh em sinh năm - Việt; Ba anh em khỏe - Hà Nhì ). Họ chính là đại diện cho sức mạnh của cộng đồng, của dân tộc và xứng đáng đứng ra bảo vệ được nhân dân. c, Đặc biệt, nhân vật người kỳ tài phải được đặt trong những hoàn cảnh khó khăn thử thách để thể hiện được khả năng và sức mạnh của mình. Biến cố chính là mấu chốt của kiểu truyện này nhằm thử thách người kỳ tài. Nó được xem là thứ để chứng minh được khả năng, chứng minh được lòng tự tin, dũng cảm và nhân hậu của nhân vật. Khi họ vượt qua được những biến cố ấy thì họ sẽ nhận được những phần thưởng xứng đáng. d, Với kiểu truyện người kỳ tài nhân vật sẽ được thể hiện chủ yếu qua hành động với mục đích ca ngợi những người nông dân lao động giỏi. Những hành động ăn khỏe, bơi giỏi, lặn giỏi chính là tiêu chí để nhận diện kiểu truyện này. Nhờ những hành động ấy mà nhân vật chính được mọi người biết đến và nể phục, tài năng của họ được dịp thử thách và chiến thắng giành được phần thưởng xứng đáng. Chúng tôi đã nhận diện và thống kê được 35 truyện thuộc kiểu truyện người kỳ tài trong kho tàng truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Chắc chắn đó chưa phải là tất cả song với số lượng truyện đã sưu tầm, hy vọng chúng tôi sẽ có đủ cơ sở để hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu. 12
18. 1.2. Đặc điểm kiểu truyện ngƣời kỳ tài Mỗi một kiểu truyện trong thế giới truyện cổ tích thần kỳ đều có những đặc điểm khác nhau. Nhưng hai vấn đề không thể thiếu được trong đặc điểm kiểu truyện đó chính là cốt truyện và nhân vật. Có thể nói, một câu chuyện hấp dẫn và hay chính là nhờ vào hệ thống cốt truyện và nhân vật đặc sắc. Đối với kiểu truyện người kỳ tài cũng vậy, hệ thống cốt truyện và nhân vật là hai vấn đề rất quan trọng tạo nên đặc sắc riêng của truyện. 1.2.1. Cốt truyện Một trong những phương diện làm nên tính chỉnh thể toàn vẹn của tác phẩm tự sự chính là cốt truyện. Cốt truyện là hình thức tổ chức sơ đẳng nhất, đóng vai trò chính trong quá trình hình thành tác phẩm. Sự sắp xếp, liên kết các yếu tố, các thành phần cốt truyện theo hướng mạch lạc, rõ ràng đã góp phần bộc lộ nội dung, tư tưởng thẩm mỹ của tác phẩm. Ngay từ thời Hy Lạp cổ đại, Aristote trong Nghệ thuật thơ ca đã cho rằng cốt truyện “là một hệ thống các sự kiện xung đột hoặc sự phát triển những sự kiện ấy theo trình tự tự nhiên của thời gian”. Theo Từ điển văn học, cốt truyện là: “hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc các loại tự sự và kịch” [3]. Như vậy, nói tới cốt truyện là nói tới hệ thống sự kiện, sự kết nối các nhân vật không thể thực hiện được nếu không có một hệ thống sự kiện tương ứng và cùng với hệ thống nhân vật, việc tổ chức hệ thống sự kiện là vô cùng quan trọng đối với tác phẩm văn học thuộc loại hình tự sự. Thuộc loại hình tự sự dân gian, truyện cổ tích mang những nét đặc trưng riêng về cốt truyện. Những sự kiện, biến cố trong truyện cổ tích được tác giả dân gian sắp đặt từ trước để khái quát lên một kiểu, một dạng người mang tính chất đại diện nào 13
19. đó. Đặc biệt, gắn với nhiệm vụ bộc lộ số phận và hành động của nhân vật, cốt truyện là sự liên kết của hàng loạt các sự kiện lớn nhỏ, được tổ chức theo trình tự thời gian một chiều - thời gian tuyến tính. Mỗi sự kiện có một vị trí nhất định trong mạch liên kết, tham gia vào tiến trình hình thành, phát triển và kết thúc của cốt truyện đồng thời có ý nghĩa quyết định đối với số phận nhân vật, nhất là nhân vật chính. Các sự kiện được cấu trúc đan xen một cách chặt chẽ theo dạng chuỗi với sự tổ hợp của các hành động nhân vật, tạo nên tính chỉnh thể và thống nhất chủ đề của cốt truyện và sự sắp xếp như thế được hiểu là cấu tạo cốt truyện [16;tr43]. Có thể nói, trong truyện cổ tích sự hấp dẫn của cốt truyện đảm bảo cho sự tồn tại của bản thân tác phẩm trong không gian và trong thời gian. Chức năng của cốt truyện phản ánh hiện thực xã hội bằng hình tượng nghệ thuật nhưng theo đặc trưng riêng của Folklore. Cốt truyện của truyện cổ tích chịu sự chi phối của phương thức truyền miệng - một đặc trưng của văn học dân gian “để đáp ứng nhu cầu dễ nhớ, dễ hiểu, dễ lưu truyền”, cốt truyện thường được tổ chức theo trình tự thời gian một chiều (cái gì xảy ra trước kể trước, cái gì xảy ra sau kể sau), trong một không gian khép kín có giới hạn (từ gần đến xa, trong phạm vi một gia đình, một làng, một vùng nào đó). Trong truyện cổ tích, mỗi cốt truyện đều nhằm diễn tả về cuộc đời và sự phát triển hành động của nhân vật chính. Qua đó phản ánh quan điểm tư tưởng và thẩm mỹ của nhân dân lao động đối với hiện thực xã hội. Có thể thấy, ở truyện cổ tích “câu chuyện thường kết thúc ở phần mở nút, xung đột bị triệt tiêu và truyện để lại ở lòng người nghe một sự bình yên thỏa mãn vì sự chiến thắng của điều thiện. Vì lẽ đó truyện cổ tích mang đến một đặc trưng riêng biệt, nó thường sử dụng những công thức nghệ thuật có sẵn trong kho tàng văn liệu dân gian như các kiểu mở đầu, các kiểu kết thúc và hàng loạt những mô típ nghệ thuật được lặp đi lặp lại. Điều này cũng lí giải vì sao lại có 14
20. sự gần gũi về cốt truyện giữa truyện cổ tích của dân tộc này với dân tộc khác, của quốc gia này với quốc gia khác. Trong kiểu truyện người kỳ tài cốt truyện cũng được tổ chức theo trình tự thời gian một chiều, diễn biến số phận nhân vật được mô tả nhất quán, cái gì xảy ra trước thì kể trước, cái gì xảy ra sau thì kể sau. Hành động của nhân vật chi phối trực tiếp tới cốt truyện và trở thành thành tố cấu trúc cơ bản của cốt truyện. Nhìn chung kiểu truyện người kỳ tài có cốt truyện đơn giản. Mở đầu truyện rất linh hoạt: giới thiệu sự xuất hiện của người có tài lạ nhưng thường gắn liền với những yếu tố thần kì (Bốn anh tài, Hai ông tướng đá rãi) hoặc giới thiệu về cô gái (Kén rể tài, Ba chàng thiện nghệ), yêu quái Diễn biến truyện những biến cố bắt đầu và không ngừng xảy ra (một hoặc nhiều biến cố) nhằm thử thách để người dũng sĩ bộc lộ tài năng, ý chí và phẩm chất. Kết thúc truyện thường có hậu. Cụ thể là người dũng sĩ vượt qua mọi khó khăn, trở ngại, thử thách, có được sự ngưỡng mộ tuyệt đối của tất cả mọi người, chinh phục được người đẹp và sống hạnh phúc. Họ nhận được những phần thưởng xứng đáng. Đặc biệt, kết cấu truyện có sự kết hợp của nhiều yếu tố thần thoại, nhiều nghi lễ cổ như: tục bắt cóc phụ nữ (Kén rể tài) Ra đời tương đối muộn trong hệ thống truyện cổ tích thần kỳ nên kiểu truyện về người dũng sĩ tài giỏi bồi đắp nhiều yếu tố của xã hội phong kiến (tục kén rể trong Ba chàng thiện nghệ). Nhưng nhìn chung vẫn nằm trong khuôn khổ của truyện cổ tích thần kỳ vì sự xuất hiện đậm đặc của các yếu tố hoang đường và kiểu kết thúc có hậu. Kết cấu truyện phản ánh ước mơ, khát vọng chinh phục thiên nhiên cũng như những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống, khát vọng về một xã hội công bằng của người xưa. Trình tự cốt truyện của kiểu truyện này thường tuân theo ba bước: Ra đời thần kỳ, ăn khoẻ, có sức mạnh vô địch - lần lượt trải qua thử thách một mình hay liên minh để trừ ác diệt tà làm việc nghĩa - cứu được cộng đồng, 15
21. đem lại sự bình yên, hạnh phúc cho cộng đồng và được đền ơn bằng cưới vợ đẹp, giàu có, làm vua quan. Với trình tự này ta có thể thấy kiểu truyện người kỳ tài vẫn tuân thủ theo mô hình chung của truyện cổ tích thần kỳ: “nhân vật chính xuất hiện - gặp thử thách - chiến thắng thử thách - thay đổi số phận”. Các sự kiện trong truyện có sự liên kết chặt chẽ với nhau tạo nên một kết cấu hoàn chỉnh. Không chỉ mang ý nghĩa về hình thức, sự liên kết theo lôgic của cốt truyện còn có ý nghĩa về mặt nội dung, thể hiện được quan niệm thẩm mỹ của nhân dân và niềm tự hào của họ đối với những nhân vật kỳ tài. 1.2.2. Nhân vật Nhân vật được xem là hình thức cơ bản để qua đó văn học miêu tả thế giới một cách hình tượng, hay nói một cách cụ thể hơn, nhân vật là: “hình tượng nghệ thuật về con người, là một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gán cho những đặc điểm giống con người” [1;tr249]. Nhân vật trong truyện cổ tích là biểu hiện của tư duy phân loại. Thông thường nhân vật trong truyện được chia thành hai hướng rạch ròi: thiện - ác, lớp người dưới - lớp người trên, không có nhân vật phức tạp vừa tốt, vừa xấu. Nhân vật cổ tích là một yếu tố của cốt truyện gắn với cách cấu tạo của cốt truyện. Từ nội hàm của khái niệm, chúng tôi soi chiếu vào thực tế tư liệu và xác định hệ thống nhân vật của kiểu truyện người kỳ tài. Nhân vật là con người, được nhận diện chủ yếu qua hành động (ăn khỏe, làm khỏe, bơi giỏi ). Bên cạnh đó đặc điểm ngoại hình nhân vật và cách thức tổ chức quan hệ giữa các tuyến nhân vật, cũng góp phần không nhỏ trong việc bộc lộ nội dung phản ánh hiện thực của kiểu truyện. Từ kết quả khảo sát, chúng tôi định dạng các kiểu nhân vật trong kiểu truyện, tỉ lệ xuất hiện và đặc điểm khái quát của hình tượng như sau: 16
22. 1.2.2.1. Nhân vật chính Nhân vật chính trong truyện cổ tích thường được biết đến với đặc điểm nguồn gốc thấp hèn (nhân vật bất hạnh) hoặc ra đời thần kỳ (nhân vật kỳ tài). Có thể thấy trong kiểu truyện người kỳ tài nhân vật chính đại đa số có nguồn gốc xuất thân thần kỳ. Mang chức năng nhân vật thiện có phẩm chất tốt đẹp, người kỳ tài là đại diện tiêu biểu cho lý tưởng đạo đức và lý tưởng thẩm mỹ của nhân dân, giúp họ thể hiện một cách sâu sắc nhất sự ngưỡng mộ với những nhân vật thần kỳ, đồng thời thể hiện một niềm tin vào cuộc sống, vào một xã hội công bằng lý tưởng. Thứ nhất, về xuất thân của nhân vật chính trong kiểu truyện này, đa số họ là những con người có nguồn gốc thần kỳ. Họ có thể là những vị thần đầu thai xuống hạ giới như trong truyện “Anh em sinh năm - Việt”: “Bấy giờ có một vị thiên thần muốn mượn cô gái đồng trinh làm chỗ đầu thai, mới nhân lúc cô gái ra vườn vãn cảnh, hiện làm một bông hoa có năm cánh rất đẹp. Cô gái thích quá, ngắt lấy ngắm nghía hồi lâu rồi bỗng dưng bỏ vào miệng nuốt đi. Từ đó cô gái tự nhiên không chồng mà chửa”. Hay như truyện “Chín chàng trai kỳ tài - Mông”: “Một người vợ bị chồng la rầy vì đã già mà không hề chửa đẻ, một hôm buồn quá lên rừng. Gặp tiên, tiên cho chín tấm bánh dầy dặn mỗi năm ăn một. Không ngờ đưa về ngon miệng ăn tất. Sau đó đẻ được một lúc chín đứa con trai khỏe mạnh” Hoặc cũng có thể là những con người bình thường nhưng có sức khỏe và vóc dáng như những vị thần như trong truyện “Hai ông tướng đá rãi - Việt”: “Dưới thời nhà Lý, có một ông vua nhân một hôm đi du ngoạn về miền núi xứ Đoài, tự nhiên thấy ở sườn núi nứt ra một khe rộng, rồi từ trong đi ra hai người to lớn lạ thường, mỗi người vác trên vai một phiến đá tảng như cái bồ, coi bộ không có tý gì là mệt nhọc” Có thể thấy dù xuất hiện dưới hình thức nào thì tài năng và sức khỏe 17
