Khóa luận Ảnh hưởng của dung thông tam giáo đến tình hình chính trị - Xã hội ở Việt Nam thời Lý - Trần

73 trang thiennha21 15/04/2022 4450

Download

Bạn đang xem 20 trang mẫu của tài liệu "Khóa luận Ảnh hưởng của dung thông tam giáo đến tình hình chính trị - Xã hội ở Việt Nam thời Lý - Trần", để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên

Tài liệu đính kèm:

khoa_luan_anh_huong_cua_dung_thong_tam_giao_den_tinh_hinh_ch.pdf

Nội dung text: Khóa luận Ảnh hưởng của dung thông tam giáo đến tình hình chính trị - Xã hội ở Việt Nam thời Lý - Trần

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN CHU MAI ANH ẢNH HƯỞNG CỦA DUNG THÔNG TAM GIÁO ĐẾN TÌNH HÌNH CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI Ở VIỆT NAM THỜI LÝ – TRẦN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TRIẾT HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X Hà Nội - 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN CHU MAI ANH ẢNH HƯỞNG CỦA DUNG THÔNG TAM GIÁO ĐẾN TÌNH HÌNH CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI Ở VIỆT NAM THỜI LÝ – TRẦN KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC NGÀNH TRIẾT HỌC Hệ đào tạo: Chính quy Khóa học: QH-2015-X NGƯỜI HƯỚNG DẪN: PGS.TS NGUYỄN THANH BÌNH Hà Nội - 2019
Lời cảm ơn Trong suốt quá trình làm khoá luận, đã có rất nhiều cá nhân cùng cộng đồng đã giúp đỡ, hộ trợ em. Trước tiên với tình cảm sâu sắc và chân thành nhất, cho phép em được bày tỏ lòng biết ơn đến tất cả các cá nhân và tổ chức đã tạo điều kiện hỗ trợ, giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài này. Để hoàn thành khóa luận này, em xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Nguyễn Thanh Bình, đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình viết Khoá luận tốt nghiệp. Em chân thành cảm ơn quý thầy, cô trong khoa Triết học cùng Bộ môn Tôn giáo học, Trường Đại học KHXH và NV đã tận tình truyền đạt kiến thức trong những năm em học tập. Với vốn kiến thức được tiếp thu trong quá trình học không chỉ là nền tảng cho quá trình nghiên cứu khóa luận mà còn là hành trang quí báu để em bước vào đời một cách vững chắc và tự tin. Do kinh nghiệm thực tế còn non yếu, nên chắc chắn em còn nhiều thiếu sót nên rất mong các thầy cô bỏ qua. Đồng thời mong nhận được nhiều ý kiến đóng góp từ các thầy cô để giúp em tích lũy thêm kinh nghiệm để hoàn thiện bài báo cáo tốt nghiệp sắp tới đạt kết quả tốt hơn. Em xin kính chúc quý thầy, cô dồi dào sức khỏe và thành công trong sự nghiệp cao quý. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 29 tháng 4 năm 2019 Chu Mai Anh
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 1. Lý do chọn đề tài 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của khoá luận 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của khoá luận 2 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 3 5. Kết cấu của khoá luận 3 NỘI DUNG 4 CHƯƠNG 1. ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ CHO SỰ DUNG THÔNG TAM GIÁO Ở VIỆT NAM THỜI LÝ – TRẦN 4 1.1 Điều kiện kinh tế - xã hội thời Lý – Trần 4 1.2 Những nhiệm vụ chính trị thực tiễn đặt ra 12 1.3 Những tiền đề tư tưởng cho sự dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo 17 1.3.1 Khái quát chung về Nho giáo 17 1.3.2 Khái quát chung về Phật giáo 28 1.3.3 Khái quát về Đạo giáo 34 CHƯƠNG 2. NHỮNG ẢNH HƯỞNG NỔI BẬT CỦA DUNG THÔNG TAM GIÁO TRONG LĨNH VỰC CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI THỜI LÝ – TRẦN 41 2.1 Ảnh hưởng của sự dung thông tam giáo đến đường lối trị nước thời Lý – Trần 41 2.2 Ảnh hưởng của sự dung thông tam giáo trong việc xây dựng và phát triển giáo dục - khoa cử 46 2.3 Ảnh hưởng của sự dung thông tam giáo đến việc xây dựng và thực thi phát triển pháp luật 57 KẾT LUẬN 64 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 66
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Dung thông tam giáo ở Việt Nam thời Lý – Trần là một hướng nghiên cứu quan trọng, luôn có ý nghĩa lý luận và tính thời sự cấp thiết. Bởi vì, Nho – Phật – Đạo là các học thuyết triết học – tôn giáo có nguồn gốc từ Trung Quốc và Ấn Độ, chúng đã sớm du nhập vào nước ta và dần chiếm một vị trí quan trọng trong kiến trúc thượng tầng của xã hội phong kiến Việt Nam, đã ảnh hưởng và tác động tới nhiều mặt của đời sống xã hội. thời Lý – Trần, Nho giáo cùng với Phật giáo và Đạo giáo trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động mạnh mẽ vào các lĩnh vực của đời sống xã hội trong đó có lĩnh vực chính trị. Để hiểu rõ hơn vai trò, vị trí, đánh giá những ảnh hưởng của dung thông tam giáo trong lĩnh vực chính trị, chúng ta phải đặt nó trong những điều kiện kinh tế -xã hội cụ thể mà ở đó nó tồn tại và phát triển. Vì vậy, việc cần thiết phải đi sâu vào việc nghiên cứu thời kỳ Việt Nam khôi phục nền độc lập tự chủ, xây dựng và phát triển quốc gia Đại Việt với sự dung thông của ba tôn giáo chính Nho – Phật – Đạo là hướng tiếp cận quan trọng, có ý nghĩa bản lề. Có điều, qua tìm hiểu các công trình nghiên cứu về dung thông tam giáo thời Lý – Trần tại Việt Nam chúng tôi thấy rằng, các công trình tìm hiểu ảnh hưởng của dung thông tam giáo thời Lý -Trần đến lĩnh vực chính trị còn chưa nhiều và có nhiều vấn đề còn bỏ ngỏ, cần có sự nghiên cứu và xem xét sâu hơn, tìm hiểu dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo ngay từ thời kỳ nó có những bước phát triển mạnh mẽ ban đầu và trên nhiều mặt Hơn nữa, việc nghiên cứu dung thông tam giáo trong thời Lý -Trần còn giúp hiểu được khí phách tự lập trong học phong, học thuật của ông cha ta lúc bấy giờ cũng như bản lĩnh của dân tộc Việt Nam trong việc tiếp thu các yếu tố văn hoá ngoại nhập. Từ đó, chúng ta có thể rút ra nhiều bài học quý giá trong việc bảo vệ và phát triển nền văn hoá dân tộc trong quá trình hội nhập và giao lưu quốc tế. 1
Hiện nay, để phục vụ mục tiêu đổi mới và hội nhập quốc tế trong bối cảnh toàn cầu hoá thành công, thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, thì việc nghiên cứu di sản dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo ở Việt Nam càng trở thành một nhu cầu thiết yếu. Việc nghiên cứu ấy nhằm đưa ra những căn cứ để đánh giá một cách khách quan về đặc điểm và nội dung, những ảnh hưởng và giá trị của dung thông tam gíao trong lĩnh vực chính trị đối với lĩnh vực chính trị dân tộc thời Lý – Trần, từ đó có thái độ và căn cứ đúng đắn trong việc tiếp thu những di sản của quá khứ để xây dựng một nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Vì những lý do trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề nghiên cứu “Ảnh hưởng của dung thông tam gíao Nho – Phật – Đạo trong lĩnh vực chính trị - xã hội ở Việt Nam thời Lý -Trần” làm đề tài khoá luận tốt nghiệp của mình. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của khoá luận 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của khoá luận là ảnh hưởng của dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo trong lĩnh vực chính trị - xã hội ở Việt Nam thời Lý – Trần 2.2. Phạm vi nghiên cứu của khoá luận Phạm vi nghiên cứu của khoá luận là những ảnh hưởng của dung thông tam giáo trong lĩnh vực chính trị - xã hội cụ thể là ở ba phương diện sau: đường lối trị nước, giáo dục – khoa cử và pháp luật. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của khoá luận 3.1 Mục đích của khoá luận Mục đích của khoá luận là trình bày một cách có hệ thống ảnh hưởng của việc dung thông tam giáo ở Việt Nam trong lĩnh vực chính trị - xã hội thời Lý -Trần 3.2 Nhiệm vụ của khoá luận Nhiệm vụ của khoa luận là phân tích khái quát điều kiện và tiền đề cho sự dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo ở Việt Nam thời Lý – Trần. 2
Phân tích ảnh hưởng của dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo trong lĩnh vực chính trị - xã hội ở Việt Nam thời Lý – Trần. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1 Cơ sở lý luận Cơ sở lý luận của khoá luận là những nguyên lý cơ bản của triết học Mác – Lênin, quan điểm của Hồ Chí Minh và Đảng Cộng Sản Việt Nam về xã hội và con người 4.2 Phương pháp nghiên cứu của khoá luận Phương pháp nghiên cứu của khoá luận là phương pháp biện chứng duy vật của Triết học Mác – Lênin, phương pháp nghiên cứu lịch sử triết học và kết hợp với một số phương pháp nghiên cứu khoa học như : phân tích – tổng hợp, logic – lịch sử, đối chiếu – so sánh, 5. Kết cấu của khoá luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung khoá luận gồm hai chương : Chương 1 : Điều kiện và tiền đề cho sự dung thông tam giáo thời Lý – Trần Chương 2 : Những ảnh hưởng nổi bật của dung thông tam giáo đền lĩnh vực chính trị - xã hội thời Lý – Trần 3
NỘI DUNG CHƯƠNG 1. ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ CHO SỰ DUNG THÔNG TAM GIÁO Ở VIỆT NAM THỜI LÝ – TRẦN 1.1 Điều kiện kinh tế - xã hội thời Lý – Trần Sau hơn một nghìn năm bị phong kiến phương Bắc đô hộ, với chiến thắng Bạch Đằng năm 938, nước ta đã bước vào kỷ nguyên mới, kỷ nguyên độc lập dân tộc. Từ thế kỷ XI đến thế kỷ XIV là thời kỳ đất nước ta đạt được sự ổn định về kinh tế, chính trị, văn hoá và thống nhất dân tộc - những tiền đề quan trọng tạo nên sự phát triển rực rỡ trên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, thể hiện sức sống của dân tộc trong thời kỳ Lý - Trần. Trong thời kỳ này, vấn đề phát triển kinh tế được nhà nước phong kiến đặc biệt quan tâm, vì đó là cơ sở để ổn định tình hình chính trị - xã hội. Về kinh tế, bằng các chính sách khác nhau, nông nghiệp được đưa lên vị trí hàng đầu. Nông nghiệp phát triển kéo theo sự phát triển của thủ công nghiệp, nhiều nghề của nước ta được hình thành và phát triển, như đồ gốm, dệt gấm, kiến trúc Kinh tế Đại Việt vốn là nền kinh tế nông nghiệp lúa nước cho nên triều Lý Trần thực hiện chính sách trọng nông, khuyến nông rất mạnh mẽ. Nhà nước phong kiến Việt Nam thời Lý - Trần đã dùng nhiều biện pháp nhằm phát triển nông nghiệp, tăng diện tích ruộng đất. Các vua còn thân chinh xuống ruộng tịch điền cày mẫu để khuyến khích sản xuất nông nghiệp. Triều Trần còn lập Ty khuyến nông, đặt các chức quan Hà đê chánh phó sứ. Các vua Trần thường xuyên đi thăm việc đắp đê. Bên cạnh đó, nhà nước còn thực hiện chính sách “ngụ binh ư nông” nhằm kết hợp phát triển kinh tế với bảo vệ an ninh, quốc phòng. Thời Lý - Trần mở đầu cho nền văn minh Đại Việt, vì vậy kinh tế - xã hội nói chung, thủ công nghiệp nói riêng, có bước phát triển đáng kể so với trước đó. Kỹ thuật thủ công nghiệp góp phần đảm bảo mọi nhu cầu thiết yếu 4
của đời sống xã hội: ăn, mặc, ở, đi lại, học hành, sinh hoạt Thời kỳ này, sản phẩm của nghề dệt cũng tạo nên nét văn hóa đặc sắc của ĐạiViệt. Nghề dệt vốn đã nổi tiếng với những sản phẩm: tơ tằm, lông sợi, tơ chuối, đay gai. Làng Nghi Tàm nổi tiếng với nghề dâu tằm, có công chúa Quỳnh Hoa (con vua Lý Thần Tông) làm tổ sư nghề dệt. Công chúa xin vua cha ra tu ở chùa Đống Long (tức chùa Kim Liên) và tại đây, Công chúa đã dạy cho dân làng biết nghề tằm tang canh cửi. Thời kỳ này, nghề gốm đã sản xuất được khá nhiều loại hình sản phẩm phục vụ đắc lực cho công cuộc kiến thiết đất nước, tư liệu sinh hoạt, trang trí xa xỉ, xây dựng chùa chiền Thời ấy, các làng gốm đã nổi tiếng như: Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) Có thể nói, gốm Lý - Trần là đỉnh cao của nghệ thuật gốm trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Nghệ thuật đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc khắc hoạ nghệ thuật của các công trình Phật giáo. Dưới thời Lý Trần, các nghề thủ công mỹ nghệ đã tiến một bước khá dài. Nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Đại Việt được phong kiến nước ngoài coi là báu vật. Khắp nông thôn miền xuôi, đâu cũng có thợ rèn, thợ đúc Ở miền núi, nghề khai mỏ rất phát đạt, hiện tượng mua bán nhân công cũng đã xuất hiện. Một sử gia Trung Quốc viết: “Giao Chỉ có cái lợi mỏ vàng, mới mua dân về làm nô.” Các nghề mộc, nề, khắc chạm, sơn thếp cũng phát triển đáp ứng cho nhu cầu xây dựng nhiều chùa chiền của nhà nước và nhân dân. Ngoài ra, nước ta lúc đó còn có nghề in giấy, in bản gỗ đã ra đời. Sau khi Lý Công Uẩn dời đô về Thăng Long, nhiều làng nghề làm giấy đã xuất hiện ở kinh thành như làng Yên Thái, Yên Hoà (làng giấy), làng Hồ, làng Nghè (Nghĩa Đô) Sản phẩm đó phục vụ cho học hành, thi cử và để viết kinh Phật. Từ đó, hình thành những trung tâm buôn bán lớn trong nước và ngoài nước, như Thăng Long, Vân Đồn. Nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển của sản xuất và trao đổi, mạng lưới giao thông thuỷ, bộ, hệ thống trạm dịch trong thời Lý – Trần cũng được mở 5