23. phi thường của những nhân vật kỳ tài cũng được đề cao. Họ không chỉ mang trong mình tài năng phi thường mà còn có những phẩm chất đạo đức đáng kính trọng. Họ thường có tính cách hiền lành và thật thà, chấp nhận giúp đỡ người khác và đương đầu với mọi thử thách khó khăn để khẳng định khả năng của mình (Ba chàng thiện nghệ, Kén rể tài ). Nhân vật trong truyện cổ tích được xây dựng như những nhân vật chức năng, theo kiểu đơn tính cách và tuyệt đối hóa, đã tốt thì tốt từ đầu đến cuối. Tính cách của nhân vật kỳ tài trong kiểu truyện thực chất là sự nhấn mạnh và đề cao những phẩm chất đạo đức tốt đẹp mà nhân dân muốn hướng tới trong đời sống thực tế, đồng thời bộc lộ lý tưởng thẩm mỹ, khát vọng cải tạo xã hội của họ. Thứ hai là về đặc điểm ngoại hình của nhân vật. Các nhân vật kỳ tài thường xuất hiện với ngoại hình to lớn, hơn người. Như trong truyện “Hai ông tướng đá rãi - Việt”: “Dưới thời nhà Lý, có một ông vua nhân một hôm đi du ngoạn về miền núi xứ Đoài, tự nhiên thấy ở sườn núi nứt ra một khe rộng, rồi từ trong đi ra hai người to lớn lạ thường ”. Truyện “Lê Như Hổ - Việt”: “Ở làng Tiên Châu bây giờ thuộc về tỉnh Hưng Yên, ngày trước có một anh học trò họ Lê. Người anh to cao, ăn khỏe như hổ, bởi thế người ta gọi là Như Hổ”. Hay truyện “Chàng Ná - Hrê”: “Da Ná đen bóng như bồ hóng, mắt Ná to và sáng, ngực Ná nở tròn, căng như chiếc nỏ lên dây ” Có thể thấy đặc điểm ngoại hình của nhân vật chính luôn được tác giả chú tâm đến và giới thiệu ngay từ những trang đầu tiên. Từ những đặc điểm ngoại hình đặc biệt cao to vạm vỡ như vậy đã hứa hẹn cho người đọc thấy được những sức khỏe phi thường và tài năng đặc biệt của nhân vật chính. Hầu hết trong các truyện thuộc kiểu truyện người kỳ tài nhân vật đều xuất hiện với đặc điểm ngoại hình đặc biệt, thường là cao to vạm vỡ hơn người, nhưng cũng có những trường hợp nhân vật chính xuất hiện với ngoại hình nhỏ bé và mang trong mình sức khỏe phi thường: “Ngày xưa, có một chú bé, tuy bé người nhưng ăn một lúc 18
24. hết chín chõ xôi ” (Cẩy Khây - Tày); “Xưa có hai vợ chồng tuổi đã già, bà vợ mới có thai. Được ít lâu ông chồng chết. Đến tháng đẻ, bà vợ sinh được một đứa con trai. Đứa bé tay chân ngắn cũn cỡn. Bà mẹ chưa biết đặt tên con là gì mới gọi luôn là thằng Lùn. Lớn lên, Lùn rất khỏe ” (Chàng Lùn - Dao) Có thể thấy dù xuất hiện dưới ngoại hình như thế nào thì các nhân vật chính cũng được tác giả dân gian đề cao, lý tưởng hóa về sức khỏe và tài năng. Ngoại hình được xem như một chiếc đòn bẩy để làm nổi bật nên nét tài năng hơn người của họ. Hơn thế nữa, kiểu truyện người kỳ tài gần gũi với thể loại thần thoại cho nên đặc điểm ngoại hình, diện mạo của nhân vật chính có nhiều nét của cộng đồng anh hùng trong thần thoại. Họ vẫn mang những nét tư tưởng của thần thoại: là đại diện cho sức mạnh của cộng đồng, của dân tộc vì vậy nên ngoại hình thường tương xứng với sức mạnh. Thứ ba, về hành động của nhân vật trong kiểu truyện người kỳ tài. Với kiểu truyện này hành động chính là đặc điểm quan trọng nhất, nó là thứ để phân biệt với các kiểu truyện khác. Đi kèm với xuất thân thần kỳ những nhân vật kỳ tài còn có hành động phi thường như ăn khỏe, làm khỏe, bơi giỏi, lặn giỏi, thổi khèn giỏi, chữa bệnh giỏi Trong truyện “Lê Như Hổ” nhân vật Lê Như Hổ xuất hiện với khả năng ăn rất khỏe: “Từ lúc Hổ biết làm văn bài, mỗi bữa cha mẹ cho ăn một nồi bảy cơm. Nhưng chỉ được nửa năm trong nhà hết veo cả gạo, phải cho anh chàng đi gửi rể” ” Hổ ngồi một mình tỳ tỳ chén hết cả một bung lớn tướng cơm”; không chỉ vậy ông còn là một người làm rất khỏe: “Anh chàng vươn vai rồi cầm dao xuống ruộng, chỉ một buổi phát luôn ba mẫu cỏ. Hổ phát nhanh đến nỗi cá chạy không kịp, chết trôi nổi đầy đồng, bắt không biết bao nhiêu mà kể” Hay như trong truyện “Ba chàng thiện nghệ” cả ba chàng trai xuất hiện trong truyện đều có tài riêng không ai bằng: “Một người tự xưng bắn giỏi có thể bắn bất cứ một vật gì dù khó đến đâu, và dù xa bao nhiêu. Một người tự xưng lặn giỏi có thể sống dưới nước hàng tuần 19
25. mà không sợ nguy hiểm, có thể tìm thấy những vật nhỏ bé ở dưới đại dương. Còn người thứ ba thì tự xưng là một thầy thuốc lành nghề, có thể cải tử hoàn sinh bất kỳ một con bệnh nào, kể cả những con bệnh vừa tắt thở”. Họ đều đã thể hiện được tài năng của mình sẵn sàng đương đầu với khó khăn thử thách và được mọi người khâm phục. Họ là minh chứng cho quan niệm của người xưa về người tài giỏi. Những con người với khả năng phi thường ấy có thể giúp đỡ nhân dân khỏi những nguy hiểm và giúp họ có niềm tin vào cuộc sống. Hành động của những con người kỳ tài luôn thể hiện được tài năng và sức mạnh của họ. Những hành động phi thường ấy khiến họ trở thành đặc biệt và hơn người, khiến mọi người tin tưởng vào khả năng của họ. Qua những hành động như sẵn sàng đi giết quỷ dữ giúp dân làng của nhân vật chính (Cẩu Khây - Tày; Ba anh em khỏe - Hà Nhì ) ta còn thấy được lòng dũng cảm, nhân hậu của họ. Dù ở bất cứ nơi đâu, trong bất cứ hoàn cảnh nào họ đều chấp nhận đương đầu với khó khăn thử thách để đem lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho nhân dân. Nhìn chung sự phát triển hình tượng người kỳ tài được xây dựng hoàn toàn phù hợp với nhu cầu thẩm mỹ của dân gian. Giai đoạn đầu của cuộc đời, nhân vật là những con người trẻ khỏe, tài giỏi, ở giai đoạn sau họ gặp phải những thử thách biến cố và dùng tài năng của mình vượt qua thử thách ấy được hưởng những phần thưởng xứng đáng và có cuộc sống hạnh phúc. Tác giả dân gian đã dùng trí tưởng tượng bay bổng hư cấu để thực hiện ý đồ sáng tạo ấy. 1.2.2.2. Nhân vật phụ Đầu tiên có thể nói đến trong hệ thống nhân vật phụ đó là nhân vật thử thách. Chức năng của họ là để làm nổi bật cho sức mạnh của nhân vật chính. Đó có thể là con người như vua (Anh em sinh năm - Việt), người cha kén rể (Ba chàng thiện nghệ - Việt), hoặc cũng có thể là những con vật như rồng lửa, 20
26. xà tinh (Ba chàng dũng sĩ - Ba Na) Những nhân vật thử thách này thường không đứng về phía các nhân vật kỳ tài mà mà xuất hiện trong mối quan hệ đối lập với họ. Chính mối quan hệ đối lập này đã tạo ra những biến cố thử thách các dũng sĩ. Như trong truyện “Anh em sinh năm” chỉ vì chàng Mạnh Mẽ có sức khỏe có thể gánh nhiều củi và đổi lấy gạo của vua mà bị nhà vua xử tội chết. Nhà vua đã sử dụng nhiều hình thức để giết chết Mạnh Mẽ nhưng lần lượt anh em của chàng đi thay và thoát được tội chết. Không chỉ vậy họ còn được nhà vua khẳng định tài năng và trao cho ngôi báu. Chính tài năng và sức mạnh của năm chàng trai đã giúp họ vượt qua những khó khăn thử thách ấy. Hay như truyện “Ba chàng dũng sĩ” với sức mạnh và tài năng của ba anh em hiệp lực lại đã giết chết được con xà tinh gây nguy hiểm cho nhân dân. Không chỉ vậy họ còn có cả sự dũng cảm, sẵn sàng đương đầu với con xà tinh dù phải gặp nguy hiểm và đe dọa tính mạng. Đối với họ sự an toàn, cuộc sống bình yên cho dân làng là điều quan trọng nhất. Qua những nhân vật thử thách này tài năng và sức mạnh của những nhân vật kỳ tài càng được khẳng định. Ngoài ra, trong một số truyện thuộc kiểu truyện người kỳ tài còn xuất hiện nhân vật trợ giúp, đây là nhân vật trực tiếp đứng về phía nhân vật chính. Họ là những con người có tài năng đặc biệt và thường trao khả năng ấy cho những người có khả năng, có tấm lòng nhân từ. Có mặt trong những hoàn cảnh, tình huống khác nhau, nhân vật trợ giúp có vai trò nhất định trong việc phát triển tình tiết của truyện. Những nhân vật trợ giúp thường xuất hiện dưới một diện mạo nghèo khổ, khó khăn (người ăn xin, người ốm yếu ) nhằm thử thách tấm lòng nhân hậu của nhân vật chính. Như trong truyện “Người thợ mộc Nam Hoa - Việt”: “Một hôm, ông được dự vào việc xây dựng một ngôi đình ở làng nọ. Giữa bữa ăn trưa, bỗng có một ông già đến xin ăn. Các thợ khác đều lảng tránh hoặc xua đuổi, chỉ có ông Chuẩn sớt nửa phần cơm của mình cho cụ già. Đến lúc ông tiếp tục công việc thì cụ già mon men đến gần, 21
27. mượn rìu và đục, thử tạc mấy nét. Ông Chuẩn bỗng hết sức kinh ngạc vì cụ già kia có một tài nghệ phi thường đến nỗi trông những con giống chạm trên gỗ cứ tưởng là con vật sống. Ông bèn sụp lạy, xin cụ già truyền cho mình cái bí quyết của nghề nghiệp. Từ đó ông Chuẩn trở nên khéo tay không ai bì kịp”. Ta có thể thấy trong truyện này nhân vật trợ giúp xuất hiện và truyền bí quyết nghề cho nhân vật chính như một sự ban thưởng cho tấm lòng nhân hậu, đùm bọc con người của nhân vật chính. Không chỉ vậy nhân vật trợ giúp còn xuất hiện giúp những con người cần cù chịu khó ham học hỏi. Ta có thể thấy trong truyện “Nghề đặc biệt - Nùng” năm anh em đều quyết tâm ra đi và học cho được một nghề nào đó và họ đã lần lượt được các nhân vật trợ giúp truyền cho bí quyết nghề: anh cả có thể trèo tường nhẹ nhàng như đi trên đất; anh hai học được nghề bắn cung rất giỏi; anh ba học được nghề quan sát có thể dùng ống nhòm nhìn khắp nơi trong thiên hạ; anh tư học được nghề may vá không chỉ vá được quần áo mà còn cả gỗ đá và da thịt; anh năm học được nghề bơi lội như cá biển và độn thổ như đi trên mặt đất. Nhờ chăm chỉ chịu khó học hỏi mà năm anh em đã có những khả năng riêng cho mình và giúp được nhà vua cứu công chúa khỏi con rồng dữ, sống một cuộc sống hạnh phúc Có thể thấy nhân vật trợ giúp xuất hiện đã thể hiện được quan điểm và lý tưởng của nhân dân: những con người hiền lành, tốt bụng, chăm chỉ sẽ nhận được những phần thưởng xứng đáng. Tấm lòng nhân hậu, sự chăm chỉ dũng cảm chính là đặc điểm quan trọng để xây dựng nên một con người kỳ tài. Các nhân vật có mặt trong tác phẩm với mối liên quan chặt chẽ, có vai trò rất lớn trong việc biểu đạt nội dung tác phẩm, đúng như nhận xét của V.Ia.Propp: “Trong folklore, mỗi nhân vật đều có vai trò được quy định trong câu chuyện kể, và không có một nhân vật nào thừa. Mỗi nhân vật đều tham gia vào hành động và nhân vật chỉ được thính giả quan tâm tới dưới góc độ hành động của nó mà thôi” [16;tr42]. 22
28. Tiểu kết chƣơng 1 Trong Chương 1, người viết đi vào tìm hiểu khái niệm, tiêu chí nhận diện kiểu truyện và những đặc điểm nổi bật của kiểu truyện người kỳ tài, bước đầu đi đến những kết luận như sau: Kiểu truyện người kỳ tài (hay còn gọi là những người lao động giỏi, người khỏe) là tập hợp những truyện kể về những con người trẻ, khỏe, tài giỏi. Họ có thể là một cá nhân hay một tập thể những con người có tài năng đặc biệt sẵn sàng vượt qua mọi khó khăn thử thách. Người kỳ tài luôn được đề cao, lý tưởng hóa thể hiện ước mơ lý tưởng của nhân dân về một xã hội công bằng, ước mơ chinh phục thiên nhiên cũng như những khó khăn trong cuộc sống của người xưa. Cấu tạo cốt truyện của kiểu truyện người kỳ tài là cốt truyện đơn giản, thể hiện được sự độc đáo và nét riêng biệt của kiểu truyện, góp phần quan trọng trong quá trình bộc lộ chủ đề. Hệ thống nhân vật của kiểu truyện người kỳ tài gồm hai dạng là nhân vật chính và nhân vật phụ. Các nhân vật mang nhiều nét đặc điểm của thể loại thần thoại nhưng vẫn mang những nét đặc trưng của thể loại truyện cổ tích, gắn bó gần gũi với con người đời thường hơn. Nhân vật chính được thể hiện rõ nét qua đặc điểm diện mạo và hành động nhằm làm nổi bật được tài năng đặc biệt và sức khỏe phi thường. Nhân vật phụ xuất hiện với vai trò quan trọng là làm nổi bật được tài năng của nhân vật chính. Nhìn chung các nhân vật trong kiểu truyện người kỳ tài đã thể hiện được ước mở lý tưởng của nhân dân muốn gửi gắm trong thế giới cổ tích. 23
29. Chƣơng 2. CÁC MÔ TÍP ĐẶC TRƢNG CỦA KIỂU TRUYỆN NGƢỜI KỲ TÀI Trong nội dung Chương 1, người viết đã phác họa được tổng thể kiểu truyện người kỳ tài. Ở Chương 2, chúng tôi sẽ tiếp tục đi vào nghiên cứu về kiểu truyện nhưng ở góc độ mô típ - một trong những phương diện hết sức quan trọng của kiểu truyện, là những yếu tố cấu thành nên kiểu truyện người kỳ tài. Có thể thấy, cốt truyện cổ tích mang những nét đặc trưng, phụ thuộc rất nhiều vào các mô típ tạo thành. Vì vai trò của các mô típ trong truyện cổ tích như những viên gạch, nếu chúng được xây theo cách khác nhau sẽ tạo thành những sản phẩm khác nhau, những công trình, những cốt truyện. Cốt truyện chính là sự đan dệt của hàng loạt mô típ quen thuộc theo một hệ thống nhất định. Nếu thay đổi vị trí của các mô típ, ta có thể tạo ra những truyện cổ tích mới. Vì vậy, hầu như không có những cốt truyện cổ tích hoàn toàn độc lập, nó có liên hệ với những cốt truyện khác. Truyện có nhiều mô típ giống nhau tạo thành một kiểu truyện. Nghiên cứu mô típ là tìm hiểu truyện cổ tích từ góc độ hình thái học, một phương diện nghiên cứu quan trọng của thi pháp học. Nhưng hiện nay mô típ vẫn được xem là một khái niệm có nội hàm phức tạp. Chu Xuân Diên trong Từ điển văn học, tập 1 (1983) đưa ra hai cách hiểu: Thứ nhất, mô típ thường được hiểu theo nghĩa là “hạt nhân của cốt truyện”, là cái “công thức” từ đó cốt truyện triển khai. Thứ hai, mô típ thường được hiểu theo nghĩa là “yếu tố hợp thành” của cốt truyện [3;tr.466]. Trong Từ điển thuật ngữ văn học (1992) cũng xác định mô típ là: “những thành tố, những bộ phận lớn hoặc nhỏ đã được hình thành ổn định bền vững và được sử dụng nhiều lần trong sáng tác văn học nghệ thuật, nhất là trong văn học nghệ thuật dân gian” [8;tr.136]. Như vậy có thể hiểu mô típ là đơn vị cấu tạo của cốt truyện, hạt nhân của cốt truyện. Nó lặp đi lặp lại trong nhiều truyện và mang tính bền vững. 24
30. Từ khái niệm về mô típ chúng tôi xin mạnh dạn đưa ra phân tích 4 mô típ cơ bản của kiểu truyện người kỳ tài để hiểu sâu hơn về kiểu truyện này. 2.1. Mô típ “xuất hiện, kết thân” 2.1.1. Hình thức cấu tạo Nếu hình dung tiến trình truyện kể là một đường thẳng, thì mô típ này đứng ở vị trí thứ nhất trong kết cấu kiểu truyện người kỳ tài. Khảo sát 35 bản kể trong kho tàng truyện cổ tích các dân tộc, chúng tôi xác định được mô típ “xuất hiện, kết thân” trong đó có 7 truyện với các tình tiết: xuất hiện với tài lạ, sức khỏe hơn người gặp gỡ kết thân vượt qua thử thách nhận được phần thưởng. Truyện thường đề cập đến tài năng của những chàng trai khỏe mạnh, dũng cảm. Ngay từ khi được sinh ra họ đã là con người có sức khỏe hơn người, có lòng dũng cảm và nhân hậu. Họ có xuất thân đa phần là từ cuộc sống nghèo khổ: “Xưa kia ở một vùng nọ có một chàng trai khỏe mạnh nhưng rất nghèo, anh phải đi làm thuê cho nhà Khoàng Tý” (Ba anh em khỏe - Hà Nhì); “Thằng bé lớn lên như thổi. Nhưng càng lớn, hắn càng ăn rất tợn: bung kia, chảo nọ nấu lên bao nhiêu cũng vợi. Hai vợ chồng cố sức làm lụng để nuôi con nhưng nuôi không nổi. Trong nhà có vật gì đáng tiền, họ đều bán sạch để cho con chèn dạ dày” (Bốn anh tài - Việt); “Cẩu Khây con nhà nghèo, lên mười tuổi, sức đã bằng trai mười tám” (Cẩu Khây - Tày) Chính vì xuất thân trong cuộc sống nghèo khó, lại có tài năng hơn người những chàng trai này đã quyết tâm ra đi để tìm cho mình và dân làng một cuộc sống sung túc đầy đủ hơn. Trên hành trình ấy họ gặp gỡ được những con người có tài giỏi như mình, qua thử thách về tài năng họ kết thân thành anh em và cùng tiếp tục chặng đường. Không chỉ là những con người có tài giỏi mà họ còn là những con người có lòng dũng cảm, sẵn sàng đương đầu với mọi khó khăn thử thách. Mô típ “xuất hiện, kết thân” này xoáy sâu vào mối quan hệ của các 25
31. nhân vật kỳ tài. Với kiểu mô típ này tài năng của các nhân vật vừa được bộc lộ và tính cách của họ cũng được thể hiện. 2.1.2. Nội dung biểu đạt Mô típ “xuất hiện, kết thân” trong kiểu truyện người kỳ tài có chứa nhiều yếu tố thần kỳ nhưng vẫn gắn với thực tại. Thực tế cho thấy chủ đề về người kỳ tài xuất hiện rất sớm trong thần thoại, song sự xuất thân và gắn với con người đời thường thì chỉ xuất hiện trong truyện cổ tích. Bởi truyện cổ tích xuất hiện trong xã hội có giai cấp. Vấn đề con người trở thành vấn đề sâu sắc trong mỗi tác phẩm. Song đối với kiểu truyện người kỳ tài sự xuất hiện của các nhân vật hầu như được gắn liền với yếu tố thần kỳ. Ngay từ sự xuất hiện đầu tiên của nhân vật tác giả dân gian đã sử dụng yếu tố thần kỳ - cụ thể ở đây là đem đến cho nhân vật một nguồn gốc thần linh, biến số phận bế tắc của nhân vật thành một sự báo hiệu khác thường thần thánh, tàng ẩn những tính chất hơn người kỳ lạ mà ở nhân vật sẽ có sau này. Sự xuất hiện của nhân vật thường được thể hiện bởi hai phần: Phần một là những yếu tố hiện thực được thể hiện ở các tình tiết mở đầu của câu chuyện: ông bà già nghèo hiếm con; những bà già nghèo góa chồng, những cô gái đồng trinh Phần thứ hai chính là sự kết hợp những yếu tố hiện thực với yếu tố thần kỳ, một sự lý tưởng hóa rất cao nhân vật kỳ tài cho nhân vật có một nguồn gốc thần linh. Đó là sự giao hòa kỳ lạ giữa người mẹ bình thường với những lực lượng thiên nhiên siêu hình. Thực tế hoàn cảnh ra đời của nhân vật kỳ tài là những hoàn cảnh éo le, khó khăn và đáng thương. Cha mẹ thường là những con người lao động nghèo khổ hoặc những con người có số phận bất hạnh. Thực tế đó báo hiệu một tương lai không mấy hứa hẹn gì đối với nhân vật. Họ rồi sẽ bị rơi vào địa vị xã hội thấp kém - địa vị của những kẻ nô lệ tôi tớ trong chế độ mà sự công 26
32. bằng bị phá vỡ, chế độ có giai cấp, chịu mọi sự thiệt thòi cả về vật chất lẫn tinh thần. Nhưng với chủ nghĩa nhân đạo cao cả, với tâm lý nuối tiếc muốn đem lại sự công bằng cho nhân vật, tác giả dân gian lại dùng tư duy thần thoại truyền thống để thần thánh hóa nguồn gốc nhân vật, để hé mở một tương lai có hy vọng, nhằm hướng tới một số phận tốt đẹp cho nhân vật. Họ sẽ có những tài năng đặc biệt khác thường. Những nhân vật tài năng ấy sẽ dùng khả năng của mình để giúp đỡ dân làng, điều này cũng thể hiện được ước mơ về một xã hội công bằng của nhân dân. Như trong truyện “Bảy chàng trai khỏe mạnh - Chăm” nhân vật chính xuất hiện đầu tiên với sức khỏe hơn người “Em bé mới lọt lòng mẹ, răng đã mọc đủ hai hàm, chẳng cần bú sữa, và ăn mỗi bữa hết một nồi ba cơm. Đầy một tuổi, em đã cao lớn, khỏe mạnh chẳng ai bằng, và mỗi bữa ăn đến mấy thùng cơm mới no bụng”. Nhưng do cha mẹ nghĩ rằng yêu quái nên tìm mọi cách giết em, em đã quyết tâm ra đi. Trên hành trình của mình em bé gặp được anh bẻ gỗ giỏi, anh đóng cọc giỏi, anh có bàn tay to, anh hút nước, anh nhổ cây và họ kết thân với nhau. Hay như truyện “Ba anh em khỏe - Hà Nhì” cũng vậy, cả ba chàng trai trong truyện đều là những người tài giỏi có sức khỏe. Anh thứ nhất “mỗi buổi sáng có thể san bằng một quả đồi. Cây gỗ anh vác thì phải mấy người mới khiêng nổi. Cho nên dân trong vùng thường gọi anh là anh Khỏe”. Dù khỏe mạnh nhưng gia đình lại rất nghèo anh phải đi làm thuê cho nhà Khoàng Tí và trong một lần đi làm anh đã gặp được anh Chui Đất với tài đi vào đất dễ dàng như đi trên đường. Hai con người cùng cảnh ngộ làm thuê gặp nhau và kết thân anh em: “Anh Khỏe và anh Chui Đất nhận làm anh em sống chết có nhau. Họ cùng ra đi tìm nơi sinh sống không làm thuê cho nhà Khoàng Tí nữa”. Trên con đường hành trình của mình hai chàng trai còn gặp được anh Nhổ Cây, họ kết thân và quyết tâm đi tìm cuộc sống mới cho mình. Có thể thấy họ đều có điểm chung là những con người khỏe mạnh, ham làm nhưng đều bị những người có tiền, có 27