mang thêm. Từ Thăng Long toả đi các nơi có cả các hệ thống đường thuỷ, bộ; nhất là trên các đường sông và ven biển đã có nhiều thuyền lớn đi lại tấp nập. Trong giai đoạn này, "có thể nói, bộ mặt kinh tế của nước Đại Việt đã phát triển với một sinh lực dồi dào và đạt đến trình độ khá cao”[26, 134]. Vấn đề ruộng đất là vấn đề quan trọng bậc nhất không chỉ trong thời kì này mà ở các thời kỳ sau này của xã hội phong kiến Việt Nam. Đối với quốc gia phong kiến như Đại Việt thời Lý Trần có nền kinh tế là nông nghiệp lúa nước thì cơ sở tạo nên chế độ kinh tế đó chính là chế độ sở hữu ruộng đất. Đặc điểm của quan hệ sản xuất của chế độ phong kiến Việt Nam nói chung và của thời kỳ Lý – Trần nói riêng là chế độ sở hữu ruộng đất của nhà nước. Những hình thức chia ruộng gồm có các loại ruộng công làng xã, điền trang thái ấp, ruộng tư và ruộng của nhà chùa; nhưng hình thái tư hữu về ruộng đất cũng chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong chế độ sở hữu lúc bấy giờ. Chế độ sở hữu ruộng đất thuộc về nhà nước có liên quan trực tiếp tới chế độ canh tác dựa trên cơ sở thuỷ lợi. Dân tộc Việt Nam từ trước đều gắn với nền nông nghiệp lúa nước. Nhận biết được sự cần thiết của vấn đề thuỷ lợi, nhà Lý vào năm 1108 đã huy động nhân dân đắp đê Cơ Xá và đặc biệt là công trình đắp đê Đỉnh Nhĩ hay còn gọi là đê Quai vạc dưới thời Trần. Chính hình thức sở hữu ruộng đất của nhà nước đã quy định địa vị và quan hệ qua lại của các tầng lớp xã hội trong sản xuất , quy định hình thức phân phối sản phẩm của xã hội trong xã hội phong kiến. Hay nói cách khác, chế độ này khiến cho sự phân hoá giai cấp hình thành nhưng sự hình thành của giai cấp địa chủ chưa thực sự mạnh mẽ như dưới thời Trần. Đầu thời Trần , chế độ tư hữu về ruộng đất càng ngày càng gia tăng. Thời kỳ này, nhà nước cho phép bán ruộng đất công thành ruộng đất tư. Thích hợp với quan hệ kinh tế đó là một xã hội có kết cấu giai cấp còn tương ứng. Giai cấp phong kiến thống trị là tầng lớp quý tộc và quan liêu, đại biểu là vua nắm quyền hành trong triều đình và xã hội. Tiếp đó là tầng lớp địa chủ lúc đầu còn ít nhưng về sau tăng dần lên. 6
Tăng lữ cũng là tầng lớp xã hội đáng kể và là lực lượng đông đảo từ cuối Bắc thuộc đến đầu thời Trần. Nhà nước đã dùng tầng lớp này và tầng lớp Nho sĩ mới xuất hiện để duy trì sự ổn định xã hội và củng cố quyền lực triều đình. Xuất hiện tầng lớp trí thức, chủ yếu bao gồm nhà sư và nhà Nho. Nhà sư trưởng thành từ hai dòng thiền Tinida lưu chi và Vô ngôn thông. Nhà Nho trưởng thành từ giáo dục – khoa cử Nho học và trong đó có nhiều người tham gia bộ máy hành chính của nhà nước phong kiến quân chủ. Các nhà sư còn học cả các kinh sách của Nho giáo, của Đạo gia. Đông đảo quần chúng nhân dân bị thống trị bao gồm nông dân các làng xã lĩnh canh công điền, công thổ hoặc ruộng của địa chủ , nông nô, nô tỳ, thợ thủ công, lái buôn, Một điều đáng chú ý ở thời kỳ này là sự trưởng thành của tầng lớp địa chủ và tầng lớp nho sĩ. Sự trưởng thành này diễn ra trên cơ sở chế độ đại điền trang dần dần nhường bước cho chế độ tư hữu ruộng đất. Nó làm cho cơ cấu bộ máy nhà nước phong kiến từ thời Lý tới Trần có nhiều thay đổi lớn. Nho sĩ dần dần thay thế những chức vụ quan trọng của nhà nước mà trước đó do tầng lớp quý tộc nắm giữ. Đến cuối thời Trần, tầng lớp nho sĩ quan liêu cũng đã trở thành chỗ dựa cho nhà vua trong việc trị nước. Xã hội Đại Việt từ thế kỷ X trở đi, nhất là thời Lý - Trần, kinh tế thương nghiệp phát triển lên một bước đáng kể,có những thành tựu rực rỡ. Tiền tệ xuất hiện và sử dụng rộng rãi. Giao thông vận tải luôn được cải tạo và mở rộng, góp phần tích cực cho ngoại thương phát triển. Từ trước, thuyền buôn các nước phương Nam và phương Tây như Diệp Điều (Gia va), Thiện (Miến Điện), Thiên Túc (Ấn Độ), An Tức (I răng), Đại Tấn (Đông La Mã) đều đã qua lại buôn bán trên vùng biển nước ta. Đến thời Lý - Trần, thuyền buôn các nước không những chỉ có qua lại ghé đậu mà còn thực sự buôn bán trực tiếp với nước ta [29, 185]. Buôn bán giữa Đại Việt và các nước khác lúc đó không chỉ là sự giao lưu kinh tế, mà kéo theo đó là giao 7
lưu văn hóa, tôn giáo. Chắc chắn Đại Việt lúc đó phải có sự giao lưu Phật giáo trong nước và khu vực, đặc biệt với các nước láng giềng: Trung Quốc, Chiêm Thành và xa hơn nữa là: Tây Vực, Miến Điện, Gia va, Ấn Độ Năm 1187, “Có nhà sư Tây Vực đến. Vua xuống chiếu hỏi vua ấy có tài năng gì, trả lời có tài sai bảo được hổ. Bảo thử tài, không hiệu nghiệm "[5, 878]. Năm 1311, “Lấy con gái của sư người Hồ là Chu Di Bà Lam vào cung. Nhà sư này đời Nhân Tôn đã sang nước ta ” [5,526]. Dưới thời Trần, Tá Thánh thái sư Chiêu Văn Vương Nhật Duật là người rất giỏi, thường giao lưu với nước ngoài, am hiểu phong tục các nước, lại nói được tiếng các nước: Lại đến chơi chùa Tường Phù, nói chuyện với sư người Tống, ngủ lại rồi về. Phàm là người nước ngoài đến kinh sư, thường kéo đến chơi nhà, nếu là người Tống thì ngồi nghế đối nhau, đàm luận suốt ngày, là người Chiêm hay người Man khác đều theo quốc tục của họ mà tiếp đãi [5, 558]. Đặc biệt, quan hệ ngoại giao giữa Đại Việt và Tống đã tạo điều kiện để du nhập kinh Phật từ Trung Quốc, làm cho Phật pháp phát triển. Các nhà sư Đại Việt lúc đó cũng chịu nhiều ảnh hưởng của tư tưởng thiền Tông Trung Quốc. Chẳng hạn như phái thiền Vô Ngôn Thông thời Lý, phái Thảo Đường, phái Trúc Lâm Yên Tử là những phái chịu ảnh hưởng từ Phật giáo Trung Hoa. Cùng với nền chính trị độc lập nêu cao ý chí tự lực tự cường, nền kinh tế có bước phát triển đạt được nhiều thành tựu rực rỡ, Đại Việt có một nền văn hoá phát triển tương thích. Văn hoá Đại Việt thời Lý - Trần để lại một dấu ấn khá đậm trong tiến trình phát triển lịch sử dân tộc. Như Lê Quý Đôn đã nhận định “Nước Nam ở hai triều Lý - Trần nổi tiếng là văn minh.” Nền giáo dục Nho học có tính chất thế tục do nhà nước phong kiến quản lý đã xuất hiện, khác hẳn với nền giáo dục của nhà chùa. Điều này có tác động trực tiếp vào sự hình thành của đội ngũ trí thức dân tộc và sự tuyển lựa nhân lực cho bộ máy quan liêu; ảnh hưởng cả đến thế giới quan và những quy phạm 8
chính trị, đạo đức con người và hơn thế là phong cách tư duy trong sáng tác văn học , nghệ thuật. Thời kỳ này giáo dục được chú ý phát triển, thi cử được tiến hành để tuyển người tài bổ sung vào hàng ngũ quan lại giúp việc cho triều đình . Trên lĩnh vực văn học, nhiều áng thơ văn đặc sắc đã xuất hiện. Bên cạnh những bài thơ và văn bia xoay quanh các chủ đề của đạo Phật là những áng văn chính luận nổi tiếng phản ánh công cuộc dựng nước và giữ nước của dân tộc. Trong đó, tiêu biểu là bài Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn. Đến thời Trần, hoạt động thơ văn diễn ra rất sôi nổi, đặc biệt thời kỳ này chữ Nôm đã được vận dụng rộng rãi. Chủ đề thơ văn thời kỳ này không những xoay quanh những vấn đề của đạo Phật mà còn cả của đạo Nho và nhất là của đời sống hiện thực. Chữ Nôm được đưa vào sử dụng đồng thời với chữ Hán tạo nên sự phong phú trong các sáng tác đương thời, đạo Phật cũng nhờ đó mà phát triển và ảnh hươngr rộng rãi vào trong nhân dân. Chữ Hán không thoả mãn được nhu cầu quảng đại của quần chúng nhân dân. Chữ Nôm xuất hiện (có thể đã được dùng khá phổ biến thời Trần) để ghi âm tiếng nói dân tộc, giảm bớt sự phức tạp của chữ Hán và cùng chữ Hán đáp ứng rộng rãi hơn nữa nhu cầu của xã hội. Tác phẩm Khoá hư lục của Trần Thái Tông được ít người biết đến bởi sáng tác bằng chữ Hán, sau này Tuệ Tĩnh phải giải nghĩa bộ Kinh này bằng quốc âm để phổ biến rộng rãi trong tín đồ của đạo Phật. Tác phẩm Cư trần lạc đạo của Trần Nhân Tông được viết bằng chữ Nôm nên phổ biến rộng rãi, giúp cho tư tưởng Phật giáo đến gần với quảng đại quần chúng. Mặt khác, sự ra đời và sử dụng phổ biến chữ Nôm thể hiện tinh thần tự chủ của dân tộc Đại Việt. Chữ Nôm là sản phẩm của văn hoá Đại Việt nhằm phục vụ cho văn hóa Đại Việt. Không giống như chữ Hán được truyền bá từ phương Bắc và ban đầu nó mang tính chất áp đặt, do người Hán sang xâm lược đem theo. Thời kỳ này, văn học nghệ thuật đạt được nhiều thành tựu rực rỡ. Do sự phát triển chữ Nôm, bên cạnh ngôn ngữ vay mượn là chữ Hán nên văn học 9
thời Lý - Trần đã có nhiều tác phẩm có giá trị. Các tác phẩm văn học thời kỳ này phản ánh tinh thần dân tộc, phát huy cao độ tính độc lập, tự chủ, tự cường của một thời được gọi là “hào khí Đông A”. Có những tác phẩm tiêu biểu như: bài “Nam quốc sơn hà" được xem là tuyên ngôn độc lập đầu tiên của đất nước; “Hịch tướng sĩ”, bài “Phú sông Bạch Đằng” với các tác giả lớn như: Trần Quang Khải,Trần Quốc Tuấn, Trương Hán Siêu Bên cạnh nêu cao tư tưởng yêu nước, tự hào dân tộc, thơ văn Lý - Trần còn ca ngợi cảnh thiên nhiên giàu đẹp như: Sáng dậy mở cửa sổ Xuân đi nào có hay Một đôi bươm bướm trắng Phất phơ lướt hoa bay (Dịch thơ Trần Nhân Tông) Một bộ phận không nhỏ đóng góp cho văn thơ Lý Trần là lực lượng những tác gia là các nhà sư. Làm những bài kệ hầu như là sở thích, thói quen của các nhà sư thời kỳ này. Thậm chí, đối đáp nhau họ còn dùng thơ. Trong Thiền uyển tập anh, hầu như nhà sư nào trước khi thoát xác, họ cũng đọc một bài kệ để lại cho đệ tử của mình. Nội dung chủ yếu của các bài kệ mang đậm màu sắc Phật giáo. Các tác phẩm ấy cũng không tách khỏi tinh thần của thời đại.Thời Lý - Trần cũng để lại nhiều văn bia dài, nhiều bài phú hay như: Đông hồ bút, Trảm xà kiếm, Ngọc tỉnh liên, Thiên Hưng trấn Ngoài ra, thể loại truyện cũng ra đời như Báo cực truyện, Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, Nam ông mộng lục Hai tác phẩm “Việt điện u linh”, “Lĩnh Nam chích quái” hiện nay trở thành tư liệu quý để chúng ta tìm hiểu về tôn giáo, tín ngưỡng Việt Nam giai đoạn này. Thời kỳ này, các ngành nghệ thuật sân khấu, ca vũ nhạc cũng có những tiến bộ đáng kể, đã xuất hiện một số loại hình ca kịch như ả đào, chèo, tuồng, Đặc biệt là thành tựu về kiến trúc và điêu khắc. Tiêu biểu là Văn Miếu, chùa 10
Một Cột, chùa Keo, của thời Lý; đến nhà Trần, có cổ tháp Bình Sơn, chùa Phật Tích, tháp Báo Thiên, Ngoài ra, thời kì này còn đánh dấu sự xuất hiện của sử học. Đáng chú ý nhất là bộ Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu Một số ngành như thiên văn, lịch pháp, y học của dân tộc đã xuất hiện và có những thành tích đáng chú ý với đại biểu như Đặng Lộ và Trần Nguyên Đán trong lĩnh vực lịch pháp; hay nhà y học và dược học lỗi lạc là Tuệ Tĩnh. Chúng ta còn biết khoa học kĩ thuật thời Trần đã chế tạo súng thần công.Hồ Nguyên Trừng là người nắm vững kĩ thuật đó. Theo Trần Quốc Vượng - Hà Văn Tấn: Ngày nay, chúng ta còn được đọc những điều ghi chép về các máy tự động thời Lý. Bia Sùng thiện diên linh ở núi Đọi (Hà Nam, dựng năm 1121) có chép về máy Kim Ngao: “Ngày trung thu và ngày Tết, vua (Nhân Tông) ngự ở điện Linh Quang trên bờ sông Lô. Dưới sông hàng nghìn thuyền gióng trống đua bơi. Ở giữa sông, một con rùa vàng nổi, lưng đội ba hòn núi. Rùa lội lờ đờ trên mặt nước, lộ vân trên vỏ và soải bốn chân. Chuyển mắt nhìn lên bờ, miệng thì phun nước lên bến. Quay đầu hướng tới ngai vua mà cúi chào”. Bia Sùng thiện diên linh còn tả máy đèn quay và người máy đánh chuông. Lý Nhân Tông đặt hội đèn Quảng Chiếu:“dựng đèn Quảng Chiếu ngoảnh ra cửa Đoan Môn. Giữa nêu một cột, ngoài đặt 7 tầng. Rồng uốn mà nở toà sen vàng, rèm lồng mà che đèn sáng rực. Có máy dấu kín dưới đất, làm đài quay như bánh xe. Lại có 2 toà lầu hoa. Treo quả chuông đồng, tạc chú tiểu mặc áo cà sa, vặn mày kín thì giơ dùi đánh. Nghe tiếng sáo liền quay mặt lại. Trông bóng vua lại biết cúi đầu. Tựa như có trí khôn, biết khi động, khi tĩnh” [35, 334-335] Tóm lại, những lĩnh vực kinh tế - xã hội, văn hoá tinh thần thời kỳ Lý – Trần bị chi phối sâu sắc bởi cả Nho giáo, Phật gíao và Đạo giáo. 11