33. quyền ức hiếp, bóc lột sức lao động. Những nhân vật như cha mẹ em bé (Bảy chàng trai khỏe mạnh), Khoàng Tí (Ba anh em khỏe) đều là đại diện cho thế lực giàu có, tham lam chuyên ức hiếp nhân dân lao động, họ chuyên đi lừa bịp bóc lột sức lao động của người khác. Mô típ này đã cho thấy được sự phê phán xã hội lúc bây giờ với sự phân chia giai cấp đẩy cuộc sống của nhân dân lao động vào con đường nghèo khổ. Nó thể hiện sự đối lập giữa hai lực lượng thống trị và bị trị, đối lập giữa lao động và bóc lột. Kiểu truyện này tiềm tàng tinh thần phản kháng bóc lột và tinh thần lạc quan của nhân dân trong hình ảnh chiến thắng tất yếu của cái thiện, của tài năng và đạo đức của người lao động. Không chỉ thể hiện được sự phê phán xã hội lúc bấy giờ, với mô típ “xuất hiện, kết thân” ta còn thấy được cả sức mạnh và sự dũng cảm gan trí của những con người tài ba, họ sẵn sàng hy sinh bản thân mình, đương đầu với thử thách khó khăn để diệt trừ yêu quái giúp nhân dân có cuộc sống yên bình. Sau khi xuất hiện với những khả năng của mình như ăn khỏe, sức mạnh phi thường, bắn cung giỏi nhân vật chính thường xung phong đi diệt yêu quái. Trên con đường hành trình ấy họ đã gặp những con người tài giỏi khác và bằng việc đo tài đo sức họ đã kết thân với nhau và cùng chung sức đi trừ yêu. Với truyện “Ba chàng thiện nghệ - Việt” cả ba chàng trai trong truyện đều tài giỏi: một người giỏi bắn cung, một người giỏi lặn, một người là thầy thuốc giỏi. Họ đã cùng nhau cứu được cô con gái đẹp họ Lê và ai cũng muốn cưới cô làm vợ, cuối cùng họ được vua phân xử cho anh lặn giỏi lấy cô gái và ba chàng trai kết thân với nhau. Qua đó ta thấy được không chỉ tài năng của các chàng trai mà còn là lòng dũng cảm của họ. Họ chấp nhận những thử thách và vượt qua được nó. Chính điều đó đã thể hiện được ước mơ của nhân dân về một xã hội lý tưởng, con người luôn có niềm tin và tài năng để vượt qua được mọi khó khăn gian khổ. 28
34. 2.2. Mô típ “tài năng khác thƣờng” 2.2.1. Hình thức cấu tạo Trong kiểu truyện người kỳ tài mô típ “tài năng khác thường” là một mô típ chiếm vị trí quan trọng. Mô típ này xuất hiện trong tất cả các truyện về người kỳ tài. Tài năng của nhân vật chính chính là nét độc đáo và đặc sắc để phân biệt với các kiểu truyện khác. Về mặt logic mô típ này là sự tiếp nối của “mô típ xuất hiện”. Những nhân vật kỳ tài luôn bộc lộ những tài năng đặc biệt như: bắn cung, bơi lặn, chữa bệnh cứu người (Ba chàng thiện nghệ - Việt) chạy nhanh như gió cuốn (Làng Mươi Sao Luông - Tày) và họ luôn được “định danh” thông qua chính khả năng phi thường của bản thân như anh Bẻ Gỗ, anh Đóng Cọc, anh Hút Nước (Bảy chàng trai khỏe mạnh - Chăm) anh Khỏe, anh Chui Đất, anh Nhổ Cây (Ba anh em khỏe - Hà Nhì) “Tài năng khác thường” đã thể hiện được mục đích đề cao, lý tưởng hóa nhân vật của tác giả dân gian, đó là sức mạnh tài năng của những người nông dân lao động hiền lạnh chân chất. Với những tài năng ấy các nhân vật chính đã phải đương đầu với khó khăn thử thách để khẳng định mình và cứu giúp nhân dân, làm cho mọi người có một cuộc sống hòa bình, ấm no hạnh phúc. 2.2.2. Nội dung biểu đạt Như đã trình bày, mô típ “tài năng khác thường” là mô típ quan trọng của kiểu truyện người kỳ tài.Với mục đích lý tưởng hóa nhân vật, tác giả dân gian đã xây dựng nên hình tượng nhân vật kỳ tài rất hoàn hảo, họ là những con người có sức khỏe phi thường, có tài năng đặc biệt và có tấm lòng nhân hậu. Tài năng ấy cũng thường do sức khỏe kỳ lạ tạo ra. Lấy tay đóng cọc, vác đá, nhổ cây, phá nương lớn để trồng trọt, gánh được đôi voi, vác trâu qua suối Sức khỏe hay tài năng của họ thường được gắn liền với những kỳ tích trong lao động, chiến đấu chinh phục thiên nhiên hoặc chống áp bức. Với sự kết hợp những nét diệu kỳ thần thoại, nhân vật chính đã thể hiện rõ nét là một 29
35. con người chứa đựng ở bên trong một khả năng to lớn, một sức mạnh tập thể cộng đồng, một sức mạnh của muôn người: “Người anh to cao, ăn khỏe như hổ, bởi thế người ta gọi là Như Hổ” (Lê Như Hổ - Việt); “Ngày tháng trôi qua, ba đứa trẻ lớn dần lên. Từ đấy, núi rừng có thêm ba chàng trai khỏe mạnh. Cánh tay họ cứng như sắt có thể bẻ gãy cây to như ngắt ngọn cỏ. Cặp chân họ chạy nhanh như gió, một bước nhảy vượt băng một cánh rừng. Mắt họ sáng, nhìn xa hơn mắt chim ưng” (Ba chàng dũng sĩ - Ba Na); “Ngày xưa ở cửa Sót thuộc Hà Tĩnh có một người làng chài có sức khỏe hơn đời. Ông ta làm việc gấp đôi gấp ba người thường, sức ăn mỗi bữa có thể hết một nồi mười cơm. Nghề vật thì rất giỏi, những tay đô vật trong vùng đều hàng phục” (Ông Ồ - Việt) Đây đều là những nhân vật có khả năng khác thường, những khả năng của họ không phải bất cứ con người đời thường nào cũng có được, nó được hình thành bằng sức tưởng tượng của tác giả dân gian. Từ những khả năng ấy mà ta có thể biết được rằng những nhân vật kỳ tài ấy sẽ mang trong mình một sứ mệnh cao cả đó là vượt qua những khó khăn thử thách, giúp đỡ nhân dân lao động. Có thể thấy bằng tài năng, các nhân vật kỳ tài đã mang trong mình tính chất của xã hội cộng đồng xưa. Đây chính là nét biểu hiện của mong ước của nhân dân lao động về sức mạnh cộng đồng và cũng thể hiện khát vọng dân chủ công bằng về một cuộc sống mà nhân dân đã từng biết - cuộc sống chưa hề có giai cấp, chưa hề có sự phân chia giàu nghèo, người cao sang kẻ thấp hèn của xã hội thời cộng sản nguyên thủy. Truyền thống đã dẫn lối cho trí tưởng tượng của tác giả dân gian. Mọi tài năng của nhân vật cứ phát triển dần làm cho sức hấp dẫn của cốt truyện ngày một tăng lên. Và mọi tài năng của nhân vật không phải là những gì xa lạ với truyền thống mà chính là cảm xúc nảy sinh từ cuộc sống truyền thống. Đó chính là tài năng của những con người biết lao động giỏi, biết săn bắn cừ và biết chiến đấu chống giặc giỏi. Như trong truyện “Anh em sinh năm - Việt”: 30
36. “Thế rồi, cô gái sinh một lúc năm người con trai, đặc biệt khuôn mặt giống nhau như tạc. Cả năm anh em đều lớn nhanh như thổi, đứa nào đứa ấy sởn sơ mạnh khỏe. Khi chúng biết nói, người mẹ hỏi đến tên, thì đứa thứ nhất trả lời: Sức con có thể vác một quả núi, con là Mạnh Mẽ. Đứa thứ hai nói: Người con dù có dao băm búa bổ cũng không chết, con là Mình Đồng Da Sắt. Đứa thứ ba tiếp: Con có thể ngồi một nơi biết được mọi việc trong thiên hạ, tên con là Vén Mây Xem Trần. Đứa thứ tư: Con có thể sống dưới nước cũng như trên cạn, tên con là Khô. Đứa cuối cùng nói: Con thì dù ngủ trong lửa cũng cứ dễ chịu như thường, tên con là Ướt”. Truyện “Hai ông tướng đá rãi - Việt”: “Dưới thời nhà Lý, có một ông vua, nhân một hôm đi du ngoạn về miền núi xứ Đoài, tự nhiên thấy ở sườn núi nứt ra một khe rộng, rồi từ trong đi ra hai người to lớn lạ thường, mỗi người vác trên vai một phiến đá tảng như cái bồ, coi bộ không có tý gì là mệt nhọc” “Trong những năm chinh chiến, hai ông lập được nhiều công trạng. Giữa chiến trận, hai ông đóng khố bao, đầu đội mũ lưỡi búa, mỗi tay cầm một cây roi xông vào giữa đám thiên binh vạn mã như vào chỗ không người”; tài năng ấy còn được thể hiện ở trong truyện “Ba anh em - Pu Péo”: “Anh Cả học nghề thuốc đã thành thạo. Anh Hai giỏi nghe tiếng loài vật. Em Út cởi áo kheo bộ ngực nở nang, cánh tay cuồn cuộn bắp thịt rắn chắc. Em chuyên học võ, được thầy bạn khen là tay võ cừ khôi” Ta có thể thấy đây đều là những tài năng phù hợp với truyền thống đạo đức của nhân dân lao động xa xưa. Trong quá trình vượt qua khó khăn, thử thách, bản chất của lao động là tài năng của nhân vật, là nếp sống của người dân lao động Việt Nam. Hơn thế nữa dân tộc ta có nguồn gốc là một nước nông nghiệp, lao động chân tay là chính, xuất phát từ thực tế ấy nên những tài năng của các nhân vật kỳ tài thường được thể hiện bằng hành động, việc làm như bơi giỏi, lặn giỏi, bắn cung giỏi, thổi kèn giỏi Tài năng của các nhân vật kỳ tài được kể trong các cốt truyện có thể 31
37. khác nhau ở mức độ này hay mức độ kia nhưng đều giống nhau về kết quả đạt được, họ đều vượt qua được thử thách và nhận được phần thưởng xứng đáng. Tài năng của mỗi nhân vật đều có yếu tố thần kỳ nhưng chứa đựng sức sống của một ước mơ rất thực của người dân lao động các dân tộc, là những hình ảnh phong phú, những nét đặc trưng gắn với mỗi vùng miền đất nước. Tác giả dân gian đã một mặt miêu tả hiện thực xã hội đúng như nó có, một mặt lại hướng sự phát triển của hiện thực đó theo nguyện vọng chủ quan của mình. Thực tế những con người có xuất thân nghèo khổ ấy rất khó có thể có được hạnh phúc, có được cuộc sống sung túc trong xã hội có giai cấp. Nhưng tác giả dân gian đã cho họ những tài năng đặc biệt để họ vượt qua được mọi thử thách, chiến thắng được mọi khó khăn, vượt lên được cuộc đời thực để đến với một cuộc sống hạnh phúc công bằng. Những khả năng đặc biệt, những sức khỏe phi thường là do óc tưởng tượng phong phú, tâm hồn sáng tạo và kế thừa truyền thống của tác giả dân gian. Điều đó đã tạo ra sự hấp dẫn ly kỳ của câu chuyện và cũng là tạo đà cho sự phát triển tình tiết, giúp cho câu chuyện thoát khỏi sự bế tắc của cuộc sống và thể hiện được ước mơ của nhân dân lao động về một xã hội lý tưởng. Ngoài ra có thể xem mô típ “tài năng khác thường” là đặc điểm để phân biệt các dị bản của kiểu truyện này. Ở mỗi nước sẽ thể hiện các khả năng khác nhau tùy theo nguyện vọng của tác giả dân gian “chẳng hạn: người giỏi về thiên văn - người là nhà thiện xạ - người có tài ăn trộm - người giỏi nghề may (truyện Đức); người giỏi bói toán - người giỏi bắn cung - người giỏi bơi lặn - người có phép cải tử hoàn sinh (truyện Cămpuchia) ”[22;tr.58]. Như trong truyện “Nghề đặc biệt - Nùng”: “ Một hôm, anh đến cuối một khu phố vắng, thấy một chàng nai nịt gọn ghẽ, chân cuốn kha cắt trèo tường nhẹ như đi trên đất bằng, vượt rào dễ dãi như nhảy qua một rãnh nước, leo tảng đá cao nhanh hơn đi trên một cái dốc con. Anh cả gật đầu cho đó là một nghề đặc 32
38. biệt. Anh tới ngỏ ý xin theo học. Chàng trèo tường vui vẻ nhận lời. Từ đó thầy truyền lại cho trò tất cả mọi bí quyết của nghề nghiệp. Chẳng bao lâu anh cả đã thạo nghề như thầy. Anh hai đi hết vùng núi thấp đến vùng núi cao, vẫn chưa tìm được nghề gì. Một hôm, đi qua ven rừng kia, anh gặp một người đang giương cung ngắm bắn đàn chim én bay liệng ở lưng chừng trời, chỉ một lát đã bắn rơi cả đàn hơn hai trăm con. Nhận thấy đó là một nghề đặc biệt, anh ngỏ ý xin theo học, chàng đi săn vui lòng truyền nghề. Chẳng bao lâu anh đã dám bắn sánh đôi cùng thầy trong những cuộc đi săn Anh ba học được nghề của Trạng nhòm có thể thấy được mọi việc xảy ra ở khắp nơi trong thiên hạ, anh tư học được nghề may vá có thể vá được gỗ đá và cả da thịt người, anh năm học được nghề bơi lội như cá biển và độn thổ như đi trên mặt đất ” Năm anh em mỗi người đi đến một vùng miền và học được những nghề đặc biệt khác nhau, mỗi một vùng miền này đều tượng trưng cho những nơi khác nhau trên đất nước Việt: đồng bằng, miền núi, miền biển Chính vì vậy ta sẽ thấy ở các dị bản tài nghệ của nhân vật sẽ là khác nhau, như trong truyện “Bốn anh em tài giỏi” (truyện Đức) bốn anh em cũng chia nhau mỗi người một hướng để học nghề: “Mỗi người đi về một hướng. Người anh cả gặp một người đàn ông, hỏi anh đi đâu và làm công việc gì. Anh trả lời: Tôi muốn học một nghề. Người đàn ông bảo: Anh đi theo tôi học lấy nghề ăn trộm. Không, chàng trai trả lời, đấy không phải là một nghề lương thiện và rút cục sẽ lủng lẳng trên giá treo cổ. Không đâu, người kia nói, đừng sợ giá treo cổ. Ta chỉ dạy cho anh chiếm lấy những vật người khác không thể có và làm cách nào mà không ai tìm được đấu vết của anh. Chàng trai bị thuyết phục, tập sự nghề trộm chẳng bao lâu thành thạo đến mức không có gì an toàn nếu anh muốn lấy. Người anh thứ hai cũng gặp một người hỏi chạy khắp nơi như vậy để làm gì. Anh trả lời: Tôi cũng còn chưa biết làm gì đây.Thế thì đến với ta để trở thành nhà thiên văn học! Sẽ chẳng có gì bí mật đối với anh. Điều ấy làm 33
39. chàng trai thích thú. Anh trở thành một nhà tinh thông thiên văn; khi hết thời gian học tập, thầy cho anh một ống nhòm dài và nói: Với cái này anh có thể thấy tất cả những gì xảy ra dưới mặt đất và trên đời. Anh thứ ba học việc ở một người thợ săn. Khi đã nói thạo, thầy cho một khẩu súng lúc chia tay và nói: Khẩu súng này không bao giờ chệch hướng. Anh giơ nó ngắm vật gì thì lúc nào cũng trúng đích. Người em út gặp một người gọi, hỏi có những ý định ra sao. Ông ta bảo: Anh có muốn trở thành thợ may không? Theo tôi biết thì không, chàng trai trả lời. Ngồi còng lưng từ sáng đến tối với kim và bàn là chẳng thích thú gì. Này, anh nói về việc anh nghĩ đã biết rõ. Nhưng với ta là một nghề may hoàn toàn khác: một nghề hợp lý và đáng kính. Anh được thuyết phục, đi theo người ấy học nghệ thuật may. Lúc chia tay nhau, thầy cho một cái kim và nói: Với cái này anh có thể may bất cứ cái gì và bất cứ gì, dù mềm như lòng trắng trứng cho đến rắn như thép. Những gì được khâu vào nhau như thế làm thành một vật người ta thậm chí không thấy đường may”. Với dị bản này ta đã thấy có sự khác nhau về tài năng của các nhân vật kỳ tài. Nếu như ở truyện cổ nước ta có tài bắn cung, thì truyện cổ ở Đức nới riêng hay phương Tây nói chung lại có nghề thợ săn với vũ khí là khẩu súng. Có thể thấy tài năng của các chàng trai phụ thuộc vào nền văn hóa của từng quốc gia, dân tộc. Nhưng dù có những dị bản khác nhau như thế nào thì với mô típ “tài năng khác thường”, tác giả dân gian đã xây dựng được hình ảnh nhân vật thật kỳ diệu, một con người hoàn hảo với sức khỏe phi thường và tài năng đặc biệt. Qua đó đã thể hiện được ước mơ của nhân dân về một xã hội lý tưởng, có nhiều người tài giỏi luôn sẵn sàng đứng ra bảo vệ đất nước, bảo vệ nhân dân. Cũng chính từ mô típ tài năng này mà khiến kiểu truyện về nhân vật kỳ tài trở nên hấp dẫn và lôi cuốn người đọc. Tài năng chính là cầu nối đến với những khó khăn thử thách và những kết thúc có hậu. 34
40. 2.3. Mô típ “hành trạng đặc biệt” 2.3.1. Hình thức cấu tạo Mô típ “hành trạng đặc biệt” là một trong những mô típ đặc trưng của kiểu truyện người kỳ tài. Mô típ này có thể coi là mô típ tiếp nối của mô típ “tài năng khác thường”. Xét về cấu trúc, đây là mô típ xuất hiện ở phần giữa của câu chuyện. Với mô típ này, bằng những hành động việc làm đặc biệt nhân vật chính sẽ chứng minh được những tài năng của mình. Như với tài ăn khỏe Lê Như Hổ đã chứng minh cho bố mẹ vợ thấy được sức khỏe của mình trong lao động: “Anh chàng vươn vai rồi cầm dao xuống ruộng, chỉ một buổi phát luôn ba mẫu cỏ. Hổ phát nhanh đến nỗi cá chạy không kịp, chết trôi nổi đầy đồng, bắt không biết bao nhiêu mà kể” (Lê Như Hổ - Việt); hay như với tài bắn cung giỏi chàng trai trong truyện “Ba chàng thiện nghệ - Việt” đã dùng hành động để thể hiện: “Nghe nói thế, anh chàng không hề từ chối, vội chuẩn bị cung nỏ. Quả nhiên, chỉ một mũi tên văng ra, ngọn lá thông có dấu vôi rơi xuống trước con mắt kinh ngạc của mọi người” Mô típ này thường xuất hiện trong những khó khăn thử thách mà nhân vật chính phải trải qua. Nó cũng mang đến cho người đọc thấy được ước mơ lý tưởng của tác giả dân gian. 2.3.2. Nội dung biểu đạt Hành trạng đặc biệt có thể hiểu chính là những hành động, việc làm của nhân vật chính ở trong câu chuyện. Nó thường thể hiện qua những khó khăn thử thách mà nhân vật gặp phải. Qua những hành động, việc làm ấy họ chứng minh được khả năng và thể hiện được cả tính cách nhân hậu của mình. Mô típ này xuất hiện trong tất cả các truyện thuộc kiểu truyện người kỳ tài, song mỗi truyện lại có những cách diễn đạt khác nhau. Như trong truyện “Người thợ mộc Nam Hoa - Việt” ông Chuẩn có tài năng chạm trổ: “Từ đó ông Chuẩn trở nên khéo tay không ai bì kịp. Không những ông chạm trổ rất tài mà ông còn làm rất nhanh chóng. Bất kỳ công việc xây dựng nào khó khăn, ông đều cáng 35
41. đáng được tất cả”. Tài năng của ông được mọi người mến mộ nhưng nếu không có những hành động cụ thể sẽ chẳng ai biết và tin vào khả năng của ông. Để chứng minh tài năng ông Chuẩn đã dùng những hành động cụ thể: “chỉ một thoáng, ông Chuẩn đã hoàn thành những nét chạm trổ cực kỳ tinh xảo trên cái kẻ mới. Mọi người đều tấm tắc khen ngợi” “Ông chỉ một mình mà làm rất nhanh, khiến cho cả tốp thợ bên kia đuổi không kịp. Ông chạm rất khéo, đến nỗi đối phương ban đầu còn giấu tài, nhưng sau phải đến bắt chước kiểu mẫu của ông”. Chính những hành động này đã khiến mọi người kính phục tài nghệ của ông: “Từ đấy, tiếng đồn về ông thợ Chuẩn ngày một lan rộng. Người ta đua nhau rước ông về dựng nhà cửa đền đài. Tất cả những nét chạm của ông đều làm đẹp lòng bọn quyền quý”. Hay như trong truyện “Nghề đặc biệt - Nùng” khi năm anh em theo lời cha dặn đi khắp nơi để học những nghề đặc biệt trở về mỗi người đều nói là mình rất tài giỏi. Nhưng người cha chỉ thực sự tin khi tài năng của họ được thể hiện, ông gọi các con đến và nói muốn chặt cây gạo nhưng không biết nó có ảnh hưởng gì không. Bằng việc làm của mình các anh đã lần lượt chứng minh được tài nghệ: “trước hết, anh vỗ tay hô một tiếng rồi chui xuống đất nơi gốc cây gạo. Một lúc anh lại chui lên chỗ cũ và nói: cây này có tất cả mười sáu cái rễ không hề chạm gì tới nhà ta. Đến lượt anh ba dùng ống dòm nhìn lên một lúc rồi nói: trong tổ chim có con chim chim sẽ chui ra khỏi vỏ. Đến lượt anh hai giương cung ngắm bắn, rồi anh cả chèo lên lấy trứng xuống, mà chim mẹ không hay biết gì cả Anh tư liền dỡ đồ nghề ra vá làm cho hai quả trứng lành lặn như cũ. Anh cả lại đặt trứng chim vào chỗ cũ mà mẹ chim vẫn không biết gì”. Qua những hành động ấy của năm anh em tài nghề của họ đã khiến người cha tin tưởng và rất hài lòng. Đó chỉ là thử thách nhỏ đối với họ, nhưng nó như cầu nối đến với những thử thách tiếp theo và khiến câu chuyện trở nên hấp dẫn hơn. Năm anh em đã thực sự được chứng minh tài năng của mình khi giải cứu được 36
42. công chúa. Với truyện “Cẩu Khây - Tày” xuất hiện ngay đầu truyện là chú bé nhà nghèo nhưng tài giỏi: “Cẩu Khây con nhà nghèo, lên mười tuổi, sức đã bằng trai mười tám. Mười lăm tuổi đã tinh thông võ nghệ. Thấy con khỏe và giỏi võ, cha mẹ Cẩu Khây thường khuyên con chỉ nên làm điều lành”. Trên con đường đi tìm công lý của mình bằng những hành động cụ thể là đấu võ mà Cẩu Khây lần lượt kết nghĩa được với các anh em của mình và cùng nhau đi diệt trừ yêu tinh: “Nắm tay đóng cọc nhận lời. Hai người đấu võ, và chỉ một lúc thì Nắm tay đóng cọc đã phải xin thua. Tuy vậy Cẩu Khây vẫn cùng với Nắm tay đóng cọc đắp xong đập nước rồi mới lên đường đi trừ yêu tinh” Xuyên suốt câu chuyện hành động, việc làm của nhân vật kỳ tài có thể coi là quan trọng nhất. Nhờ những hành động ấy ta thấy được khả năng, sức mạnh và niềm tin của con người vào cuộc sống. Tài năng, hành trạng của các nhân vật kỳ tài tạo cho ta có sự liên tưởng tới những chàng trai như Sọ Dừa trong kiểu truyện người mang lốt. Đặc điểm giống nhau ở những kiểu truyện này là họ đều là những con người nhỏ bé dưới đáy của xã hội: “Có hai vợ chồng một người dân quê đi ở cho một nhà phú ông từ hồi còn nhỏ. Hai vợ chồng rất hiền lành, đã ngoài năm mươi tuổi mà chưa có con Từ đó, bà thụ thai. Chẳng bao lâu, người chồng chết. Công việc trong nhà phú ông trút cả vào người vợ. Bà làm quần quật suốt ngày, ăn đói mặc rách, nhưng vẫn còn một niềm vui là sắp có con. Đủ chín tháng mười ngày thì bà đẻ ra một cục thịt tròn lông lốc, có đủ mắt, mũi, mồm, tai nhưng không có mình mẩy chân tay gì cả ” (Sọ Dừa - Việt), họ đều là những nhân vật chính có tài năng: “Bà vừa đi ra khỏi lều tranh, thì Sọ Dừa đã biến thành một em nhỏ rất xinh, dọn cửa dọn nhà đâu vào đấy, rồi lại chui vào cái bầu tròn, ra nằm ổ rơm ở góc nhà ”; “ Từ đó, Sọ Dừa mệt mài đèn sách, đợi khoa thi, Sọ Dừa học rất thông minh, khét tiếng cả vùng, ai cũng cho là thần đồng ” (Sọ Dừa - Việt). Nhưng có thể thấy sự khác biệt ở hai kiểu truyện 37