1.2 Những nhiệm vụ chính trị thực tiễn đặt ra Từ năm 938, chiến thắng của Ngô Quyền trên sông Bạch Đằng đã chấm dứt hàng ngàn năm thời Bắc thuộc và mở ra kỷ nguyên độc lập, tự chủ của dân tộc. Trong thời kỳ Bắc thuộc, Nho giáo được đưa vào nước ta chủ yếu là theo vó ngựa quân xâm lược, đóng vai trò là công cụ của giai cấp thống trị nhà Hán trong âm mưu đồng hoá dân tộc ta, cho nên thái độ nhân dân ta là phản ứng lại Nho giáo nhằm bảo vệ, khẳng định nền độc lập và chủ quyền đất nước, bảo tồn nòi giống, tín ngưỡng, phong tục và di sản văn hoá cổ truyền của dân tộc. Trong thời gian đó, Phật giáo được du nhập và được nhân dân tiếp nhận rộng rãi, nó góp phần vào việc khôi phục chủ quyền đất nước. Điều này lý giải vai trò nổi bật của Phật giáo trong ba triều đại: Ngô - Đinh - Tiền Lê (thế kỷ X - XI). Tuy nhiên, Phật giáo được vận dụng vào cai trị đất nước khó lòng thiết lập trật tự, kỷ cương một cách có hiệu quả, vì vậy, từ khi đất nước độc lập, đặc biệt là từ thời Lý, Nho giáo dần được nhà nước phong kiến Việt Nam thừa nhận và chú trọng phát triển. Đó không phải là một hiện tượng ngẫu nhiên mà nó xuất phát từ những nhu cầu tổ chức, quản lý xã hội đặt ra lúc bấy giờ, đó là: Trước hết, việc chú trọng phát triển Nho giáo xuất phát từ nhu cầu xây dựng và phát triển bộ máy chính quyền nhà nước quân chủ quý tộc lớn mạnh và nhu cầu thiết lập trật tự kỷ cương xã hội, ổn định đời sống nhân dân, đảm bảo nền độc lập dân tộc Ngay từ khi được giải phóng khỏi ách áp bức, bóc lột của chính quyền đô hộ vào thế kỷ thứ X, việc xây dựng nhà nước phong kiến tập quyền đã được đặt ra. Bộ máy hành chính đô hộ cũ bị xoá bỏ, được thay thế bằng bộ máy chính quyền độc lập, tự chủ đối với phương Bắc và được hoàn thiện dần. Khác với họ Khúc, họ Dương, Ngô Quyền đã lập ra một nhà nước riêng biệt mà tính chất căn bản của Nhà nước đó là một nhà nước phong kiến trung ương tập quyền. 12
Tuy nhiên, dưới các triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê, công việc đó mới chỉ làm được những bước đầu tiên và chưa được đẩy mạnh. Những gì mà các vương triều đạt được trong thời gian này cũng chỉ như một bước đi đầu tiền cho sự phục hưng quốc gia Đại Việt, nền văn hoá dân tộc đạt được cũng chỉ dừng lại ở những yếu tố mang tính chất khởi động, bản lề. Mặt khác, chế độ phong kiến ấy chưa hoàn toàn vững chắc, trong lòng nó còn chứa đựng nhiều mầm mống, nguy cơ làm cho chế độ đó suy yếu và tan rã. Cung cách cai trị, quản lý xã hội của các ông vua trong thời kỳ này là khá tuỳ hứng, mang vóc dáng của một thủ lĩnh hữu dũng mà chưa thấy ở họ những mưu tính, những kế sách lâu dài cho dân tộc, chưa có ở họ tầm vóc của một vị Hoàng đế và một triều đại với điển chế hoàn bị. Không những thế, qua Đại Việt sử ký toàn thư, các ông vua thời kỳ này còn tuỳ ý sử dụng hình phạt hết sức tàn khốc trong việc cai trị và bảo vệ ngai vàng. Ở họ, thiếu hẳn đi một đường lối, một lý luận cai trị làm nền, làm cái căn bản. Chế độ sở hữu ruộng đất - cơ sở kinh tế của chế độ phong kiến, ít nhiều chứa đựng trong bản thân nó những yếu tố phân tán và đây là nguyên nhân chủ yếu dẫn tới tình trạng rối loạn, đe doạ sự ổn định xã hội và sự thống nhất đất nước. Nạn 12 sứ quân cát cứ các vùng diễn ra sau thời Ngô, nạn phế lập liên tục xảy ra trong các triều đại ấy là những minh chứng cho điều này. Trong khi đó, nạn lũ lụt ở đồng bằng sông Hồng, thiên tai diễn ra hàng năm đe doạ đến sản xuất và đời sống đòi hỏi phải tập hợp trí tuệ và lực lượng của dân tộc để khắc phục. Ngoài ra, mặc dù đất nước đã được độc lập, nhưng nạn ngoại xâm vẫn thường xuyên xảy ra đe doạ nền độc lập và chủ quyền quốc gia, đòi hỏi phải tập hợp, đoàn kết và động viên sức mạnh của toàn dân tộc để đối phó thành công. Tình hình trên đặt ra một yêu cầu khách quan là phải xây dựng, củng cố và phát triển chế độ phong kiến trung ương tập quyền, phải tập trung và thống nhất quyền lực chính trị vào một dòng họ có thế lực, có sức mạnh. Nhưng để xây dựng và phát triển chế độ phong kiến trung ương tập quyền mạnh mẽ, duy 13
trì sự ổn định và phát triển đất nước, đè bẹp những hành động xâm lược từ bên ngoài, không phụ thuộc vào ý muốn chủ quan của giai cấp phong kiến thống trị, vào tâm lý và nguyện vọng chủ quan của con người. Muốn thực hiện được những yêu cầu và đòi hỏi khách quan đó, trước hết và chủ yếu là phải có một học thuyết, một lý luận soi đường. Các triều đại phong kiến cần phải tìm ra cho mình một hệ tư tưởng làm chỗ dựa trong việc cai trị, quản lý xã hội để đưa đất nước từng bước vững chắc trên con đường phát triển. Yêu cầu và đòi hỏi khách quan đó đã tạo tiền đề kinh tế - xã hội thuận lợi cho không chỉ Phật giáo mà chủ yếu là Nho giáo có vị trí lớn hơn so với các triều đại Ngô, Đinh, Tiền Lê. Nho giáo với tư tưởng thiên mệnh, tôn quân quyền, với thuyết tam cương - ngũ thường, đường lối đức trị cùng nhiều bài học kinh nghiệm được đúc rút ra từ thực tiễn cai trị và quản lý xã hội lại đáp ứng được những yêu cầu và đòi hỏi trên. Vì vậy mà, các triều đại phong kiến Lý - Trần và cả các triều đại phong kiến về sau đã chọn Nho giáo với tư cách là học thuyết chính trị - xã hội làm chỗ dựa tư tưởng trong việc cai trị, quản lý xã hội, trong việc kiến tạo, duy trì và phát triển chế độ phong kiến về mọi mặt. * Đến cuối thế kỷ X đầu thế kỷ XI, để củng cố và phát triển đất nước về mọi mặt, một trong những điều kiện có ý nghĩa quyết định là triều đại phải thiết lập và duy trì xã hội có trật tự kỷ cương, ổn định. Có như vậy mới tạo ra những động lực, tạo đà để phát triển. Muốn thực hiện và đáp ứng được đòi hỏi này không thể không dựa vào một hình thái tư tưởng nhất định làm căn cứ cho sự định hướng và chỉ đạo. Như trên đã nói, cùng với Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo cũng sớm du nhập vào Việt Nam. Đặc biệt, đến thời Lý -Trần, Phật giáo đã có sự phát triển khá thịnh, được nhà nước phong kiến suy tôn, chọn làm quốc giáo. Nhưng trong bản chất và nội dung học thuyết của nó, Phật giáo và Đạo giáo chủ yếu không phải là đạo trị nước. Với những quan niệm về sinh, lão, bệnh, tử, luân hồi, nghiệp báo của Phật giáo; với phương pháp tu luyện trường sinh bất tử và thuật phù thuỷ đầy tính chất mê tín, dị 14
đoan của Đạo giáo khó có một vai trò đáng kể trong việc tổ chức, duy trì và phát triển bộ máy Nhà nước phong kiến, duy trì trật tự, kỷ cương và ổn định xã hội, cai trị, quản lý xã hội và xây dựng, phát triển đất nước Trong khi đó, Nho giáo với tư cách là một học thuyết chính trị -xã hội, đã trở thành công cụ hữu hiệu để giải quyết những vấn đề thiết thân của việc xây dựng củng cố nhà nước phong kiến như vấn đề tôn quân quyền, sử dụng bề tôi, những quy định, các điển chương lễ chế và cơ cấu hành chính từ triều đình trung ương cho đến địa phương Nho giáo chủ trương quyền hành phải thống nhất, tập trung vào thiên tử, bảo vệ sự chính thống mà trên thực tế là bảo vệ các vương triều với quyền lợi của dòng họ thống trị và các địa vị tôn quý của nó. Đồng thời, nó còn đưa ra những quy tắc, chuẩn mực đạo đức cho hành vi ứng xử của con người, những yêu cầu đối với các mối quan hệ vua - tôi, cha - con, chồng - vợ, đối với việc tu thân có tác dụng to lớn trong việc giúp các triều đại củng cố sự thống trị giai cấp, sự thống nhất đất nước vào chính quyền trung ương, ổn định trật tự xã hội. Nhìn chung, nội dung học thuyết Nho giáo với tư tưởng bảo vệ vương quyền, sự liên kết gia đình, dòng họ, bảo vệ sự liên kết giữa cá nhân và xã hội xung quanh triều đình, duy trì sự phân chia đẳng cấp xã hội theo danh phận; với khả năng dung hợp sự phân chia và liên kết này trên nền tảng đạo đức, luân lý, chính trị mà cơ sở của nó nằm ở những nguyên tắc về lễ, pháp hoà lẫn nhau và được thần thánh hoá là thiên mệnh, trung hiếu, tam cương ngũ thường đã phục vụ đắc lực cho yêu cầu của giai cấp thống trị đương thời. Nhà nghiên cứu Quang Đạm khi đánh giá vai trò của Nho giáo, đã đưa ra ý kiến rằng, “ít có một thứ đạo nào làm được tỉ mỉ chu đáo, chặt chẽ như thế để giữ bệ ngọc ngai vàng cho các vua chúa. Lễ giáo của Khổng - Mạnh, Trình - Chu là một công cụ mạnh mẽ của các triều đại đặt kỷ cương chặt chẽ trên toàn bộ đất nước” [6, 246]. Chính vì vậy, dưới thời Lý -Trần,nhà cầm quyền tuy theo Phật giáo, nhưng dần dần nhận thức ra khả năng là bệ đỡ 15
chính trị cho nhà nước của Nho giáo, và vì vậy Nho giáo ngày càng được trọng dụng và có điều kiện mở rộng tầm ảnh hưởng. Cùng với khả năng đáp ứng yêu cầu về tổ chức quản lý xã hội và tổ chức bộ máy hành chính nhà nước, sự phát triển của Nho giáo còn gắn với nhu cầu phát triển văn hoá, giáo dục. Khi chế độ phong kiến tập quyền đã bắt đầu ổn định và triển khai theo quy mô lớn thì yêu cầu về việc xây dựng và phát triển một nền văn hoá và giáo dục độc lập, tự chủ được đặt ra. Để nắm quyền quản lý đất nước, các triều đại Lý -Trần đã quan tâm đến việc nâng cao tri thức. Đồng thời, do yêu cầu củng cố và phát triển của nhà nước phong kiến, nên việc bổ nhiệm quan lại bằng con đường cũ - con đường “nhiệm tử” và “thủ sĩ” không đáp ứng được, mà cần phải có một quy trình, phương thức đào tạo và tuyển lựa quan lại mới để bổ sung vào đó. Phương thức này chỉ có thể thực hiện được bằng việc phát triển một nền giáo dục mới, với chế độ thi cử để tuyển lựa nhân tài. Với yêu cầu như vậy, hệ thống đào tạo, giáo dục theo Phật giáo không thể đáp ứng được nhu cầu này, mà chỉ có Nho giáo, với hệ thống lý thuyết đầy đủ về nội dung giáo dục và khoa cử, mới có thể đảm đương được nhiệm vụ lịch sử đó. Thực tế lịch sử đã khẳng định điều này. Thời kỳ đầu nhà Lý đến đầu nhà Trần còn tổ chức các kỳ thi Tam giáo, nhưng cuối thời Trần, giáo dục Nho học dần dần chiếm ưu thế. Từ đây, Nho giáo có cơ hội bám rễ sâu vào đời sống chính trị - xã hội của nước ta. Bởi lẽ, theo con đường phát triển của giáo dục - khoa cử, Nho giáo không những tác động trực tiếp vào sự hình thành đội ngũ trí thức của dân tộc và sự tuyển lựa nhân tài cho bộ máy nhà nước, mà nó còn tác động toàn diện đến thế giới quan, nhân sinh quan, đến những quy phạm chính trị và những chuẩn mực đạo đức của con người. Hơn thế nữa, nó còn dẫn đến những biến đổi căn bản trong phong cách tư duy, sáng tác văn học, nghệ thuật và ngay cả trong nhu cầu, thị hiếu của xã hội 16
1.3 Những tiền đề tư tưởng cho sự dung thông tam giáo Nho – Phật – Đạo 1.3.1 Khái quát chung về Nho giáo Nho giáo hay còn gọi là Khổng giáo, do Khổng Tử (Khổng Khâu: 551- 479 trước công nguyên), nhà tư tưởng lớn của Trung Quốc cổ đại sáng lập ra. Sau Khổng Tử, các học trò của ông đã phát triển Nho giáo theo nhiều hướng khác nhau. Mạnh Tử (khoảng 372 - 289 trước công nguyên) phát triển về phía duy tâm và Tuân Tử (khoảng 325 - 238 trước công nguyên) phát triển về phía duy vật. Nho giáo từ Khổng Tử đến Tuân Tử gọi là Nho Tiên Tần hay Nho nguyên thuỷ, đặc điểm của nó là chưa thần bí hoá và chưa khắc nghiệt nhiều. Đến đời Hán, Đổng Trọng Thư (thế kỷ II trước công nguyên), đại biểu tư tưởng của chế độ phong kiến trung ương tập quyền chuyên chế Hán đã phát triển Nho giáo theo hướng duy tâm thần bí và gia tăng tính chất đẳng cấp nghiệt ngã, gọi là Hán Nho. Thời Ngụy, Tấn, Nam Bắc Triều (thế kỷ III -VI), đạo Nho kết hợp với đạo Lão -Trang trở thành Huyền học. Đến thời Tống, Chu Đôn Di (1017-1073), Trình Hạo (1032-1085), Trình Di (1033-1107) và nhất là Chu Hy (1130-1200) kết hợp Nho giáo truyền thống với tư tưởng của Phật giáo thành Nho học mới, gọi là “Tống Nho” hay “Lý học” Trải qua các giai đoạn phát triển ngay tại Trung Quốc, Nho giáo đã khác nhiều so với lúc nó mới xuất hiện. Tuy nhiên, có thể nêu lên một số đặc điểm chung của Nho giáo như sau: Thứ nhất, đó là một học thuyết chính trị - đạo đức của giai cấp phong kiến Trung Quốc. Nó chủ trương dùng “nhân trị”, “đức trị”, “lễ trị” để quản lý xã hội. Thứ hai, Nho giáo, đặc biệt là Nho giáo Khổng -Mạnh, nêu lên một xã hội lý tưởng, xã hội “đại đồng”, xem đó là mục tiêu phấn đấu của mình. Thứ ba, Nho giáo xây dựng ý thức tôn ti trật tự trong xã hội. Thể hiện trong các quan niệm về“lễ”, “chính danh”. Thứ tư, Nho giáo chủ trương bất bình đẳng xã hội, dưới phải tuyệt đối phục tùng trên, nữ phải tòng phục nam. Thể hiện qua các khái niệm: tam cương, cương thường, trung hiếu, tiết nghĩa. 17
Thứ năm, càng về sau xu hướng Nho giáo là một học thuyết có tính chất tôn giáo càng rõ. Với những đặc điểm đó, buổi đầu du nhập, Nho giáo hoàn toàn không phù hợp với một xã hội vừa thoát thai từ thời Văn Lang -Âu Lạc, với chế độ lạc hầu, lạc tướng như xã hội nước ta hồi đầu Bắc thuộc. Nho giáo vào nước ta lúc đầu là do sự áp đặt của bọn thống trị Trung Quốc xâm lược. Song dần dà một bộ phận các trí thức Nho học đã lánh nạn sang Giao Châu, một bộ phận giai cấp thống trị bị Việt hoá đã khiến tình hình đổi khác.Có thể tính dấu mốc mà Nho giáo vào nước ta là từ thế kỷ II trước công nguyên, khi người Hán đặt chân lên đất nước ta. Năm 179 trước công nguyên, Triệu Đà, vua nước Nam Việt, đóng đô ở Phiên Ngung (nay thuộc Quảng Đông, Trung Quốc) sang xâm chiếm nước Âu Lạc (Việt Nam ngày nay), chia Âu Lạc ra thành hai quận: Giao Chỉ và Cửu Chân. Theo Hà Thành Hiên trong Nho học Nam truyền sử thì Triệu Đà là “nhân vật đầu tiên mở màn cho Nho học vào Lĩnh Nam”. Ông được xem là “từ tư tưởng đến hành động đều chịu ảnh hưởng của Nho học”. Chính sách cai trị của ông theo nguyên tắc “dĩ hoà vi quý” của Nho giáo. Ông rất tích cực truyền bá chữ Hán. Hai lần Giả Nghị (nhà nho đời Hán) đến thuyết phục ông thần phục nhà Hán theo tư tưởng Nho giáo, ông đều chấp thuận Tuy nhiên, phải đến năm 111 trước công nguyên, khi nước Nam Việt của Triệu Đà bị nhà Hán thôn tính, nước Việt trở thành một quận của nhà Hán, thì quá trình xâm nhập và ảnh hưởng của văn hoá Hán (trong đó có Nho giáo) mới có thêm điều kiện thuận lợi và dần rõ nét trong đời sống tinh thần của người Việt. Còn theo Đại Việt sử ký toàn thư thì việc truyền bá Nho giáo vào nước ta với việc “dựng học hiệu, dạy lễ nghĩa” bắt đầu từ đầu công nguyên, thời Tích Quang và Nhâm Diên làm thái thú ở hai quận Giao Chỉ và Cửu Chân: Tích Quang là người quận Hán Trung, khi ở Giao Chỉ lấy lễ nghĩa dạy dân. Sau nhà Hán lại lấy Nhâm Diên làm thái thú Cửu Chân. Diên là người Uyển Huyện. Tục người Cửu Chân chỉ làm nghề đánh cá đi săn, không 18
biết cày cấy. Diên mới dạy dân khai khẩn ruộng đất, hàng năm cày trồng, trăm họ no đủ. Dân nghèo không có sính lễ thì Diên bảo các trưởng lại trở xuống bớt bổng lộc ra để giúp đỡ, cùng một lúc lấy vợ có đến 2000 người. Diên coi việc 4 năm thì bị gọi về. Người Cửu Chân làm đền thờ. Những người đẻ con đều đặt tên là Nhâm. Phong hoá văn minh của đất Lĩnh Nam bắt đầu từ hai thái thú ấy[5, 108-109]. Đến cuối thế kỷ II, khi Sĩ Nhiếp làm thái thú Giao Chỉ thì việc học Nho ở nước ta đã tương đối phổ biến. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Sử thần Ngô Sĩ Liên bàn: Nước ta được thông thi thư, tập lễ nhạc làm một nước văn hiến là bắt đầu từ Sĩ Vương, công đức ấy không những chỉ ở đương thời mà có thể truyền mãi đời sau, há chẳng lớn sao?” [24, 126]. Như vậy, có thể thấy rằng, buổi đầu du nhập Nho giáo vào Việt Nam chủ yếu theo “con đường của vó ngựa xâm lược”. Chính quyền Hán muốn núp dưới chiêu bài “khai hóa” để nô dịch nhân dân ta. Mục đích của việc truyền bá Nho giáo ở nước ta lúc bấy giờ là để đào tạo nên những người làm việc cho chính quyền đô hộ, để đồng hoá dân tộc Việt. Nói như Lê Sỹ Thắng thì khi đó ở nước ta, Nho giáo “làm thêm chức năng là công cụ tinh thần của giặc ngoại xâm” [9, 109]. Thời kỳ đầu, khi mới du nhập vào nước ta, Nho giáo vấp phải sự phản kháng mãnh liệt của nhân dân với tư tưởng và nếp sống truyền thống của người Việt. Bởi vì, Nho giáo với tư tưởng Tam cương, Ngũ thường, tư tưởng Thiên mệnh hết sức khắc nghiệt và phản động đã được quân xâm lược phương Bắc sử dụng như một công cụ chủ yếu để thống trị, nô dịch nhân dân ta. Đồng thời, Nho giáo còn đóng vai trò thiết yếu trong quá trình hợp thức hoá chế độ Bắc thuộc và biến nước ta thành quận, huyện của Trung Quốc, biến văn hoá nước ta phụ thuộc và là một bộ phận của văn hoá Hán. Vì vậy, ngay từ đầu, nhân dân ta đã căm ghét, xa lánh Nho giáo. Cũng vì vậy mà, chống Nho giáo, chống Hán hoá đã trở thành một bộ phận, một mục tiêu quan trọng trong sự 19
nghiệp đấu tranh chống quân xâm lược phương Bắc, bảo vệ sự sống còn của dân tộc ta trong suốt thời kỳ Bắc thuộc. Với ý thức về một nền văn hoá riêng, lâu đời và phát triển khá cao (từ trước khi bị thuộc Bắc) cùng ý chí quật cường, hành động dũng cảm của những người Việt yêu nước quyết tâm bảo vệ nền văn hoá riêng của mình, khôi phục chủ quyền dân tộc đã đẩy lùi được chiều hướng tư tưởng bị áp đặt bởi kẻ xâm lược. Nho giáo gặp trở ngại nên rất khó bám rễ được vào đời sống của nhân dân ta, nó đã thất bại trong nhiệm vụ chiến lược là thực hiện chính sách “đồng hoá” mà chính quyền đô hộ giao cho, nó chỉ có thể ảnh hưởng ở những nơi mà giai cấp phong kiến phương Bắc đặt ách thống trị. Hơn nữa, do vị thế ở ngã ba các đường lan truyền, giao thoa kinh tế, văn hoá mà tại Việt Nam không chỉ có Nho giáo mà nhiều dòng tư tưởng khác cũng được du nhập vào như Phật giáo, Đạo giáo trong đó Phật giáo với nội dung và đặc tính từ bi, bình đẳng cho nên ngay từ đầu, Phật giáo đã có ưu thế hơn Nho giáo rất nhiều. Trong khi Nho giáo chỉ dừng lại ở tầng lớp trên xung quanh chính quyền ngoại bang, bào chữa cho sự xâm lược của chúng, thuyết phục nhân dân ta quy thuận sự thống trị của phương Bắc, thần phục nhà vua của nước lớn, gò bó con người vào trật tự chính trị đương thời thì Phật giáo lại thuận lợi trong việc thâm nhập vào các tầng lớp nhân dân, đứng về phía những người đau khổ. Phật giáo không hoàn toàn là công cụ của kẻ xâm lược. Với tư tưởng bình đẳng bác ái, Phật giáo đã đóng vai trò là vũ khí tinh thần để đoàn kết nhân dân lao động, khuyến khích tinh thần chiến đấu chống lại ách đô hộ của phong kiến Trung Hoa. Nhiều tư tưởng của đạo Phật khá gần gũi với những tập quán, tín ngưỡng dân gian của người Việt, nên nó nhanh chóng được người Việt chấp nhận, phát triển khá nhanh mà hầu như không gặp phải sự phản ứng và chống đối gay gắt từ phía nhân dân. Bên cạnh đó, cũng giai đoạn này, Đạo giáo mà nhất là Đạo giáo phù thuỷ gần với tín ngưỡng ma thuật của người Việt cổ cũng được tiếp nhận và ảnh hưởng khá sâu rộng trong nhân dân. 20
Như vậy, trong giai đoạn đầu, Nho giáo chưa vào sâu được trong dân gian. Trong đời sống tinh thần, ưu thế vẫn thuộc về Phật giáo và Đạo giáo. Ở buổi đầu, ý thức về vai trò của Nho giáo đối với việc cai trị, hai thái thú Tích Quang và Nhâm Diên, một số quan lại Trung Quốc đã “dựng học hiệu để dạy lễ nghĩa” ở Giao Chỉ và Cửu Chân. Tuy nhiên, các sách kinh điển của Khổng giáo được dùng chủ yếu để giảng dạy cho con em quan lại địa chủ Hán tộc. Ngoài ra, cũng có một số là con em tầng lớp trên của xã hội Việt Nam tham gia học. Nhưng số người học hành đỗ đạt còn ít và đều được tuyển lựa vào bộ máy cai trị, một số được đưa về Trung Quốc sử dụng. Để đạt mục tiêu bóc lột và đồng hoá nhân dân ta, nhà Đông Hán đã củng cố và hoàn thiện chính quyền đô hộ ở Giao Chỉ, muốn xoá bỏ lối “dùng tục cũ mà cai trị”, áp dụng pháp luật Hán ở Giao Chỉ để trói buộc nhân dân và hạn chế quyền hành của Lạc tướng (thời Tích Quang và Nhâm Diên làm thái thú ở Giao Chỉ và Cửu Chân vẫn để cho các lạc tướng làm chủ trong các lạc ấp của họ). Thái thú Giao Chỉ Tô Định thay thế Tích Quang, là kẻ tàn bạo, tham lam. Hắn ra sức vơ vét thuế khoá, khống chế, đè nén các lạc tướng và con cháu họ, khiến cho cả quý tộc cũ và nhân dân đều oán hận chính quyền đô hộ. Hành vi bạo ngược của Tô Định đã dẫn tới phong trào nổi dậy của nhân dân trên toàn đất nước ta mà đỉnh cao nhất là cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng. Cuộc khởi nghĩa đó thể hiện sự phản kháng của người Việt trước ách đô hộ ngoại xâm, cũng qua đó mà phản kháng công cụ tinh thần mà nhà Hán sử dụng. Sự phản kháng này là tự nhiên và tất yếu của một cộng đồng tự trị. Tuy nhiên, không lâu sau, khi Mã Viện đem quân sang xâm lược nước ta, đàn áp nghĩa quân của Hai Bà Trưng, đất nước ta lại mất quyền độc lập. Sự thất bại của khởi nghĩa Hai Bà Trưng cho thấy, mô hình chính trị -văn hoá thời các Vua Hùng mà Hai Bà khôi phục lại đã trở nên bất cập trước đòi hỏi của lịch sử. Đồng thời, sự thất bại đó cũng đem lại một bài học lớn: trước một kẻ thù hùng mạnh gấp nhiều lần cả về quân sự và văn hoá là đế quốc Trung Hoa, dân tộc ta cần có một thời 21
gian để trưởng thành về mặt tư duy và tích luỹ kinh nghiệm. Quá trình vận động này diễn ra trong điều kiện nhà Hán thi hành nhiều chính sách hiểm độc nhằm đồng hoá cộng đồng Việt về mọi mặt văn hoá, chính trị, xã hội nên hết sức gay go, trải qua nhiều bước thăng trầm và lâu dài mà ở mỗi giai đoạn, tư duy dân tộc lại tiến thêm một bước phù hợp hơn cho việc giải quyết thách thức mà lịch sử đặt ra là: bảo vệ chủ quyền dân tộc và chống lại sự đồng hoá. Vì vậy, bắt đầu từ khởi nghĩa Hai Bà Trưng, trong tư duy người Việt luôn song song tồn tại hai xu hướng vừa đấu tranh, vừa hội nhập với các yếu tố tinh thần ngoại nhập. Hai xu hướng này tương tác với nhau đã đưa đến một diện mạo mới trong thế giới quan, nhân sinh quan của người Việt trong điều kiện kinh tế, văn hoá xã hội mới của đất nước thời Bắc thuộc sau khởi nghĩa Hai Bà Trưng. Sĩ Nhiếp là một điển hình cho khuynh hướng hội nhập các yếu tố văn hoá ngoại lai trong đời sống tinh thần của người Việt ở ba thế kỷ đầu công nguyên. Ông gốc là người Quảng Tín, Thương Ngô, quận Giao Chỉ. Thủa nhỏ theo học ở kinh sư nhà Hán, chuyên chú vào tác phẩm Tả thị Xuân Thu, đậu Hiếu liêm, được bổ làm Thượng thư lang. Năm 187 đời Hán Linh Đế, được cử làm thái thú Giao Chỉ. Trong thời Sĩ Nhiếp, Nho giáo đã được phổ biến rộng rãi hơn trong tầng lớp quí tộc và nhằm ổn định nền thống trị ở Giao Châu. Nhà nho nước ta đời sau đã đề cao Sĩ Nhiếp tôn là Sĩ Vương, lại gọi ông là “Nam giao học tổ”. Điều đó cho thấy, đến thời kỳ này, tri thức Hán học của tầng lớp ưu tú trong xã hội đã có một bước tiến khá dài cũng như mức độ ảnh hưởng của các yếu tố văn hoá Hán vào cộng đồng Việt đã đậm nét hơn trước. Chính sách cai trị Sĩ Nhiếp không chỉ thu hút các nhân sĩ tài ba của Trung Nguyên xuống Giao Chỉ lánh nạn và qua đó truyền bá các yếu tố của văn hoá Hán trong đó có Nho giáo, mà ông còn tạo ra một môi trường thuận lợi để người Việt chủ động tiếp thu các yếu tố đó.Bằng tấm gương Hán học thông tuệ và chính sách cai trị khôn ngoan, ông đã khởi xướng cho một hướng đi mới trong việc giải bài toán 22
chính trị - lịch sử: làm thế nào để bảo vệ nền tự chủ của Giao Chỉ trước một thế lực lớn? Sĩ Vương biết lấy khoan hậu khiêm tốn để kính trọng kẻ sĩ, được người thân yêu mà đạt đến quý thịnh một thời. Lại hiểu lễ nghĩa, thức thời, tuy tài và dũng không bằng Triệu Vũ Đế, nhưng chịu nhún mình thờ nước lớn, để giữ vẹn bờ cõi, có thể coi là người trí [5, 228]. Đường hướng cai trị này thực chất là sản phẩm kết hợp giữa lối tư duy mềm dẻo yêu hoà bình, chuộng sự hoà hợp của người Việt với việc vận dụng các chuẩn mực đạo đức - chính trị Trung Hoa vào thực tiễn xã hội Việt Nam. Nhìn chung, sau mấy trăm năm cho đến thời Sĩ Nhiếp làm thái thú Giao Chỉ, Nho giáo đã có bước phát triển trong tầng lớp trên của xã hội. Đã có nhiều người Việt thành danh theo con đường Nho học, khoa cử ở triều đình Trung Hoa. Đời Hán Minh Đế (năm 68 -75), một người Giao Châu tên là Trương Trọng được các sử gia đánh giá là có học vấn, trí mưu, dũng cảm. Ông được cử làm Kê lại (chức quan coi sổ sách) ở Nhật Nam (thuộc Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay) và sau được làm thái thú ở Kim Thành, Trung Quốc. Thế kỷ II có Lý Tiến, người Cao Hưng quận Giao Chỉ, thông hiểu kinh truyện, được bổ làm chức công tào ở quận, rồi thăng dần lên chức kỵ đô uý. Năm 137, được bổ làm thái thú quận Linh Lăng, Trung Quốc và khoảng năm 184-189 được cử làm thứ sử Giao Châu. Bấy giờ ở Giao Châu có nhiều Hiếu liêm, Mậu tài được cử làm trưởng lại ở Giao Châu theo lời xin của Lý Tiến, nhưng không được làm quan ở Trung Nguyên vì Hán Đế sợ “người phương xa nói láo mà chỉ trích triều đình Trung Quốc” [3, 121] Thế kỷ III có Lý Cầm là người Giao Châu làm túc vệ ở điện đài, sau làm đến chức tư lệ hiệu uý.Tuy nhiên, sự mở rộng đó của Nho giáo chỉ là trong một phạm vi nhỏ thuộc tầng lớp trên được ưu đãi, những người Việt đỗ đạt đều trở thành những người phục vụ cho chính quyền đô hộ. Còn trong dân gian, phong tục, tập quán tín ngưỡng và tình cảm Lạc Việt vẫn là gốc rễ phổ 23