43. này chính là hành trạng. Nếu ở kiểu truyện người kỳ tài hành trạng được xem là yếu tố quan trọng và làm nên sự riêng biệt của kiểu truyện thì với kiểu truyện người mang lốt hành trạng chỉ được xem như một yếu tố để thể hiện tài năng của nhân vật. Những hành động việc làm của nhân vật trong kiểu truyện người mang lốt mang nhiều yếu tố thần kỳ hơn: “Bà vừa đi ra khỏi lều tranh, thì Sọ Dừa đã biến thành một em nhỏ rất xinh, dọn cửa dọn nhà đâu vào đấy, rồi lại chui vào cái bầu tròn, ra nằm ổ rơm ở góc nhà ”; “Sáng hôm sau, vừa mở mắt, bà thấy mình không còn ở cái lều cũ của mình nữa. Bà thấy bà nằm trong chăn gấm, trên sập gụ. Sọ Dừa cũng nằm trên đệm gấm, đắp chăn thêu. Lều tranh vách nát của bà biến thành cái nhà gạch đồ sộ, câu đầu bằng bạc, xà ngang bằng đồng ” (Sọ Dừa - Việt) và tài năng của họ thiên về phép thần linh hoặc tự nhiên có một sức mạnh lớn thần kỳ. Nó thể hiện sự đề cao lý tưởng hóa nhân vật của tác giả dân gian, những con người xấu xí thấp hèn bị xã hội ruồng bỏ lại mang trong mình những khả năng thần kỳ, thành một con người đẹp đẽ thậm chí trở nên phi thường, vượt qua được mọi khó khăn. Có thể thấy với kiểu truyện này yếu tố thần kỳ có một tác dụng quan trọng và không thể thiếu. Còn với kiểu truyện người kỳ tài yếu tố thần kỳ chỉ được xem như một gia vị nhỏ để tạo nên sức hấp dẫn cho câu chuyện. Hành trạng đặc biệt mới là yếu tố chính tạo nên sự hấp dẫn của kiểu truyện như: “Anh chàng vươn vai rồi cầm dao xuống ruộng, chỉ một buổi phát luôn ba mẫu cỏ. Hổ phát nhanh đến nỗi cá chạy không kịp, chết trôi nổi đầy đồng, bắt không biết bao nhiêu mà kể” (Lê Như Hổ - Việt); “Em bé đến đây, thấy trong đám đông có hai người khỏe lạ thường. Một người đứng bẻ gỗ cho đâu nhau để làm cừ. Người thứ hai đang đóng cọc. Anh này có cái nắm tay rất rắn và khỏe bằng hàng trăm chiếc vồ. Những cây gỗ của anh kia bẻ vừa ném sang anh nhặt cắm xuống đất, đưa nắm tay ra làm vồ đóng. Anh đóng một nhát, cây gỗ lún xuống đến vài gang tay”. (Bảy chàng trai khỏe mạnh - Chăm) Hành 38
44. trạng này xuất phát từ tài năng đặc biệt và sức khỏe phi thường của các nhân vật nhưng nó vẫn gắn với hành động của những người nông dân lao động, gắn với đời thường nhiều hơn. Sự khác nhau này làm nên sức hấp dẫn riêng của từng kiểu truyện song nó vẫn thể hiện được quan niệm đạo đức của tác giả dân gian, là sự lý tưởng hóa những con người nhỏ bé trong xã hội. Như vậy, những hành động của nhân vật kỳ tài như lấy tay đóng cọc, vác đá, nhổ cây, gánh đôi voi là những hành động phi thường và khác người. Nó mang chút dáng dấp của truyện thần thoại lúc trước. Nhưng nếu thần thoại thường thần thánh hóa khả năng lao động và chiến đấu của con người, thì truyện cổ tích lại giao khả năng ấy cho những con người kỳ tài. Đó chính là niềm tin, niềm lạc quan của nhân dân lao động vào chính khả năng lao động cải tạo tự nhiên và xã hội của mình, tin tưởng rằng họ chiến thắng tất cả các lực lượng thù địch. Những con người kỳ tài với hành trạng đặc biệt, sẵn sàng đương đầu với thử thách đã giúp nhân dân diệt trừ được yêu quái, mở rộng đất đai có một cuộc sống bình yên hạnh phúc và sung túc. Đây chính là điều kỳ diệu của truyện cổ tích, nó đã xây dựng thành công một thế giới hiện thực trong mơ. Nó rọi chiếu ánh sáng kỳ ảo của niềm hạnh phúc vào cuộc đời đầy bất hạnh của con người, khiến họ yêu đời và sống mạnh mẽ hơn. Nhưng truyện cổ tích không làm cho con người bị ru ngủ, bị quên lãng trong thế giới thần tiên ấy, mà khiến họ tích cực hành động để xây dựng và cải tạo hiện thực theo xu hướng tốt đẹp hơn. 2.4. Mô típ “phần thƣởng” 2.4.1. Hình thức cấu tạo Mô típ “phần thưởng” là mô típ gắn liền với kết thúc có hậu của truyện cổ tích thần kỳ và là một minh chứng rõ ràng cho triết lý đạo đức, lý tưởng dân chủ, công bằng của dân gian. Và đây còn là một trong những mô típ đặc trưng của truyện cổ tích thần kỳ nói chung và kiểu truyện người kỳ tài nói 39
45. riêng. Hình thức tặng thưởng tham gia vào quá trình vận động và phát triển của cốt truyện, là thành tố cấu thành quan trọng của truyện. Nó là yếu tố chứa đựng nội dung lại là yếu tố hình thức của tác phẩm. Phần thưởng thường nằm ở kết truyện, những con người lương thiện, thông minh và tài trí sẽ nhận được những phần thưởng xứng đáng, thỏa mãn ước mơ của dân gian: giàu sang, sung sướng và hạnh phúc. Nhờ vậy mà sau khi khép lại nó đã mở ra cho người đọc một thế giới kì diệu, khiến họ tin yêu hơn vào cuộc sống hiện tại. Có bao nhiêu phần thưởng là có bấy nhiêu ước mơ của nhân dân xưa về một xã hội, một con người, một cuộc đời hạnh phúc. Tìm hiểu về mô típ “phần thưởng” trong kiểu truyện người kỳ tài sẽ giúp ta hiểu hơn về ý nghĩa của mô típ và khám phá được một phần nào nội dung tư tưởng mà tác giả dân gian muốn gửi gắm. 2.4.2. Nội dung biểu đạt Như đã trình bày ở trên phần lớn nhân vật kỳ tài có nguồn gốc xuất thân nghèo khó, thấp hèn trong xã hội, nhưng có phẩm chất tốt đẹp của người lao động: chăm chỉ, hiền lành và đặc biệt họ là những con người khỏe khoắn, có khả năng khác thường. Nhân vật kỳ tài thường dấn thân vào các cuộc “phiêu lưu” đương đầu với thử thách. Sau khi vượt qua được những khó khăn thử thách nhân vật chính lập chiến công, diệt cái ác, bảo vệ cái thiện, phần thưởng mà họ nhận được sẽ là một cuộc sống giàu sang, được nhận ngôi báu hoặc cũng có thể là có một cuộc hôn nhân hạnh phúc Tất cả đều là sự bù đắp cho những khó khăn vất vả mà nhân vật gặp phải và phản ánh ước mơ, khát vọng chinh phục thiên nhiên cũng như những khó khăn, trở ngại trong cuộc sống, khát vọng về một xã hội công bằng của người xưa. Qua khảo sát có thể thấy được phần thưởng dành cho nhân vật kỳ tài biểu hiện qua hai hình thức cơ bản sau: Thứ nhất, phần thưởng là một cuộc sống giàu có, hạnh phúc. Đây 40
46. là hình thức phần thưởng chiếm tỉ lệ lớn trong kiểu truyện người kỳ tài. Sự xuất hiện của kiểu truyện này với mô típ phần thưởng đã cho thấy cuộc sống khốn khó của nhân vật trước khi thay đổi số phận. Nhân vật tài giỏi, có phẩm chất đạo đức nhưng phải chịu cuộc sống nghèo khổ, khó khăn. Nhân vật Lê Như Hổ trong truyện cùng tên là một người tài giỏi, ăn khỏe nhưng vì gia đình nghèo khó nên phải đi ở rể, nhờ tài năng và sức khỏe của mình mà ông đã dần dần được mọi người yêu mến và tin tưởng. Khi được bố mẹ vợ sai ra đồng vỡ đất “chàng vươn vai rồi cầm dao xuống ruộng, chỉ một buổi phát luôn ba mẫu cỏ. Hổ phát nhanh đến nỗi cá chạy không kịp, chết trôi nổi đầy đồng, bắt không biết bao nhiêu mà kể” chàng được bố mẹ vợ tấm tắc khen ngợi. Đến thời kì lúa chiêm chín vàng Hổ nhận với bố mẹ vợ đi gặt mấy mẫu lúa: “Hổ gặt độ nửa ngày là xong hai mẫu lúa, thế rồi bó tất cả lại thành bốn năm mẫu lớn tướng lần lượt quẩy về”. Không những có tài khỏe, Hổ còn học giỏi và nhớ lâu, ông thi đỗ làm quan, được vua cử đi sứ sang Trung Quốc ông đã ăn một mạch hết mười tám mâm cỗ khiến vua Trung Quốc rất khâm phục. Về nước ông đã được vua ban thưởng rất hậu hĩnh. Hay như người thợ mộc khéo tay tên là Chuẩn trong truyện “Người thợ mộc Nam Hoa - Việt”, vì có lòng tốt chia nửa phần cơm của mình cho cụ già ăn xin nên đã được ông cụ truyền cho tài thợ mộc phi thường của mình. Nhờ có sự kiện ấy mà ông trở thành người khéo tay không ai bì kịp và dần dần ông được mọi người tin tưởng kính phục: “người ta đua nhau rước ông về dựng nhà cửa đền đài. Tất cả những nét chạm của ông đều làm đẹp lòng bọn quyền quý”. Không những thế tài năng của ông còn được khẳng định khi xây dựng Cửu trùng đài nguy nga cho Đức Long vương: “tự tay ông đã dựng lên không biết bao cung điện, lầu gác hành lang, cầu, cửa, thủy tạ làm cho một chốn hoang vu trở thành mái san sát, cột giăng hàng, rực rỡ cả một vùng biển cả.” Long vương và các triều thần vô cùng ưng ý khen ngợi người thợ mộc và thưởng cho ông một 41
47. hòm ngọc quý. Từ đó ông được hưởng cuộc sống sung sướng giàu sang. Có thể thấy tài năng và phần thưởng trong truyện đã thể hiện được ước mơ về một cuộc sống sung sướng công bằng của tác giả dân gian, họ đã giải quyết vấn đề bằng tưởng tượng. Họ nhờ vào lực lượng thần kỳ và nhân vật kỳ tài để đạt tới một xã hội có lý tưởng, một xã hội có đạo lý và công lý. Nhân vật Lê Như Hổ, ông Chuẩn hay những chàng trai khỏe đều là hiện thân của một xã hội tốt đẹp, lý tưởng. Xuất phát từ ý thức bênh vực và đề cao những con người tài hoa, nghèo khó trong đời sống hiện thực, tác giả dân gian khao khát đem đến cho nhân vật truyện cổ tích những đổi thay về số phận. Những con người có tài năng và đức hạnh sau khi vượt qua thử thách sẽ được nhận phần thưởng xứng đáng. Như bốn chàng trai trong truyện “Bốn anh tài - Việt” đều có tài hơn người và sức khỏe phi thường. Họ đã trải qua được những khó khăn mà nhà vua Trung Quốc mang đến và đòi được số nợ bẩy mươi vạn lạng, hưởng một cuộc sống giàu sang sung sướng. Để có được phần thưởng những con người kỳ tài ấy phải vượt qua được những khó khăn thử thách bằng chính khả năng của mình. Truyện cổ tích luôn chủ trương đề cao triết lý lòng tốt, triết lý ở hiền, nên thử thách về đạo đức cũng là vấn đề được nhân dân quan tâm trong quá trình khắc họa nhân vật. Trong truyện “Ba chàng dũng sĩ - Ba Na” ba anh em có sức mạnh phi thường “ núi rừng có thêm ba chàng trai khỏe mạnh. Cánh tay họ cứng như sắt có thể bẻ gãy cây to như ngắt ngọn cỏ. Cặp chân họ chạy nhanh như gió, một bước nhảy vượt băng một cánh rừng. Mắt họ sáng, nhìn xa hơn mắt chim ưng”. Họ đã không màng nguy hiểm cùng nhau hợp lực lại để đánh con xà tinh mang lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho nhân dân. Vượt qua bao khó khăn thử thách, chiến thắng được con xà tinh, phần thưởng mà họ nhận được là một cuộc sống ấm no hạnh phúc. Phần thưởng ấy chứa đựng niềm khát khao cháy bỏng và lãng mạn của nhân dân về một tương lai tươi 42