biến và bền chặt. Người dân Việt lúc đó vẫn ở nhà sàn chứ không ở nhà đất, đi đất mà chẳng đi giày, chèo thuyền, cưỡi voi chứ không đi xe cưỡi ngựa, đúc trống đồng chứ không đúc đỉnh vạc, mở hội làng mà chẳng tế Nam giao, hôn nhân nam nữ còn tương đối bình đẳng, tự do chứ chưa biến hẳn phụ nữ thành món hàng để bán mua sai khiến, hát giao duyên nam nữ mà chẳng tấu nhạc cung đình Trong đời sống tinh thần của dân tộc ta lúc ấy thể hiện rõ nét sự hoà đồng giữa người với người trong cộng đồng của mình chứ chưa bị ràng buộc bởi cái tôn ti trật tự hà khắc mà Nho giáo áp đặt Tóm lại, thời kỳ đầu công nguyên đã diễn ra cuộc đấu tranh dưới nhiều dạng thức giữa văn hoá cổ truyền của dân tộc với sự xâm nhập của Nho giáo. Cuộc đấu tranh đó khi thì âm ỉ, khi thì bùng nổ thành các cuộc khởi nghĩa lớn nhỏ khác nhau nhằm đưa đất nước ta thoát khỏi ách thống trị của Trung Hoa cũng như âm mưu đồng hoá của chúng. Đáng chú ý là, ngoài con đường du nhập Nho giáo mang tính chất áp đặt, cưỡng bức như đã trình bày ở trên, trong thời kỳ Bắc thuộc còn diễn ra con đường du nhập “hoà bình” thông qua những trí thức, binh lính, lái buôn, thợ thủ công, nông dân Trung Quốc. Những tầng lớp người này vì những lý do khác nhau đã sang định cư hẳn ở nước ta. Họ đã mang vào nước ta nhiều yếu tố của văn hoá Hán tộc, trong đó có Nho giáo, vì họ thường chịu ảnh hưởng của Nho giáo, hệ ý thức thống trị ở Trung Quốc lúc bấy giờ. Nghiên cứu các truyền thuyết dân gian nảy sinh ở nước ta trong thời Bắc thuộc có thể thấy, thứ Nho giáo đã “dân gian hoá” ở Trung Quốc được văn hoá dân gian Việt tiếp thu dễ hơn là thứ Nho giáo trong các sách kinh điển mà quan lại và nho sĩ Trung Quốc “dạy dỗ” cho dân ta. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, các tầng lớp nhân dân lao động Trung Quốc khi nhập cư có đem theo những yếu tố này nọ của văn hoá Trung Hoa như vậy, nhưng cuối cùng thì họ đã không đồng hoá được nhân dân ta vào Hán tộc. 24
Trái lại, để có thể thích nghi với môi trường thiên nhiên và xã hội, họ đã phải đồng hoá vào nhân dân Việt, vào văn hoá Việt, một nền văn hoá có bản sắc độc đáo, thể hiện sự hài hoà giữa những con người trong môi trường xã hội Một dẫn chứng tiêu biểu cho tình hình ấy là sự kiện sau khi chiến thắng được Hai Bà Trưng thì tướng giặc là Mã Viện đã thiết lập ở nhiều nơi trên đất nước ta những cụm cư dân người Hán để dễ bề kiểm soát và kìm kẹp người Việt. Sử cũ gọi đó là dân Mã Lưu, tức là dân Hán do Mã Viện lưu ở Giao Chỉ. Nhưng dân Mã Lưu đã không đồng hoá được người Việt vào Hán tộc mà rút cục họ lại hoà nhập vào nhân dân Việt. Và cái tên Mã Lưu chỉ lưu lại trong sử sách một thí nghiệm thất bại của đế chế Hán trong việc thiết lập những cụm thực dân với mục đích Hán hóa nhân dân Việt. Mặc dù mục đích truyền bá Nho giáo của chính quyền xâm lược để khuất phục, đồng hoá dân tộc Việt không thành công, nhưng nó cũng làm cho người Việt quen với Nho giáo, rồi từ đó có sự thay đổi trong nhận thức, trong thái độ đối với Nho. Từ thế kỷ VI trở đi, cùng với sự trưởng thành của ý thức độc lập của người Việt, việc tiếp thu các giá trị phù hợp với dân tộc trong Nho giáo trở nên một nhu cầu thực tế của đất nước. Chính sự thống trị cưỡng bức của nhà Hán và các điều kiện xã hội dần được xác lập ở Việt Nam gần giống với xã hội Trung Quốc thời Hán mà ở mức độ nhất định, Nho giáo đã có ảnh hưởng đến văn hoá và tư tưởng (đặc biệt là tư tưởng chính trị - xã hội) của người Việt. Số người Việt chống đối Nho và xa lánh Nho vẫn còn, nhưng bên cạnh đó đã xuất hiện khuynh hướng học Nho để sử dụng kiến thức Nho học vào việc chống lại ách thống trị của người Hán. Kinh điển của Nho giáo đã cung cấp cho người Việt một tư duy chính trị, lịch sử, xã hội mang tính lý luận cao và bằng chính tư duy lý luận đó, người Việt ngày càng tự ý thức rõ hơn về con đường đấu tranh giành lại chủ quyền cho dân tộc. Nhận thức rõ âm mưu thống trị của Trung Hoa và dã tâm đồng hoá của kẻ ngoại bang, các thế hệ thủ lĩnh người Việt dần dần từ bỏ 25
con đường thoả hiệp, hoà bình với kẻ thù và đã không ngừng tận dụng những cơ hội lịch sử có được để nổi dậy giành lại quyền tự chủ. Hơn nữa, với sự tiếp thu Nho giáo, tầng lớp ưu tú người Việt đã nâng ý thức cộng đồng, ý thức dân tộc, ý thức độc lập tự chủ lên một tầm lý luận mới cao hơn để tự ý thức này ngày càng trở thành động lực, thành chất keo liên kết các thành viên trong cộng đồng Việt đấu tranh không mệt mỏi vì độc lập và chủ quyền dân tộc. Ý thức cộng đồng dần dần phát triển thành tinh thần yêu nước nồng nàn. Sự tôn trọng thủ lĩnh đã dần phát triển thành lòng trung thành với vị quân vương đại diện cho lợi ích của dân tộc. Ý thức độc lập, tự chủ đã triển khaithành các đường lối chiến lược đấu tranh và những dự án xây dựng đất nước ngang tầm với kẻ thù phương Bắc. Những bước phát triển đó cho thấy, người Việt lúc này không chỉ chống sự xâm lược, đồng hoá của kẻ thù mà còn biết tận dụng những thành tựu tư duy văn hoá của kẻ đi xâm lược, biến nó thành vũ khí lý luận tinh thần chống lại chính kẻ thù đó. Triều đại Tiền Lý của Lý Bí chính là được xây dựng theo xu hướng theo, tinh thần của Nho giáo, từ tư tưởng của Châu Công, Khổng Tử. Lý Bí tự xưng đế (Nam Việt Đế),có nghĩa là ngang hàng với đế vương phương Bắc, lấy niên hiệu là “Thiên Đức”, có nghĩa là đức chính của triều Lý có nguồn gốc tự trời, chịu mệnh ở trời. Tư tưởng “Thiên mệnh”, “Đức trị” là những tư tưởng cơ bản của Nho giáo. Khổng Tử từng cho rằng, chỉ có đức trị mới quy tụ được lòng người. Mô hình về triều đại của Nam Việt Đế Lý Bí là sự thử nghiệm đầu tiên về việc dùng lý thuyết chính trị của Nho giáo để cai trị đất nước. Các triều đại phong kiến Việt Nam về sau cũng cơ bản lựa chọn mô hình này. Nội dungvà hình thức của các tổ chức nhà nước qua các thời kỳ “độc lập” ngắn ngủi do Triệu Quang Phục, Mai Thúc Loan, Phùng Hưng, Khúc Hạo lập nên đã chứng tỏ điều đó. Như vậy, từ thế kỷ VI nửa cuối thời kỳ Bắc thuộc, Nho giáo đã từng bước đi sâu vào đời sống tư tưởng người Việt trên phương diện một nhãn quan chính trị - xã hội, cung cấp cho người Việt những tri thức và kinh 26
nghiệm hữu ích về lịch sử, về cách thức tổ chức xã hội, Nhà nước Nho học thời kỳ này cũng được truyền bá sâu hơn trong tầng lớp trên của xã hội. Những người Việt có điều kiện học hành cũng đỗ đạt cao. Số người thi vào cấp bậc cao của hệ thống Nho học ngày một nhiều. Đến nỗi năm 845, nhà Đường phải quy định: sĩ tử An Nam thi khoa tiến sĩ không được quá 8 người, thi khoa minh kinh không được quá 10 người. Tiêu biểu cho những nhà nho có học vị cao và có trình độ thực lực Nho học ở cuối thế kỷ VIII đầu thế kỷ IX dưới triều đại nhà Đường là hai anh em Khương Công Phụ và Khương Công Phục. Công Phụ đậu tiến sĩ, làm quan đến Gián nghị đại phu, sau vì thẳng thắn can gián vua Đường, bị giáng chức. Công Phục cũng đậu tiến sĩ, làm đến Bắc bộ thị lang. Cũng từ thế kỷ VI, VII trở đi, từ Trung Quốc vào, Phật giáo đã mang trong mình nó những yếu tố văn hoá phương Bắc, trong đó có Nho giáo. Phật giáo đã thông qua những nhà trí thức biết đọc chữ Hán để phổ biến kinh sách của nó. Chính vì thế mà những trí thức Phật giáo thường am hiểu cả Nho giáo. Họ nghiên cứu văn hoá Trung Quốc, viết văn và làm thơ bằng chữ Hán. Kinh Phật có khi còn được chú dịch, lý giải theo quan điểm kinh điển Nho gia và được biện chính bằng lịch sử văn hoá Trung Quốc. Còn Nho giáo lúc này thì đã mang tính chất huyền học (pha Đạo giáo và Phật giáo). Như vậy, mối quan hệ giữa Nho giáo, Phật giáo, Đạo giáo đã trở nên khá gần gũi và đó là một nhân tố, điều kiện của sự “chuẩn bị cho chính sách Tam giáo đồng nguyên thời Lý -Trần” [15, 12]. Thời Lý, Nho giáo được nhà nước chấp nhận, nhưng vẫn giữ một vị trí khá khiêm tốn. Năm 1070, Văn Miếu được xây dựng, thờ Chu Công, Khổng Tử và các vị tiên hiền, làm nơi dạy các Hoàng Thái tử học. Năm 1075, nhà Lý tổ chức khoa thi đầu tiên, người đỗ đầu là Lê Văn Thịnh. 27
Năm 1076, nhà Lý mở trường Quốc Tử giám. Đến năm 1086, Triều đình lập Hàn lâm viện, nho sĩ Mạc Hiển Tích được tuyển bổ làm Hàn lâm học sĩ. Năm 1195, mở khoa thi tam giáo đầu tiên. Sang thời Trần, Nho giáo và Nho học khởi sắc hơn. Nhiều trường Nho học được mở, khoa cử được tổ chức thường xuyên và theo định kỳ. Các vua Trần đã cố gắng dung hòa Phật – Nho trong đường lối trị nước. Đây không phải là một trường hợp ngẫu nhiên mà xuất phát từ những nhu cầu tổ chức, quản lý xã hội đặt ra lúc bấy giờ.Tầng lớp nho sĩ ngày một phát triển, trong đó có những gương mặt nổi bật như Lê Văn Hưu, Đoàn Nhữ Hài, Nguyễn Trung Ngạn, Trương Hán Siêu, Mạc Đĩnh Chi, Chu Văn An Họ đã dần dần tham chính, nắm giữ các chức vụ trọng trách trước đây chỉ dành cho tầng lớp quý tộc tông thất. Sự phát triển của Nho giáo đã lấn át dần Phật giáo. Nho giáo quy định chặt chẽ chế độ tôn ty trật tự của xã hội phong kiến từ gia tộc đến quốc gia.Giai cấp thống trị lúc bấy giờ muốn dựa vào Nho giáo và chế độ đào tạo nhân tài theo mô hình phương Bắc để khống chế đời sống tư tưởng của nhân dân. Đây là lẽ tất yếu, bởi Phật giáo về bản chất là một học thuyết tôn giáo và chủ trương xuất thế cầu giải thoát, về lâu dài không thể đảm đương nổi chức nặng gánh vác công việc xã hội, xây dựng chế độ quân chủ trung ương tập quyền quan liêu. Cuối thế kỷ XIV cuộc đấu tranh giữa 2 phái Nho giáo và Phật giáo bắt đầu bùng lên. Ngoài dân gian Phật giáo vẫn phát triển mạnh mẽ bắt nguồn từ những điều kiện mà chế độ phong kiến đương thời không thể giải quyết được: vấn đề tâm linh. 1.3.2 Khái quát chung về Phật giáo Phật giáo là một tôn giáo thế giới, được xuất hiện ở Ấn Độ, vào khoảng thế kỷ thứ VI TCN. Với hệ thống giáo lý chủ trương bình đẳng giữa các chúng 28
sinh, mở đường giải thoát cho họ khỏi bất hạnh khổ đau , đạo Phật đã nhanh chóng được phổ biến và ảnh hưởng rộng rãi trong quần chúng nhân dân. Sự phát triển của Phật giáo đã ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống lúc đó, không chỉ trong phạm vi dân tộc mà lan rộng ra cả quốc gia khác, đặc biệt là ở khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Phật giáo vào Việt Nam trước tiên bằng đường biển, từ phương Nam lên, do các nhà Sư Ấn Độ theo thuyền buôn. Luy Lâu (vùng Dâu, Hà Bắc) có thể là cửa ngõ để từ Việt Nam, các nhà sư, nhà buôn viễn xứ mượn đường đi vào đất Hán. Theo “Thiền uyển truyền đăng tập lục”, Pháp sư Đàm Thiên trong khi đàm đạo với vua Nhà Tuỳ (thế kỷ VI -VII) đã cho biết Giao Châu có đường thông thương với Ấn Độ, nên khi ở Giang Đông (Trung Quốc) đạo Phật hãy còn xa lạ thì tại thủ đô Luy Lâu của Giao Châu đã có trên hai mươi Chùa Phật, hơn năm trăm Nhà Sư, đã biết đến mười lăm bộ kinh. Có bằng chứng cho thấy Phật giáo đã từ Việt Nam vào Trung Quốc trước khi Phật giáo từ Trung Quốc truyền sang Việt Nam. Thế kỷ III, Ngô Tôn Quyền ở Giang Đông đã được sư Khương Tăng Hội từ Giao Châu sang truyền đạo, Tôn Quyền đã cho cất chùa Kiến Sơ vào dịp này. Đại Việt sử ký Toàn thư và Ngô Chí (viết vào thế kỷ IV) chép lại lá thư của một người Hán là Viên Huy, gửi cho Thượng thư Lịch Tuân Úc, năm 207. Thư kể rằng Thái thú Sĩ Tiếp (Sĩ Nhiếp) ở Giao Châu mỗi khi ra đường đều có các nhà Sư Ấn Độ theo xe, xông trầm đốt hương, đánh chuông khánh, thổi kèn sáo. Do miền Bắc sớm trực tiếp gặp Phật giáo Ấn Độ nên người miền Bắc có từ Bụt (tục ngữ: Gần chùa gọi Bụt bằng anh; Đi với Bụt mặc cà sa, đi với ma mặc áo giấy ) Bụt do gốc tiếng Ấn Buddha. Sau này tiếp xúc Phật giáo Trung Quốc nên có thêm từ Phật, mượn ở cách người Hoa phiên âm từ Buddha (tiếng Hán -Việt là Phật đà).Về sau, việc truyền đạo trực tiếp từ Ấn sang Ta giảm bớt dần, trong lúc theo đường bộ và đường biển đạo Phật từ 29
phương Bắc du nhập chiếm ưu thế hơn. Do ảnh hưởng từ phương Bắc xuống, hay Bắc tông, Phật giáo Việt Nam chủ yếu thuộc ngành đại thừa. Trái lại, do ảnh hưởng từ phương Nam lên, hay Nam tông, các nước lân bang như Lào, Cam-pu-chia, Thái thuộc ngành tiểu thừa. Họ là những người đầu tiên truyền đạo Phật vào nước ta với tín ngưỡng đơn sơ: thờ Phật, đốt trầm, tụng kinh, chữa bệnh, trừ tà và bày phép cúng dường, bố thí cho dân bản địa cùng truyền pháp Tam quy Ngũ giới cho cư dân ở đây chứ chưa có sự truyền giảng kinh điển gì. Từ cuối thời kỳ Bắc thuộc, Phật giáo đã lan rộng đến nhiều vùng đất ở nước ta và đã xuất hiện một lớp cao tăng người Việt, trong đó nhiều người đã đến Trung Quốc, xuống Nam Dương, sang Ấn Độ, hiểu rộng, biết nhiều, kiêm thông Hán ngữ và Phạn ngữ, có thể coi là những trí thức đương thời. Lực lượng Phật giáo với các nhà sư và các tín đồ đã thực sự tham gia vào cuộc vận động giải phóng dân tộc, đứng vào hàng ngũ nhân dân chống áp bức, giành lại nền độc lập cho đất nước. Sau chiến thắng của Ngô Quyền trên song Bạch Đằng năm 938, đất nước đã được độc lập, nhà nước độc lập non trẻ lại đang cần một điểm tựa về ý thức, một công cụ tinh thần để xây dựng và quản lý đất nước. trong bối cảnh đó, Phật giáo là một lựa chọn được ưu tiên. Dưới thời nhà Lý, tư tưởng Phật giáo đã khẳng định được tầm quan trọng trong đời sống tâm linh, tinh thần của dân tộc ta. Phật giáo lúc này không chỉ có ảnh hưởng đến đời sống tâm linh, đời sống văn hóa dân tộc mà còn chi phối cả đời sống chính trị - xã hội. Ở giai đoạn lịch sử này,vương triều phong kiến trong sự phát triển ngày càng quy củ của mình, cần tìm chỗ dựa tinh thần vững chắc, làm cơ sở cho chủ trương chính sách cai trị của giai cấp phong kiến và chiếm được sự đồng tình ủng hộ của mọi tầng lớp nhân dân trong xã hội. Do vậy, những lời giáo huấn của Đức Phật đều được truyền bá rộng rãi trong nhân dân. Phật giáo trong giai đoạn từ Lý Nam Đế trở đi đã 30
chính thức đứng ra gánh vác trách nhiệm trước dân tộc và đạo pháp do yêu cầu đoàn kết để bảo vệ độc lập của Tổ quốc đã trở nên bức thiết. Phật giáo thời kỳ này đã chỉ ra rằng, trong mỗi con người đã tiềm tàng tính Phật và con người có thể xây dựng cho mình một thếgiới an lạc tại chính cuộc đời này. Việc xây dựng một thế giới như thế đòi hỏi mọi người phải đoàn kết với nhau. Vì lẽ đó, thời nhà Lý tư tưởng của Phật giáo đã hỗ trợ cho chính trị một cách hiệu quả thông qua hoạt động của các vị Thiền sư nhập thế, tích cực tranh đấu cho tự chủ của dân tộc, nổi bật là hai Thiền sư Khuông Việt (sư Ngô Chân Lưu) và Vạn Hạnh.Thời Trần, Phật giáo tiếp tục thịnh hành trên cơ sở phát triển từ thời Lý, biểu hiện ở việc nhà nước xây dựng thêm chùa chiền, đúc tượng chuông thờ Phật ởkhắp nơi. Đời Trần Thái Tông, “thượng hoàng xuống chiếu rằng trong nước, chỗ nào có đình trạm đều phải đắp tượng Phật để thờ” [30,13], “làm cầu Lâm Ba ởchùa Chân Giáo, qua hồ Ngoạn Thiềm, đến quán Thái Thanh cung Cảnh Linh, cực kỳ tráng lệ” [30, 21], hay “trùng tu chùa Diên Hựu, xuống chiếu vẫn làm ở nền cũ” [30, 22], năm 1256, cho “đúc 330 quả chuông bằng đồng” [30, 27]. Đến năm 1262, ở hương Tức Mặc, phủ Thiên Trường, quê hương của các vua Trần, nhà Trần “làm chùa ở phía tây cung Trùng Quang gọi là chùa Phổ Minh” [30, 33] để cho các vua Trần khi nhường ngôi về ngự ở đây. Thế mới thấy ở đầu nhà Trần, Phật giáo thịnh hành đến chừng nào. Trong giai cấp thống trị, không những nhiều vua thời Lý - Trần hầu hết nửa cuộc đời dành cho đất nước, nửa đời còn lại dành cho Phật, mà còn sử dụng Phật giáo như một công cụ tư tưởng để giáo huấn đạo đức, tu dưỡng nhân cách, củng cố khối đoàn kết trong nội bộ vương hầu quý tộc và trong nhân dân. Vị vua đầu tiên của nhà Trần là Trần Thái Tông - tập đại thành đầu tiên của Phật giáo Việt Nam. Trong lời đề tựa cho tác phẩm “Thiền tông chỉ nam ca”, Trần Thái Tông viết: “Phật không chia Nam Bắc, đều có thể tu mà tìm; tính người có trí ngu, cũng 31
nhờ giác ngộ mà thành đạt. Vì vậy, phương tiện dẫn dụ người mê muội; con đường tắt sáng tỏ lẽ tử sinh, ấy là đạo giáo của đức Phật. Đặt mực thước cho hậu thế; làm khuôn mẫu cho tương lai, ấy là trách nhiệm của tiên thánh Thế thì nay lẽnào trẫm không coi trách nhiệm của tiên thánh là trách nhiệm của mình, giáo lý của đức Phật là giáo lý của mình ư” [32, 27-28]. Tuệ Trung Thượng Sỹ với quan niệm đạo với đời không tách rời nhau, đời cũng là đạo và đạo cũng là đời: “Hải giốc thiên đầu thị dưỡng chân” Dịch nghĩa: “Góc bể chân trời là nơi nuôi dưỡng chân tính của ta” [32, 226] Và “Tu tri thế hữu nhân trung Phật Hưu quái lô khai hỏa lý liên” Dịch nghĩa; “Nên biết rằng đời có vị Phật trong đám người bình thường Thì đừng lạ gì đóa sen nở ra trong lò lửa” [32, 259] Như vậy, ông đã mong muốn thiết lập nên một hệ tư tưởng mới phù hợp với hoàn cảnh xã hội lúc bấy giờ. Tuệ Trung Thượng Sỹ, cũng như các bậc tài trí trong thiên hạthời bấy giờ, đứng trước vận mệnh tồn vong của dân tộc, không khoanh tay đứng nhìn, dù đi theo đường lối tu Phật nhưng không xuất gia mà vừa tham vấn thiền học, vừa nhập thế giúp đời bằng những hành động cụ thể đáp ứng đòi hỏi của thời cuộc là đuổi giặc, cứu nước, đem lại hòa bình cho đất nước, hạnh phúc cho muôn dân. Tiếp tục đảm đương trọng trách đó, Trần Nhân Tông, sau khi hoàn thành sứ mệnh lịch sử mà dân tộc giao phó, lãnh đạo thành công cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông, thổi bùng lên tinh thần bất khuất, ý thức tự cường dân tộc; đã từ bỏ địa vị cao sang, phú quí tột cùng, chấp nhận sống tu hành đạm bạc, theo nếp sống thiện của Phật giáo: 32
“Yên bề phận khó, Kiếm chốn dưỡng thân; Khuất tịch non cao, Náu mình sơn dã.” [32, 533] Trần Nhân Tông đề cao yếu tố con người đến cao độ, mang lại niềm tin vững chắc vào sức mạnh tinh thần nơi con người, mọi người đều có thểtìm được chân tâm ở chính mình. “Bụt ở trong nhà; Chẳng phải tìm xa. Nhân khuấy bản nên ta tìm Bụt; Đến cốc hay chỉn Bụt là ta.” [32, 506]. Ông còn hô hào dân chúng khắp nơi theo nếp sống “thập thiện” của Phật giáo, trở thành tổ thứ nhất của thiền phái Trúc Lâm Yên Tử. Thiền phái này phát triển đạt đến đỉnh cao ở Pháp Loa rồi đến thoái trào sau khi tổ thứ ba là Huyền Quang mất. Với tinh thần nhập thế tích cực, các thiền sư của thiền phái Trúc Lâm đã hướng vào xã hội để phụng sự dân tộc, hòa mình vào đời sống xã hội, lo lắng, đóng góp công sức vào công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Do vậy, đó là những hành động mang mục đích và ý nghĩa xã hội tích cực. Những hành động đó kết hợp với tư tưởng nhân bản đềcao sứcmạnh và ý chí con người, lôi cuốn, khuyên răn con người vào cuộc sống đức độ “từ, bi, hỷ, xả”của Phật giáo, đã không chỉ vì mục đích chính trị của giai cấp thống trị mà còn vì chính cuộc sống của con người, của nhân dân Đại Việt. Các nhà sư vừa giỏi Phật học vừa biết Nho học trở thành những người trí thức cần thiết cho triều đại như thiền sư Khuông Việt, thiền sư Pháp Thuận, thiền sư Vạn Hạnh, Từ đó cho thấy, văn hoá Phật giáo thời Lý – Trần đã tiếp thu tính nhập thế trong đời sống kinh tế, xã hội, chính trị , tạo được mối liên hệ của văn hoá Phật giáo với chính quyền phong kiến, một lớp tăng nhân nổi tiếng thế tục hoá và tích cực tham gia vào chính trị cùng chính quyền, giữ 33
mối quan hệ trực tiếp, lấy phương thức đặc biệt của tôn giáo để phục vụ chính trị, xây dựng một tiểu hệ thống kiến trúc thượng tầng bền vững Mặt khác, ở những thế kỷ đầu độc lập, Nhà nước trung ương tập quyền mới thành lập chưa khẳng định ngay được công cụ thống trị về mặt tư tưởng của mình. Phật giáo bấy giờ đã phát triển, dễ dàng được chấp nhận để làm công cụ thống trị tinh thần cần thiết đó. Đạo Phật dưới thời Lý – Trần đã ảnh hưởng đến đường lối cai trị của Nhà nước đó chính là chính sách thân dân, khoan dung và đối trọng với nó là tư tưởng của Nho giáo để bổ sung cho sự thiếu hụt của Phật giáo. 1.3.3 Khái quát về Đạo giáo Học thuyết Lão Trang trong sáu, bảy thế kỷ trước công nguyên ở Trung Quốc (thời Xuân thu Chiến quốc), là một trong các học thuật tư tưởng nổi tiếng. Các đạo gia khởi thuỷ Lão Tử Trang không chủ trương những điều Tôn giáo huyền bí, trước cảnh thiên hạ đại loạn họ chọn cuộc sống thuận với tự nhiên, bỏ lễ nghĩa ẩn dật, di dưỡng thiên chân, đời sau Đạo gia chuyển biến. Từ thế kỷ I, thời Đông Hán (Hậu Hán), với Trương Đạo Lăng, cái học Lão Trang biến thành một Tôn giáo, gọi là Đạo giáo, Lão giáo và tiếp tục phân phái, có phái thiên về luyện khí, luyện đan để cầu trường sinh, bất lão thường tự nhận là Đạo giáo thần tiên .Đạo giáo phát triển muôn vẻ. Các đạo sĩ (phương sĩ) chuyên tâm vào bùa chú (phù chú hay phù lục), luyện đan. Họ được gọi là phái thần tiên đan đỉnh và phù lục. Toàn bộ kinh điển Đạo giáo rất phức tạp, gồm 5.485 quyển, gọi chung là Đạo tạng, gồm Chính Đạo tạng, Tục Đạo tạng. Càng về sau Đạo giáo có nhiều môn phái, rất phức tạp, một số phái chủ yếu là: - Phái Chính nhất (Thiên sư đạo), phát triển mạnh ở phương Nam, tôn Trương Đạo Lăng làm Thiền sư; con cháu họ Trương đời đời làm thủ lãnh. Các đạo sĩ không xuất gia, gọi là hoá cư đạo sĩ. - Có phái kết hợp với đủ loại ma thuật để trừ tà, chữa bệnh gọi là Đạo giáo phù thuỷ. Phái Đạo giáo này vào Việt Nam được biết đến nhiều. 34
- Phái Toàn Chân, xuất hiện thời Liêu Kim, phát triển rộng ở phương Bắc, có cả Đạo sĩ và đạo cổ, đều xuất gia, gọi là Mao Sơn đạo sĩ. Có thể Đạo giáo du nhập Việt Nam khoảng thế kỷ II, bấy giờ đã mang màu sắc Đạo giáo, nguyên vì ở Trung Quốc, sau khi Hán Linh Đế mất (năm 189), xã hội đại loạn, người Hán có học chạy sang Giao Châu lánh nạn rất đông, trong đó có nhiều đạo sĩ tịch cốc (nhịn ăn), luyện pháp trường sinh. Quan lại Trung Quốc sang đô hộ nước Nam hầu như đều sính phương thuật. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, quyển 3, Thái thú Sĩ Tiếp (Sĩ Nhiếp) lâm bịnh, chết đã ba ngày, lại được một đạo nhân là Đồng Phụng đến cho thuốc cải tử hoàn sinh. Lại chép việc Thứ sử Trương Tân (sang Giao Châu từ năm 201) hay đội khăn đỏ, đọc kinh sách Đạo giáo có nhiều phương thuật. Đời Đường, năm 865, Cao Biền sang nước Nam đàn áp các cuộc khởi nghĩa của dân Việt. Họ Cao là một thuật sĩ có hạng, chuyên về phong thủy, ráo riết tìm phá long mạch, trấn yểm các nơi anh linh tú khí của nước Nam, cố ý cho nước Nam không còn sinh nhân tài, anh hùng hào kiệt, sẽ phải lệ thuộc dưới ách đô hộ của phương Bắc đời đời, song không trấn áp nổi linh khí mạnh mẽ của đất phương Nam Ngũ lĩnh này. Mấy khuynh hướng tiêu biểu của Đạo giáo Việt Nam trước thời Lê Thánh Tông. a. Khuynh hướng phù chú trừ tà ma : Tiêu biểu là hình thức trừ ma tà bằng bùa chú trong một thời gian dài có ảnh hưởng đến sinh hoạt dân gian xã hội. Chẳng hạn, cọp được coi là loài thú có thể khu trừ tà ma, do đó nhiều nhà dân, chùa miếu có dán bùa vẽ hình cọp trước cửa để trấn trạch che chở gia đình, và lá bùa ấy có tên "Trừ tà trị bệnh, trấn trạch bình an". Có thời kỳ bùa chú Đạo giáo có sức lôi cuốn nông dân vào các hội bí mật, hoặc để tương trợ nhau chống lại cường hào ác bá, hoặc để mưu đồ quốc gia đại sự.Đời Trần Phế đế, ở lộ Bắc Giang có Nguyễn Bố, năm 1379 xưng Vương, hiệu Đường lang Tử Y. Đời Hồ có Trần Huy cũng dùng phương thuật thu hút đông người theo bị Hồ Quý Ly dẹp năm 1403. 35
b.Khuynh hướng phong thủy và ấs m ký Khoa phong thuỷ (địa lý) ở nước Nam và việc tiên tri loan truyền sấm ký rất được quần chúng tin theo. Từ đời Lý đã sử dụng phương thức Sấm ký để tạo thanh thế Đời Trần - Hồ ở lộ Tân Hưng có Trần Quốc Kiệt làm quan chức An Phủ sứ, soạn hình thế địa mạch cạ. Sấm ký cũng được nhiều Cao Tăng sử dụng. Làng Cổ Pháp, tỉnh Bắc Ninh, trong Phái Tỳ -niđda -lưu -Chi (Vinitaruci) có nhiều nhân vật lừng lẫy: sư Định Không (thế kỷ VIII, đời thứ tám); sư La Quý An (852 - 939, đời thứ mười), sư Vạn Hạnh (thế kỷ XI, đời thứ mười hai) c. Khuynh hướng trường sinh, bí thuật tu tiên : Vua Trần Dụ Tông (1341 -1369) cầu đạo trường sinh với đạo sĩ Huyền Vân tu ở núi Niết (núi Phụng Hoàng), huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương. Đời Trần Thuận Tông (1388 -1398) có quan tri huyện Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh, tên Từ Thức, người Hoả Châu cầu trường sinh. Đời Trần - Hồ ở xã Cố Định, huyện Nông Cống, tỉnh Thanh Hoá, có Trần Tu vào ẩn tu ở núi Nưa (Na Sơn) cầu trường sinh. d. Phương hướng cầu thanh tĩnh, nhàn lạc theo tinh thần thuận tự nhiên phóng khoáng. Triết lý vô vi thanh tĩnh của Lão Trang ảnh hưởng giới Nho sĩ rất nhiều, tạo cho con người xu hướng nhàn dật, ưa thích gần thiên nhiên, tìm cái thú nhàn lạc bên chén rượu cuộc cờ, tiêu dao với mây núi gió trăng ngón đàn, vần thơ, hay nét thư hoạ Xu hướng này thích hợp khi con người không gặp thời, hoặc khi đã mỏi mệt vì đời phồn tạp. Vì thế, Nho sĩ Việt Nam thời xưa luôn luôn dự bị hành trang cho bản thân tư tưởng Lão Trang an nhàn xuất xứ. Gặp thời hay sung mãn khí huyết, được thi thố tài năng thì xuất, tham gia Triều Chính. Lúc mất ngủ, muốn thanh nhàn bất đắc chí, khi tuổi già hay chán quan trường thì tự rút lui chốn bụi trần xin về thiên nhiên, điền dã. 36