48. sáng hơn dành cho những người nông dân chăm chỉ và dành cho những con người dưới đáy xã hội. Ngoài ra, với mô típ “phần thưởng” là một cuộc sống ấm no hạnh phúc ta cũng thấy được một phần sự khác nhau giữa truyện của phương Đông và phương Tây. Như với truyện “Ba chàng thiện nghệ - Việt” khi các chàng trai đều thấy mình có công trong việc cứu cô gái và đều muốn lấy cô làm vợ. Quan đã phân xử gả cô gái cho người bơi lặn giỏi vì đã ôm nàng khi vớt từ đáy biển lên: “Trong việc cứu cô gái này, cả ba người đều có công lao ngang nhau, nếu thiếu một người cũng khó mà thành. Nhưng anh thầy thuốc, anh không thể kể công như thế được. Không phải cứ cứu chữa lành cho người ta là đòi lấy người ta làm vợ. Đối với anh, người được cứu sống phải coi như ân nhân chứ không bắt buộc phải coi như chồng. Còn anh thợ bắn, nếu anh biết rằng không có một người nào sẽ lặn ra cứu cô gái thì việc làm của anh chỉ có tính chất báo thù chứ không thể gọi là cứu vớt. Tất nhiên, anh bắn trúng chim chứ không bắn trúng người là có dụng ý tốt. Nhưng giết chết chim mà không nghĩ rằng người cũng rơi xuống nước thì dụng ý đó của anh hãy còn thiếu sót. Vậy đối với anh, cô gái này cũng chỉ coi như một vị ân nhân. Còn anh giỏi lặn, anh là một trong những người cứu cô gái, mà công việc cứu vớt lại bắt buộc anh phải ôm cô gái trong tay suốt buổi. Sách xưa có nói rằng trừ vợ chồng ra, thì "nam nữ thụ thụ bất thân". Bây giờ anh đã lỡ gần gũi cô gái đó thì hai người phải được kết duyên với nhau mới là hợp lẽ”. Với truyện này ta có thể thấy một kết cục tương tự trong truyện cổ của Lào : “Có bốn anh chàng hăm hở đến thành phố Tắc-xi-la để học nghề. Một người học về thiên văn bói toán, một người học cách dùng vũ khí, một người học bơi lặn, một người học nghề cứu chữa thiên hạ. Thành tài, họ trở về quê, dọc đường nghỉ ở bãi biển. Sáng hôm sau, chàng học thiên văn cho biết có công chúa con vua Pê-a-rê-an- xây bị chim đại bàng tha đi, sắp bay qua đây. Cũng như truyện của ta, ba 43
49. chàng kia lần lượt góp phần cứu công chúa, và sau đó cả bốn đều tranh lấy nàng làm vợ. Quan không xử được, đưa lên Bồ-tát, Bồ-tát xử cho người biết thiên văn là thầy của công chúa vì anh dạy cho ba người kia hướng tìm người bị nạn; người bắn nỏ là cha vì anh có công bảo vệ công chúa; người chữa sống lại là mẹ vì anh giành lại cho công chúa cuộc sống; người nhảy xuống biển ôm công chúa vào lòng mới là chồng. Nhưng lấy nhau rồi, hai vợ chồng phải ghi nhớ công ơn của những người kia”. Có thể thấy đây là cách phân xử theo “luân lí”, theo quan niệm đạo đức của người xưa. Còn các dị bản của truyện nước ngoài lại có kết thúc khác, nó mang tính “duy lí” hơn: bốn người có công ngang nhau nhưng không thể gả công chúa cho cả bốn người, vì vậy vua sẽ ban thưởng cho họ (nửa nước, túi tiền vàng ): Như trong truyện cổ Grim cũng có câu chuyện tương tự nhưng ta sẽ thấy sự khác biệt ở cái kết, sau khi bốn chàng trai đều cùng nhau cứu được công chúa và muốn cưới nàng làm vợ: “Nhà vua bèn phán xử: Mỗi người các anh đều có quyền như nhau. Nhưng vì tất cả các anh không thể cùng thành hôn với con gái ta nên không người nào lấy được cả. Tuy vậy để khen thưởng ta tặng cho mỗi người một vùng nói quyết định đó làm bốn anh em hài lòng. Họ cùng nói: Giải pháp ấy còn hơn chúng ta phải xâu xé nhau. Như vậy, mỗi người nhận một phần đất và sống sung sướng bên cạnh bố, lâu đài bao lâu theo ý Chúa.” (Bốn anh em tài giỏi - Đức). Hay như truyện của người Slave ở Moravie giống với truyện của Đức, sau khi các chàng trai đã cứu được công chúa: “Khi họ tranh giành công chúa, vua bảo: "Nếu các anh còn tranh nhau, ta sẽ cắt con ta làm bốn cho mỗi người một phần, vì vua không bao giờ nói hai lời, nhưng như thế chả có lợi gì". Bốn người bằng lòng để cho cô gái chọn lấy một anh làm chồng, còn ba người kia làm quan to trong triều”. Khi so sánh dị bản giữa từng dân tộc ta đã thấy được sự khác biệt về quan niệm đạo đức của họ. Với người phương Tây họ có quan niệm “duy lí”, mọi phân xử phán xét đều dựa trên sự bình 44
50. đẳng và tôn trọng lẫn nhau. Còn ở phương Đông cách xử lí vẫn mang theo chiều hướng “luân lí” với quan niệm của người xưa “nam nữ thụ thụ bất thân”. Có thể thấy “phần thưởng” là một điều rất quan trọng. Nó không chỉ là thứ xứng đáng dành cho các nhân vật kỳ tài mà nó còn thể hiện quan niệm đạo đức của từng dân tộc, từng đất nước. Thứ hai, phần thưởng là được phong quan tiến chức, nhường ngôi vua. Đây được coi là phần thưởng xứng đáng nhất đối với những con người kỳ tài. Bằng sức mạnh và tài năng của mình họ đã chứng minh cho mọi người thấy được họ có khả năng giúp dân giúp nước. Như năm anh em trong truyện “Anh em sinh năm - Việt” với tài năng anh thứ nhất có thể vác một quả núi, tên là Mạnh Mẽ; anh thứ hai dù có dao băm búa bổ cũng ko chết, tên là Mình Đồng Da Sắt; anh thứ ba ngồi một nơi biết được mọi việc trong thiên hạ tên là Vén Mây Xem Trần; anh thứ tư sống được dưới nước cũng như trên cạn tên là Khô; anh thứ năm dù ngủ trong lửa cũng dễ chịu như thường tên là Ướt. Họ đã lần lượt dùng những khả năng của mình để thoát tội chết của vua và được vua khâm phục nhường ngôi cho. Những anh tài ấy đã chứng minh cho nhà vua thấy được tài nghệ của mình đó không chỉ là khả năng về sức khỏe mà còn thể hiện được cả tài trí thông minh của họ, xứng đáng để trị vì đất nước bảo vệ nhân dân. Đấy cũng chính là ước mơ khát vọng của nhân dân xưa muốn gửi gắm vào trong truyện cổ tích. Và phần thưởng còn là khát vọng của nhân dân về một xã hội lý tưởng, công bằng. Họ đều là những con người tiêu biểu cho số phận, phẩm chất tốt đẹp, tài năng của những người bình dân. Gắn liền với những yếu tố thần kỳ song cuộc sống của họ không vượt ra ngoài cuộc sống bình dị, đời thường. Trong truyện “Năm anh em nhà ấy - Việt” nói về năm anh em mỗi người đều học được một nghề đặc biệt và được xem là kỳ tài: anh cả học được nghề leo tường, leo vách đá; anh thứ hai có nghề bắn cung; anh thứ ba với nghề nhìn xa; anh thứ tư với nghề may vá không ai bằng 45
51. và anh thứ năm có nghề bơi giỏi và độn thổ. Năm anh em đã dùng tài nghệ của mình giải cứu được công chúa và được nhà vua khen thưởng phong làm năm hoàng tử sống một cuộc sống hạnh phúc. Họ đã dùng tài nghệ của mình để cứu người và phần thưởng được làm hoàng tử chính là phần thưởng công bằng nhất đối với tài năng của họ. Hay như truyện “Chín chàng trai kỳ tài - Mông” của dân tộc Mông cũng là một trong những câu chuyện cổ tích mang mô típ “phần thưởng” được nhường ngôi vua. Họ cũng là chín chàng trai có những sức mạnh và khả năng riêng của mình: anh đầu tên là Nghe Gió; anh thứ hai tên là Hai Đẩy Xà Nhà; anh thứ ba tên là Ba Vác Dao; anh thứ tư tên là Tư Lột Da; anh thứ năm tên là Năm Bừa Ruộng; anh thứ sáu tên là Sáu Bụng To; anh thứ bảy tên là Bảy Dài Cẳng; anh thứ tám tên là Tám Giã Cối, anh thứ chín tên là Chín Nấu Rượu. Khi anh thứ hai đến giúp vua xây nhà đã làm đổ xà của vua và bị vua xử phạt. Các anh em đã lần lượt thay nhau đi chịu phạt cho anh hai và sau bao nhiêu hình phạt họ đã chứng minh cho vua thấy được khả năng của mình, được vua nhường ngôi cho. Phần thưởng mà họ nhận được tương xứng với tài năng và công trạng của họ. Có thể thấy trong những câu chuyện về nhân vật kỳ tài này ta không chỉ được nhìn thấy họ thể hiện những tài năng của mình mà còn thể hiện được cả những phẩm chất đạo đức đáng quý, họ mang trong mình những tín hiệu thẩm mỹ riêng. Họ có thể bất chấp tất cả, dùng hết khả năng của mình để có thể cứu mạng con người. Qua đó người xưa muốn nhận xét, đánh giá và nhìn nhận con người bằng phạm trù đạo đức xã hội. Không những vậy họ còn là những con người có một niềm tin vào chính bản thân mình vào tài nghệ của mình. Nhờ những nhân vật như vậy mà nhân dân sẽ thấy có niềm tin hơn vào cuộc sống, đó cũng chính là ý nghĩa mà truyện cổ tích mang lại. Những con người có tài ấy đều có thể mang lại cho nhân dân một cuộc sống công bằng, ấm no hạnh phúc, họ được phong quan tiến chức, nhường ngôi vua chính là hiện thân cho 46
52. một xã hội tốt đẹp, một xã hội lý tưởng. Đây chính là lý tưởng xã hội thẩm mỹ của nhân dân. Họ chính là sự đảm bảo chắc chắn nhất cho cuộc sống của nhân dân. “Phần thưởng” chính là phương tiện để họ thể hiện ước mơ ấy. Nếu nói phần thưởng về một cuộc sống giàu sang sung túc trong kiểu truyện này là phần thưởng nghiêng về giá trị vật chất, thì phần thưởng được lên ngôi vua chính là phần thưởng nghiêng về giá trị tinh thần. Nhưng dù xuất hiện thông qua bất kì hình thức nào thì phần thưởng dành cho người kỳ tài cũng thể hiện giấc mơ công lý của dân gian. Phần thưởng chính là thứ khẳng định tài năng đặc biệt của những con người kỳ tài. Tóm lại, “phần thưởng” là một mô típ đặc trưng, bất biến trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam. Nó tạo ra sự thay đổi của số phận nhân vật, từ người nghèo khó trở thành người giàu có sống sung túc, hạnh phúc. Thông qua mô típ “phần thưởng” dân gian muốn bày tỏ cách nhìn nhận con người và cuộc sống theo những quan niệm đạo đức riêng. Đấy là những quan niệm tốt đẹp mà người xưa muốn truyền lại cho con cháu muôn đời sau. Nhờ có hình thức phần thưởng mà ta thấy rõ được giá trị nhân văn sâu sắc trong truyện cổ tích, khiến ta thấy tin yêu hơn vào cuộc sống, mở ra cho người đọc một thế giới kì diệu như Gorơki đã từng nói: “ Trong truyện cổ tích người ta bay lên không trung ngồi lên một tấm thảm biết bay, đi đôi hia bảy dặm, phục sinh người chết bằng cách dưới nước thần vào người họ, trong một đêm thôi cũng xây dựng được cả những lâu đài. Và nói chung truyện cổ tích mở trước mắt tôi một cuộc sống có một lực lượng tự do, không biết sợ sệt đang tồn tại và hoạt động, mơ tưởng đến một cuộc đời tốt đẹp hơn”. 47