Đạo giáo kết hợp với thần đạo Việt Nam làm thành nét tín ngưỡng đặc sắc. Từ lâu đời, người Việt có một đức tin sâu sắc vào sự trường cửu của anh linh những công thần, hào kiệt. Lúc sống, họ làm rường cột chống đỡ sơn hà xã tắc, cứu dân giúp nước, khi thác, trở thành Thần Thánh hiển tích, âm phù mặc trợ cho đồng bào. Thần đạo Việt Nam giản dị như vậy, và đó cũng là một khía cạnh truyền thống yêu nước và lòng kính trọng nghìn đời của dân tộc đối với các vị tiên liệt anh hùng, những bậc kỳ tài của đất nước. Cái đình làng, tục thờ Thành Hoàng, Đền thờ hay Lăng, Miếu các danh tướng lương thần đều là nét tín ngưỡng Thần đạo của người Việt. Đạo giáo cũng như đạo Phật đã khéo dung hợp, hòa nhập với những tín ngưỡng cổ truyền trong lòng xã hội Việt Nam. Trong lúc đất nước mất chủ quyền, chính tín ngưỡng thần đạo đã nuôi dưỡngý thức quốc gia, khơi lòng yêu nước, để khi thời cơ đến thì gây phong trào khởi nghĩa, đánh đuổi ngoại xâm. Vua quan Trung Quốc đã nhiều phen thất bại khi tìm cách dập tắt tín ngưỡng bản địa này của người Việt để hòng duy trì ách xâm lược của phương Bắc suy đồi thất bại.Trong toàn bộ lịch sử lâu dài vừa đấu tranh giữ nước vừa ra sức dựng nước, dân tộc Việt Nam đã chiến đấu bất khuất, không phải chỉ đối đầu với phương tiện vật chất hữu hình, mà còn có cả sức mạnh Thần thiêng vô hình nên dần dần bồi đắp đức tin mãnh liệt vào hồn thiêng sông núi, tin rằng có biết bao thế hệ anh linh tiền nhân dân tộc đang hậu thuẫn cùng đứng chung chiến tuyến với chính nghĩa của dân tộc để bảo vệ sự độc lập, thống nhất, trường tồn của Việt Nam. Tam giáo ví như ba cỗ xe cùng đi đến một đích. Đối chiếu ba cặp phạm trù tam cương, ngũ thường (của Nho) với tam nguyên, ngũ khí (của Đạo), và với tam quy, ngũ giới (của Phật) Sư Trịnh Tuệ diễn giải bằng bài thơ về quan niệm vai trò đối với giáo hoá đạo đức của Tam giáo rất hay như sau: Trong nơi danh giáo có ba, Nho hay giúp nước, sửa nhà, trị dân. 37
Đạo thời dưỡng khí an thần. Thuốc trừ tà bệnh, chuyên cần luyện đan. Thích độ nhân miễn tam đồ khổ, Thoát cửu huyền thất tổ siêu phương. Nho dùng tam cương, ngũ thường, Đạo gìn ngũ khí, giữ giềng ba nguyên. Thích giáo nhân tam quy, ngũ giới, Thể một đường xe phải dụng ba. [28, 145] "Nhà Nho có tam tài, nhà Phật có tam thế, nhà Đạo có tam thanh, cũng chẳng khác gì trời có mặt trời, trăng, sao, như vạc ba chân, quan hệ mật thiết với nhau và không tách rời nhau được. Nói cho rõ là lễ nhạc, hình, chính của nhà Nho dùng để ngăn ngừa lòng người khiến cho người ta xu hướng về điều thiện và cấm chỉ các điều ác, xa rời cái xấu và tăng thêm cái đẹp, hiển nhiên là như vậy. Thanh tĩnh, từ bi của nhà Phật, trừ bỏ nghiệp chướng cứu người độ vật, cùng đi đến chỗ giác ngộ, thì đó lại là uyên vi trong uyên vi. Nhà Nho chủ trương chỉnh đốn luân thường, duy trì giáo hóa, làm cho người ta đổi thói bạc làm thói hậu, bỏ điều bạo chăm điều nhân. Đó là công việc rõ ràng. Nhà Đạo chủ trương rửa sạch lụy trần, từ bỏ tham dục, vượt cõi phàm vào cõi thánh, cùng chung duyên lành thì đó lại là huyền diệu trong huyền diệu. Sách Đại học nói. Sáng tỏ đức mình, làm mới đức dân, dừng ở chỗ chí thiện. Kinh Phật nói Bát nhã ba la mật, nói "bồ đề tát đóa", nói Ma ha tát. Về ý nghĩa, hai đằng có trái ngược nhau đâu Cho nên Tam giáo vẫn là một môn, ba dòng vẫn là một lý, vốn không phải nước lửa, đen trắng, ngọt đắng có tính chất chống lại nhau Thế mới biết Nho tức là Thích mà Thích tức là Nho. Đạo cũng là Nho mà Nho cũng là Đạo". Cuối bài, Trịnh Tuệ kết luận: Ai hay Tam giáo bất đồng,Thích Ca, Lão Tử cùng dòng Nho Gia [28, 145 ] Tam giáo tuy phân làm ba song suy đến rốt ráo về phương diện đạo đức dạy đời cũng chỉ một nhà, tuy công dụng ở đời có khác nhưng lại hỗ trợ cho nhau 38
trong việc giáohóa, cứu độ, trị an dân chúng. Tam giáo như ba ngả đường mà cùng dẫn về một đích điểm. Quan niệm Tam giáo không thể thiếu một, vì thiếu một thì sẽ nguy hiểm, cũng như chiếc vạc phải đủ ba chân, bầu trời phải đủ mặt trời, mặt trăng và các vì sao (tam quang, nhật, nguyệt, tinh). Trong Xã hội phong kiến cũ phải vững vàng ba mối giềng trung chánh bậc giữa đó là ba cương : quan hệ của bậc Vua trị nước với dân, giữa cha với con, giữa vợ với chồng (tam cương: quân thần cương, phụ tử cương, phu thê cương). Tuy Tam giáo ra đời chủ yếu từ thực trạng của xã hội Trung Quốc và du nhập vào Việt Nam từ lâu. Mục đích của những người tiếp nhận du nhập và phát triển Tam giáo nhằm giải đáp vấn đề và nhiệm vụ thực tiễn của xã hội Việt Nam ta đặt ra lúc bấy giờ là sự cần thiết phải khắc phục cái “Thực trạng” đó, phải ổn định trật tự, kỷ cương của xã hội và đưa xã hội từ “ loạn” tới “trị”. Tại thời Lê sơ bị chi phối bởi hoàn cảnh xã hội vànhững yêu cầu của thực tiễn xã hội đặt ra như vậy, Tam giáo với tư cách là hệ thống rộng lớn sâu sắc đề cập tới nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội và con người như : Chính trị, xã hội, triết học và đặc biệt là lĩnh vực đạo đức, đạo đức chính trị.Khi vào Việt Nam qua các đời, vì có sự tương thích và không tương thích mà các nội dung thế giới quan triết học ít được chú ý, còn nội dung chính trị đạo đức cơ bản được chú trọng tiếp biến trở thành của Việt Nam qua nhiều đời làm nên tư tưởng chính trị và đạo đức truyền thống. Tam giáo thẩm thấu với tư tưởng yêu nước bản địa được coi là những học thuyết đạo đức tại Việt Nam đưa ra những quan niệm về thiện ác, đạo làm người cùng những chuẩn mực, những qui tắc, quy phạm đạo đức để điều chỉnh hành vi con người trong mối quan hệ giữa con người với con người, giữa cá nhân với gia đình, quốc gia, thiên hạ là sự tổng hợp chắt lọc, những quan niệm về đạo đức trong Tam giáo trở nên là một nội dung của “đạo trị quốc” mà sau này các nhà Nho cũng như các bậc minh quân ở Việt Nam và luôn coi đó là kim chỉ nam trong suốt quá trình trị vì của mình. 39
Tiểu kết chương 1 Tư tưởng chính trị - xã hội thời Lý - Trần được hình thành xuất phát từ những điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa tư tưởng của nước ta giai đoạn đầu thế kỷ X đến cuối thế kỷ XIV, đồng thời phản ánh những nhu cầu và nhiệm vụ thực tiễn của quốc gia Đại Việt là thống nhất về chính trị - xã hội, củng cố trật tự xã hội, duy trì địa vị thống trị và bảo vệ lợi ích của giai cấp cầm quyền, chống giặc ngoại xâm bảo vệ chủ quyền lãnh thổ trước hiểm họa xâm lược . Đó là những tiền đề hình thành tư tưởng chính trị -xã hội thời Trần. Cùng với đó, văn hóa và tư tưởng của dân tộc Đại Việt cũng không ngừng được tiếp biến, giao thoa và phát triển, đó là sự kết hợp hài hòa các dòng văn hóa được du nhập và tồn tại trong thời kỳ này là: Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo. Đó đã là những điều kiện và tiền đề giúp xã hội Đại Việt đi vào thế phát triển ổn định, kinh tế phát triển, văn hóa tư tưởng ngày càng hưng thịnh, trực tiếp quyết định đến sự hình thành tư tưởng chính trị - xã hội và đến lượt nó, tư tưởng chính trị - xã hội lại hướng dẫn, chỉ đạo các hoạt động xây dựng và bảo vệ quốc gia Đại Việt dưới thời Trần. Thực tiễn ấy đòi hỏi giai cấp thống trị thời Trần phải xây dựng và hoàn thiện tư tưởng chính trị - xã hội có khả năng quản lý và điều hành đất nước ngày càng quy mô, toàn diện hơn, giải quyết thỏa đáng các mâu thuẫn nảy sinh trong xã hội; đồng thời tư tưởng chính trị - xã hội đó phải đáp ứng được nhu cầu xã hội đặt ra trong quá trình phát triển, không chỉ nhằm bảo vệ địa vị, quyền lợi của giai cấp thống trị phong kiến thời Lý - Trần, mà quan trọng hơn cả là tiến hành thắng lợi công cuộc đấu tranh giữ nước, xây dựng và phát triển Đại Việt về mọi mặt. 40
CHƯƠNG 2. NHỮNG ẢNH HƯỞNG NỔI BẬT CỦA DUNG THÔNG TAM GIÁO TRONG LĨNH VỰC CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI THỜI LÝ – TRẦN 2.1 Ảnh hưởng của sự dung thông tam giáo đến đường lối trị nước thời Lý – Trần Trong thời Lý – Trần, những quan niệm về độc lập tự chủ của đất nước có liên hệ khăng khít với sự nhận thức về nhân dân vì nhân dân là lực lượng quyết định trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Luận điểm “ dĩ dân vi bản” ( lấy dân làm gốc) là một luận điểm cốt lõi trong tư tưởng của Nho giáo, nhưng vai trò của Phật giáo cũng được phát huy cao độ, tinh thần Phật giáo đã là chất liệu cố kết nhân tâm, là cầu nối giữa chính quyền trung ương với địa phương. Từ đó, cho thấy, sự kết hợp giữa các tam giáo luôn luôn xuất hiện cùng nhau trong các tư tưởng chính trị xã hội thời kỳ này. Thời kỳ này, tư tưởng dân bản, thân dân được thể hiện khá đậm nét trong đời sống xã hội, là sản phẩm của tư tưởng chính trị Nho giáo, nó đã được bồi bổ làm phong phú và có sức sống bởi những tư tưởng bình đẳng của Phật giáo, trong một xã hội mà phân tầng xã hội còn khá mờ nhạt. Những đại biểu về tư tưởng của giai cấp phong kiến nước ta thời Lý thường coi “ ý dân”, “lòng dân” là một điều đáng quan tâm khi tiến hành các hoạt động chính trị. Đối với họ, “ý dân”, “lòng dân” trở thành căn cứ, mục đích cho những chủ trương chính trị lớn như chủ trương dời đô, kế vị, thay đổi vương triều, hay phát động chíến tranh. Đào Cam Mộc, một quyền thần có công gây dựng triều Lý đã đặc biệt quan tâm đến lòng dân, đến ý muốn của trăm họ và coi đó là cơ sở ủng hộ Lý Công Uẩn lên ngôi. Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn cũng khẳng định “Trên vâng mệnh trời, dưói theo ý dân, thấy thuận tiện thì thay đổi. Cho nên vận nước lâu dài phong tục ổn định”. [29, 69] Các vua Lý đều có những câu nói về trách nhiệm của mình đối với dân như “thuận lòng dân” (vua Lý Thái Tổ), hay “yêu dân như con” (vua Lý 41
Thánh Tông). Quan hệ vua quan – thần dân là khá gần gũi, dân chúng kinh thành Thăng Long trong những ngày hội ( như hội đền Quảng Chiếu) đựơc vào tận Đoan Môn tham dự. Triều đình còn cho phép vào điện Long Trì đánh chuông kêu cầu oan ức. Đầu năm, vua Lý Anh Tông đã ra tận ruộng, cày ruộng tịch điền cùng dân chúng. Ngay từ đầu thời Lý, xu thế tập trung quyền lực vào tay nhà vua đã được thể hiện rõ. Nhưng tính chất tập quyền của thời kỳ này là một kiểu tập quyền thân dân, quyền lực của nhà vua và triều đình dựa trên sự ủng hộ của dân. Mô hình này đã phát huy cao độ tính chất làng – nước hoà đồng đã hình thành từ buổi đầu dựng nước. Thay vì dựa vào quân đội thường trực mạnh như thời Đinh, nhà Lý thực thi chính sách “Ngụ binh ư nông ” ( gửi lính vào nhà nông) với nguyên tắc“ tĩnh vi nông, động vi binh” (khi hoà bình thì làm nhà nông, lúc chiến tranh thành chiến binh). Theo đó, triều đình quản lý chặt chẽ dân đinh, thường xuyên tổ chức các kỳ huấn luyện quân sự cho các trai làng, sau đó họ lại trở về làm ruộng như các nông dân khác. Khi có chiến tranh, họ tòng quân nhập ngũ, tham gia chiến đấu chống giặc ngoại xâm. Để thực thi chính sách này, nhà Lý phải dựa vào làng xã trên cơ sở thực thi đường lối thân dân. Nhận rõ vai trò của nhân dân như vậy, sự quan tâm đến đời sống và nguyên vọng của nhân dân đã được xem là việc hàng đầu của đạo trị nước. Trong bài Văn lộ bố , khi đánh Tống của Lý Thường Kiệt có nói: “ Trời sinh ra dân chúng vua hiền ắt hoà mục. Đạo làm chủ dân, cốt ở nuôi dân” [29, 69] Kế tục sự nghiệp của triều Lý, triều Trần ( 1225 – 1400 ) đã phát triển mô hình tập quyền thân dân lên một tầm cao mới. Trần Thái Tông khi đang đêm bỏ kinh thành vào núi Yên Tử, đã kết hợp hành động xuất gia tu hành Phật giáo với cách diễn đạt về chủ nghĩa dân bản theo tinh thần Nho giáo: “ Trẫm muốn ra ngoài chơi để được nghe tiếng nói của dân, xem xét lòng dân, cho biết tình trạng khó khăn của dân”. [29, 70] 42