53. Tiểu kết chƣơng 2 Qua việc tìm hiểu về một số mô típ đặc trưng của kiểu truyện người kỳ tài ta có thể thấy hệ thống cốt truyện của kiểu truyện này được xây dựng khá chặt chẽ. Nó là sự xâu chuỗi các mô típ có tính lôgic và liền mạch, tập trung làm nổi bật tài năng của nhân vật kỳ tài. Mô típ “tài năng khác thường” là mô típ quan trọng nhất của kiểu truyện và được coi như hạt nhân nó thể hiện được nét riêng biệt của kiểu truyện người kỳ tài với những kiểu truyện khác. Còn các mô típ “xuất hiện, kết thân”, “hành trạng đặc biệt” và “phần thưởng” cũng chiếm một vị trí quan trọng trong việc hình thành kiểu truyện. Với mô típ “xuất hiện kết thân” ta có thể thấy được sự hình thành của kiểu truyện, sự xuất hiện đặc biệt của nhân vật chính. Mô típ “hành trạng đặc biệt” chính là minh chứng rõ ràng nhất cho tài năng khác thường của nhân vật chính. Và mô típ “phần thưởng” được xem như sự biết ơn, ngưỡng mộ, nể phục của con người với tài năng của nhân vật kỳ tài. Trải qua bao khó khăn thử thách họ xứng đáng nhận được những phần thưởng cao quý và hưởng cuộc sống hạnh phúc. Tất cả những mô típ này xâu chuỗi với nhau tạo nên sự độc đáo và khác biệt cho kiểu truyện người kỳ tài. Mỗi một mô típ như một chiếc móc xích và không thể thiếu trong cốt truyện. Những mô típ này đã tạo nên cái kết hoàn chỉnh và thể hiện được quan niệm, ước muốn của nhân dân về xã hội lý tưởng và còn thể hiện được sự sáng tạo độc đáo của họ. 48
54. KẾT LUẬN Trong kho tàng truyện cổ dân gian Việt Nam, truyện cổ tích là một bộ phận lớn nhất, có lịch sử sinh thành, phát triển và tồn tại lâu dài nhất. Truyện cổ tích đã để lại những cảm xúc, những rung động thẩm mỹ khác nhau trong từng lứa tuổi bạn đọc: “Với trẻ em đó là sự kinh ngạc, sự thán phục, sự hài lòng đối với cái ác, cái xấu còn ở người lớn là sự cảm nhận đầy xúc động và kích thích suy tưởng đối với hiện tượng có sự kết hợp độc đáo giữa tính lạc quan, yêu đời và chiều sâu chân lý của các ý tưởng trong truyện cổ tích, giữa tính thơ ngây của trẻ em với tính thâm trầm, sâu sắc của những trí tuệ khôn ngoan, dày dạn kinh nghiệm sống”[4].Với M.Gorki truyện cổ tích mở ra trước mắt ông: “một cửa sổ trông vào một cuộc sống trong ấy có một lực lượng tự do, không biết sợ sệt đang tồn tại và hoạt động mơ tưởng đến một cuộc đời tốt đẹp hơn”. Kiểu truyện người kỳ tài đã phản ánh được một phần nào thực trạng xã hội khi bắt đầu có sự phân chia giai cấp. Mang đặc trưng của phần lớn truyện cổ tích, kiểu truyện người kỳ tài kể về số phận của những con người nghèo khổ, chịu nhiều thiệt thòi. Khi xã hội công xã nguyên thủy tan rã, ý thức về bản thân và cá nhân phát triển, cũng là lúc cơ cấu xã hội được hình thành với sự phân chia giai cấp. Sự phân hóa giàu nghèo đã dẫn đến quyền lợi và địa vị của con người được phân định rạch ròi, những con người có tiền của thường đi kèm với quyền lợi địa vị cao và chèn ép bóc lột sức lao động của những con người địa vị nhỏ bé. Đây là tiền đề phát sinh ra sự xuất hiện của những nhân vật kỳ tài. Họ tuy là những con người nghèo khổ, không được xã hội coi trọng nhưng nhờ vào tài năng và sức mạnh của mình họ đã chiến thắng được những cái xấu xa độc ác, đem lại sự công bằng, bình đẳng cho con người. Không chỉ chứa đựng hiện thực sinh động, kiểu truyện còn là nơi gửi gắm những khát khao vô cùng mãnh liệt của con người về sự đổi thay số phận. Sự 49
55. kết hợp giữa yếu tố hiện thực và thần kỳ đã làm cho kiểu truyện những giá trị lớn lao không thể phủ nhận. Qua việc nghiên cứu về “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam” ta có thể thấy được đặc điểm và diện mạo của kiểu truyện. Sự tập hợp số lượng không nhỏ truyện đem lại sự phong phú về chủ đề và làm nên nét riêng biệt, độc đáo của kiểu truyện. Trong kho tàng truyện cổ dân tộc Kinh, những truyện về người kỳ tài không nhiều, nhưng kiểu truyện này khá phổ biến và chiếm một vị trí quan trọng trong kho tàng truyện cổ các dân tộc ít người. Các nhân vật kỳ tài gần gũi với các nhân vật vũ trụ trong thần thoại. Họ to lớn, khỏe mạnh, phi thường, dường như chỉ sự khổng lồ của vũ trụ mới sánh kịp. Họ có khả năng lao động kỳ lạ nhờ vào sức khỏe. Hệ thống nhân vật của kiểu truyện người kỳ tài mang nhiều nét đặc trưng của truyện cổ tích. Với nhân vật chính thường mang diện mạo to lớn khỏe mạnh đã làm nổi bật được tài năng của họ. Hình tượng ấy chứa đựng một khát vọng vươn tới cuộc sống tốt đẹp hơn của quần chúng nhân dân. Nhân vật chính với tài năng đặc biệt của mình sẵn sàng đương đầu với khó khăn thử thách và kết thúc truyện họ thường nhận được những phần thưởng xứng đáng, giàu có hạnh phúc. Kiểu nhân vật này trở thành đại diện tiêu biểu cho lý tưởng đạo đức thẩm mỹ của nhân dân. Hình thức cấu tạo cốt truyện đơn giản, tạo nên sự dễ nghe, dễ hiểu và dễ nhớ cuốn hút người đọc. Truyện đã tuân thủ mô hình cấu tạo chung nhất của truyện cổ tích thần kỳ: nhân vật chính xuất hiện - gặp thử thách - chiến thắng thử thách - thay đổi số phận. Cốt truyện luôn có sự liên kết chặt chẽ với nhau theo trình tự thời gian tuyến tính. Với hình thức cấu tạo cốt truyện này tác giả dân gian đã gửi gắm vào trong mỗi câu chuyện những ước mơ lý tưởng, quan niệm thẩm mỹ của mình. Hình thành nên kết cấu của kiểu truyện người kỳ tài là các mô típ đặc 50
56. trưng như: mô típ “xuất hiện, kết thân”; mô típ “tài năng khác thường”; mô típ “hành trạng đặc biệt”; mô típ “phần thưởng”. Sự xuất hiện của các mô típ có thể đậm nhạt tùy từng chủ đề song sự kết nối giữa chúng lại khá chặt chẽ và lôgic. Ở mỗi phần trong cốt truyện, các mô típ được nhấn mạnh với vai trò khác nhau: mở đầu - dẫn dắt - kết thúc. Chúng được liên kết với nhau tạo thành một chỉnh thể và làm nên một cốt truyện độc đáo, riêng biệt. Cho đến bây giờ và cả sau này truyện cổ tích vẫn còn đủ sức gây bất ngờ và hé mở ra những điều kỳ diệu mới mẻ nếu chúng ta thực sự kiếm tìm và kiểu truyện người kỳ tài cũng không hề xa lạ trong tâm thức mọi người dân từ thuở ấu thơ cho đến lúc trưởng thành. Trong suốt một chặng đời, truyện cổ tích đã dạy chúng ta biết phân biệt thế nào là tốt, thế nào là xấu về những gì tác giả dân gian định phản ánh về cả chiều sâu cuộc sống lẫn chiều sâu của điệu tâm linh con người. Cả một thế giới đầy bí ẩn như vậy mà chúng tôi mới chỉ đi từ khái niệm “kiểu truyện” để bước vào khám phá chắc chắn không tránh khỏi nhiều thiếu sót. Chính vì vậy, đề tài về “Kiểu truyện người kỳ tài trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam” mà chúng tôi nghiên cứu trên đây chỉ là một đóng góp nhỏ trong việc tìm hiểu sâu hơn về truyện cổ tích. Và chắc chắn đây vẫn còn là một miền đất lạ và hấp dẫn đối với những ai yêu mến truyện cổ tích - một thể loại đặc sắc trong kho tàng văn học dân gian của dân tộc. 51
57. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lại Nguyên Ân (1999), 150 thuật ngữ văn học, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội. 2. Nguyễn Đổng Chi (1972, 1973, 1975, 1982), Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (5 tập), Nxb Khoa học và xã hội, Hà Nội. 3. Chu Xuân Diên (1983), Từ điển văn học (tập 1), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 4. Chu Xuân Diên (1989), Truyện cổ tích dưới con mắt các nhà khoa học, Trường Đh Tổng hợp, Tp Hồ Chí Minh. 5. Cao Huy Đỉnh (1976), Tìm hiểu tiến trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 6. Nguyễn Bích Hà (1998), Thạch Sanh và kiểu truyện dũng sĩ trong truyện cổ Việt Nam và Đông Nam Á, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 7. Nguyễn Bích Hà (2008), Giáo trình văn học dân gian Việt Nam, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội 8. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (đồng chủ biên) (1992), Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 9. Hoàng Hương Việt, Bùi Văn Tiếng (đồng chủ biên) (2008), Truyện kể dân gian đất Quảng, Nxb Đà Nẵng. 10. Nguyễn Thị Huế (1996), Nhân vật xấu xí mà tài ba trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam, Luận án PTS khoa Ngữ Văn, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Hà Nội. 11. Lan Hương (1995), Truyện cổ dân tộc Mông, Nxb Văn học. 12. Thu Hương (2006), Truyện cổ Tày, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội. 13. Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên (chủ biên) (1973), Lịch sử văn học Việt Nam: Văn học dân gian tập 2, Nxb Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội.
58. 14. Đinh Gia Khánh, Chu Xuân Diên, Võ Quang Nhơn (chủ biên) (1998), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 15. Mai Ngọc Lan, Vũ Bình (2009), Truyện cổ tích Việt Nam, Nxb Hải Phòng. 16. Nguyễn Thị Ngọc Lan (2013), Kiểu truyện người em trong truyện cổ tích các dân tộc Việt Nam. Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Hà Nội. 17. Tăng Kim Ngân (1996), Cổ tích thần kỳ người Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 18. Vũ Ngọc Phan (1975), Truyện cổ dân gian Việt Nam, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 19. Hoàng Phê (1988), Từ điển tiếng Việt, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. 20. Nguyễn Thị Ngân Sương (2007), Những hình thức thưởng phạt trong truyện cổ tích Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. 21. PGS. TS. Vũ Anh Tuấn (2012), Giáo trình văn học dân gian, Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. 22. PGS. Đỗ Bình Trị, GS. Đặng Thanh Lê, PTS. Nguyễn Quang Vinh (1996), Môn văn và tiếng Việt, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 23. Vũ Dương Thụy (2001), Tuyển tập văn học dân gian Việt Nam tập 2 (2 quyển), Nxb Giáo dục, Hà Nội. 24. Lưu Thị Hồng Việt (2011), “Truyện cổ tích Việt - Hàn vài so sánh mô típ”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật (số 319). 25. Phạm Thu Yến (chủ biên), Lê Trường Phát, Nguyễn Bích Hà (2002), Giáo trình văn học dân gian, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.