Các vua thời Trần có những quan hệ khá gần gũi với dân chúng, chứ không chỉ ngồi yên vị trên ngai vàng xa cách như các triều đại sau này. Sử cũ chép, các vua thường xuyên đi xuống các làng mạc địa phương, thăm hỏi việc đắp đê, gặt hái, đánh cá, dự các lễ hội đấu vật, đua thuyền hoặc vi hành đi chơi phố, có khi “ thâu đêm suốt sáng”. Dấu hiệu gây ấn tượng nhất của tinh thần thân dân đó là Thượng hoàng Trần Thánh Tông mời các bô lão trong nước đến dự Hội nghị Diên Hồng, hỏi ý kiến về việc đánh giặc Nguyên, thật sự có ý nghĩa là một “quốc dân đại hội” trong thời kỳ này. Quan điểm thân dân của các vua Trần đã được các triều thần văn võ tán đồng ủng hộ. Sử gia Lê Văn Hưu đã đưa ra quan điểm: “ trời sinh ra dân mà đặt vua để chăn dắt, chứ không phải để cung phụng riêng cho nhà vua”. [29, 70] Tư tưởng lấy dân là gốc của vị tướng kiệt xuất, anh hùng giải phóng dân tộc Trần Quốc Tuấn – Hưng Đạo Vương được quán xuyến trong mọi chủ trương , chính sách của triều đình. Tư tưởng chính trị của Trần Quốc Tuấn được thể hiện thông qua một số tác phẩm, tiêu biểu nhất là Hịch tướng sĩ và những câu nói bất hủ của ông được các nhà sử học ghi lại qua thực tiễn 3 lần lãnh đạo kháng chiến chống quân Nguyên. Thông qua Hịch tướng sĩ, Trần Quốc Tuấn đã thể hiện tinh thần yêu nước, ý chí quyết tâm đánh giặc của quân dân nhàTrần. Đứng trước quân Nguyên thiện chiến, tàn bạo và hùng mạnh hơn nước ta gấp nhiều lần, ông đánh tan tư tưởng sợ giặc, phát huy tinh thần quyết chiến, quyết thắng trong binh sĩ và nhân dân. Phê phán tư tưởng tự mãn, lối sống hưởng lạc, ông khích lệ tướng sĩ bảo vệ danh dự, lợi ích của dân tộc và của cá nhân, không thờ ơ với vận nước lâm nguy, kêu gọi nêu cao tinh thần thượng võ, chuẩn bị giết giặc. Ông chủ trương thân dân, dựa vào dân để đánh giặc cứu nước. Theo ông, triều đình “phải khoan thư sức dân” quan tâm đến đời sống nhân dân,vì chính họ có sức mạnh vô địch. Ông nêu bật chân lý của chiến tranh giữ nước là phải 43
đoàn kết toàn dân tộc, vì theo ông, chỉ khi “vua tôi đồng lòng, anh em hoà thuận, cả ước góp sức” thì mới thắng được giặc. Bản thân ông luôn nêu gương về đoàn kết, xoá bỏ hiềm khích gia đình, đặt lợi ích của dân tộc lên trên. Sự nhất trí cao trong bộ máy lãnh đạo đã tạo niềm tin tuyệt đối của nhân dân vào triều đình, đã tạo thành sức mạnh vô địch để chiến thắng kẻ thù. Tư tưởng “khoan thư sức dân” mà Trần Quốc Tuấn đưa ra là sự vận dụng một nội dung tư tưởng của người sáng lập Nho giáo Khổng Tử về chính sách “huệ dân”. Có thể nói, trong nhận thức của Trần Quốc Tuấn thì nhân dân chính là nơi chứa chất những tiềm lực to lớn về kinh tế, quốc phòng đảm bảo vững chắc cho nền độc lập, tự chủ và chủ quyền của đất nước. Vì vậy, ông đã coi việc “khoan thư sức dân là kế sâu gốc, bền rễ” và là “thượng sách để giữ nước”. Như vậy, tuy kế thừa Nho giáo, song Trần Quốc Tuấn đã nâng cao nhận thức đó lên mang tính đúng đắn, sáng suốt về một cuộc chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc. Chân lý đó có tính chất phổ biến cho mọi cuộc chiến tranh chính nghĩa nhằm chống lại các đội quân xâm lược hùng mạnh. Chân lý đó đã được ba cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông Nguyên ở thế kỷ XIII và thực tiễn chống ngoại xâm của dân tộc ta qua hàng chục thế kỷ xác nhận là hoàn toàn đúng đắn. Có tiếp nhận tư tưởng đức trị song lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam, Trần Quốc Tuấn đã nâng thành quan điểm lý luận chỉ đạo sát hợp với thực tiễn bảo vệ và xây dựng Tổ quốc của nhân dân ta. Đánh giá về vai trò của nhân dân trong cuộc kháng chiến thời Trần, nhà sử học Phan Huy Chú viết: “Thế là đời Trần, nhân dân ai cũng là binh, nên mới phá được giặc dữ, làm cho thế nước được mạnh” [2, 316]. Ở đây, tư tưởng Nho, Phật, Đạo đã gặp nhau, diễn giải rõ quan điểm “thân dân” ghi ở đầu sách Đại học: “Đại học chi đạo, tại minh minh đức, tại thân dân, chỉ ư chí thiện” ( cái đạo học lớn là làm rõ đức sáng, thân thiết với nhân dân, đứng vững ở điều thiện). Còn Đạo đức kinh của Lão Tử cũng đã viết tương tự: “ Bậc thánh nhân không có thành kiến, lấy tấm lòng thiên hạ làm tấm lòng mình” 44
Tóm lại, trên phương diện tư tưởng thời Lý – Trần, sự quan tâm nhân dân được đề cập đến như một vấn đề cấp thiết của đạo trị nước, và cũng là một yếu tố của khái niệm đức trị trong Nho học. Có thể thấy rõ sự kế thừa tư tưởng đức trị khi bàn về vai trò của dân. Như Nho giáo truyền thống, các nhà tư tưởng Việt Nam thời Lý -Trần luôn coi dân là gốc nước, luôn nêu lên rằng, ông vua muốn được nước phải được lòng dân, việc làm phải hợp ý dân. Nhưng nếu như ở Nho giáo Trung Quốc, dân không phải là mọi thần dân nói chung, mà chỉ là những người biết nghe và làm theo giáo hoá, biết tuân phục mới được gọi là dân, thì trong quan niệm của các nhà Nho Việt Nam thời Lý - Trần, dân được xem là toàn thể nhân dân, là trăm họ, là đồng bào. Như Trần Minh Tông nói: “Hết thảy sinh dân đều là đồng bào của ta. Nỡ lòng nào để cho bốn bể khốn cùng” [32, 787]. Dân còn là cả những người dân đen đau khổ, đói rét, như lời Trần Nguyên Đán: “Dân muôn nước như cá trong vạc nước sôi” [14, 174]. Với Lý Thường Kiệt, dân còn bao gồm cả những người dân nước ngoài: “chỉ có ý phân biệt quốc thổ, không phân biệt chúng dân” [34, 320]. Ở Việt Nam thời Lý -Trần, tư tưởng “đức trị” được xây dựng trên cơ sở kết hợp giữa truyền thống nhân đạo của dân tộc với tinh thần từ bi, bác ái, nhân từ của Phật giáo và tư tưởng “đức trị” tiến bộ của Nho giáo, nhằm mục đích cuối cùng là đoàn kết toàn dân để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Điều này phần nào được thể hiện qua bài thơ của Trần Dụ Tông: “Đường Việt, hai vua hiệu Thái Tông, Đường xưng: Trinh Quán, Việt: Nguyên Phong. Kiến Thành bị giết, An Sinh sống, Miếu hiệu tuy đồng, đức chẳng đồng.” [33, 242] Ở trong Hịch tướng sĩ, một người ảnh hưởng tư tưởng trung - hiếu - nghĩa của Nho giáo như Trần Quốc Tuấn, nhưng vẫn chan chứa tinh thần bình đẳng bác ái, vô ngã của Phật giáo: “Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ 45
gối, ruột đau như cắt nước mắt đầm đìa, chỉ căm tức chưa xả thịt lột da, nuốt gan uống máu quân thù. Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa ta cũng cam lòng” [14, 92 ] Thông qua hai sự kiện lịch sử giống nhau ở hai nước để khẳng định đường lối đức trị của Việt Nam khác với đường lối cai trị của nhà Đường, tuy rằng cả hai đều chịu ảnh hưởng của Nho giáo. “Đức trị” thời Lý -Trần dựa trên lòng thương người, sự khoan dung đại độ của nhà vua, đồng thời nó cũng xuất phát từ chính thực tiễn xây dựng và bảo vệ đất nước Việt Nam. 2.2 Ảnh hưởng của sự dung thông tam giáo trong việc xây dựng và phát triển giáo dục - khoa cử Có thể nói, hệ thống giáo dục - khoa cử của Đại Việt thực sự hiện hữu từ khi nhà Lý mở khoa thi đầu tiên (năm 1075) và mở trường công ở trung ương với tên gọi là Quốc Tử Giám (năm 1076). Như vậy, chúng ta có thể xác nhận một cách có cơ sở rằng, trước các sự kiện xuất hiện hệ thống giáo dục với các thành tố công lập và tư thục, khoa cử (bao gồm tuyển cử và tiến cử), v.v, dường như chỉ tồn tại nền giáo dục tư thục và những người dạy học xuất thân từ nhiều kiểu trí thức khác nhau, trong đó trí thức Phật giáo và Đạo giáo đóng vai trò chủ đạo. Đặc điểm căn bản nhất của hệ thống giáo dục - khoa cử thời Lý mang tính sơ khai, bởi nửa cuối thế kỷ XI, tức là sau 70 năm từ khi thiết lập vương triều, nhà Lý mới xây dựng được mô hình giáo dục - khoa cử của mình, trong đó kế thừa các yếu tố mang tính tự phát trong nhân dân là chính. Ngoài con đường thi tuyển do triều đình mở, còn có sự tiến cử những người không qua mô hình đào tạo ở Quốc Tử Giám, nơi chỉ dành cho con em hoàng gia, quý tộc. Các thiết định về quy chế thi cử còn lỏng lẻo, đặc biệt là về kỳ hạn. Mặc dù vậy, có thể nói, đây là bước khởi đầu của một hệ thống mà nhờ có nó,các triều đại phong kiến về sau mới hoàn thiện dần để hệ thống giáo dục - khoa cử Đại Việt trở nên hoàn chỉnh hơn. 46
Sang thời Trần, do nhu cầu phát triển bộ máy nhà nước quân chủ trung tương tập quyền, vấn đề trị nước được đặc biệt chú trọng bởi các yếu tố chủ quan và khách quan chi phối. Đặc biệt, vận mệnh của đất nước trước nguy cơ chiến tranh do đội quân viễn chinh khét tiếng khắp lục địa Á - Âu thời bấy giờ là Nguyên Mông, vấn đề củng cố bộ máy nhà nước và khối đại đoàn kết toàn dân càng được nhà Trần quan tâm. Đây là vấn đề mà Phật giáo không thể đảm đương xét từ góc độ giáo lý của nó. Chính vì vậy, để có nhà nước mạnh, nhân dân đoàn kết một lòng dưới sự lãnh đạo của các “vua hiền chúa thánh minh”, cần phải có sự đào tạo thường xuyên, liên tục nguồn nhân lực đủ cả về lượng lẫn chất đáp ứng cho nhu cầu của đất nước và thời đại. Đó là nguyên nhân để nhà Trần phát triển giáo dục - khoa cử một cách có quy củ, bài bản trên cơ sở ưu tiên cho lĩnh vực giáo dục theo tinh thần Nho giáo. Nhờ đó, hệ thống giáo dục - khoa cử được thiết lập và hoàn thiện hơn nhiều so với thời Lý. Các kỳ thi, nội dung và cách thức thi cử rõ ràng hơn, đồng thời kéo theo cách dạy và học ở hệ thống giáo dục công cũng như tư thục phát triển. Mô hình giáo dục tư thục có thể lấy trường của Thầy Chu Văn An làm thí dụ. Trong điều kiện Phật giáo chiếm ưu thế là, các bậc quân vương chủ yếu là các nhà sư uyên bác, mà nhà nho - nhà giáo dục Chu Văn An được tôn vinh “vạn thế sư biểu”, ngang hàng với Khổng Tử Trung Hoa cổ đại là điều phi thường. Việc xác lập triều Lý năm 1009 và Lý Công Uẩn dời kinh đô từ Hoa Lư ra Thăng Long vào năm 1010 với ý đồ xây dựng một vương triều bền vững lâu dài, nhằm “mưu toan nghiệp lớn, tính kế muôn đời cho con cháu”, đã mở ra một thời kỳ phát triển mới về mọi mặt của quốc gia Đại Việt. Đó cũng là dấu mốc có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với toàn bộ quá trình phát triển của chế độ phong kiến Việt Nam về sau. Xét nước Việt ở thế kỷ X, sau hơn một nghìn năm Bắc thuộc, nhu cầu tất yếu phải xây dựng được nhà nước quân chủ độc lập vững chắc. Do vậy, cần phải có hệ tư tưởng lý luận soi đường, phải có tầng lớp trí thức đảm nhiệm trọng trách lớn lao trong bộ máy chính 47
quyền. Trước đòi hỏi tất yếu của tồn tại xã hội và nhu cầu xây dựng nhà nước quân chủ trung ương tập quyền, phải bắt đầu từ việc xây dựng và phát triển nền giáo dục. Ngoài ra, môt măt, trong khi yếu tố bản địa có mặt hạn chế của nó là không có văn tự, trình độ dân trí thấp; mặt khác, các hệ thống triết học du nhập vào nước ta (Nho, Phật, Lão) lại uyên thâm và khá hoàn chỉnh. Cho dù mỗi dòng tư tưởng này có những hạn chế nhất định, cũng như nội dung tư tưởng, chức năng và phạm vi ảnh hưởng của Nho, Phật, Lão về cơ bản là khác nhau, mâu thuẫn nhau, nhưng vì đều tồn tại trên một cơ sở kinh tế - xã hội nhất định và đáp ứng được nhu cầu cai trị và quản lý xã hội của giai cấp phong kiến Đai Việt. Vì thế, ba đạo ấy có thể bổ sung cho nhau, kết hợp với nhau tạo nên hệ tư tưởng Nho - Phật – Lão cho giai cấp phong kiến Đai Việt dưới triều Lý (và cả triều Trần sau này). Việc các ông vua đầu triều Lý trong buổi đầu kiến tạo và phát triển vương nghiệp của mình đã dung hòa ba dòng tư tưởng này kết thành hệ tư tưởng Nho - Phật -Lão là một sự lựa chọn đúng đắn. Thực tiễn lịch sử đất nước Đại Việt dưới thời Lý -Trần cho thấy, chính sự lựa chọn này là một trong những nhân tố quan trọng giúp cho quốc gia Đại Việt vượt qua nhiều thử thách khốc liệt và góp phần đáng kể vào việc bảo vệ, phát triển đất nước về mọi mặt. Tuy nhiên, vị trí, tính chất và vai trò của ba dòng tư tưởng này trong hệ tư tưởng Nho - Phật - Lão từ thời Lý trở đi có những biến đổi qua từng thời kỳ, thậm chí từng triều vua. Dưới thời Lý - Trần, Phật giáo được coi là quốc giáo, là tôn giáo của triều đình. Nhiều ông vua rất uyên thâm và tôn sùng Phật giáo, nhiều vị cao tăng được trọng dụng, nhưng nhìn chung, vị trí, vai trò của Nho giáo ngày càng lớn, hiệu quả hơn trong cai trị và quản lý xã hội, cũng như trong việc triển khai và thực thi những nhiệm vụ chính trị của giai cấp phong kiến Việt Nam. Sự phát triển của Nho giáo trong lĩnh vực giáo dục - khoa cử bắt đầu thể hiện rõ từ thời Lý. Từ đây, hệ thông giáo dục của nước ta được xây dựng theo mô hình của Nho giáo và có sự điều hành trực tiếp của nhà nước phong kiến. 48
Mặc dù dưới thời Lý, Nho giáo được nhà nước chấp thuận là một thành tố của hệ tư tưởng Nho - Phật - Đạo; mở mang nền giáo dục khoa cử Nho học và như GS Trần Văn Giầu khẳng định, “nhà Lý ngày càng dựa vào Nho giáo” [8, t2, 64], nhưng Nho giáo vẫn giữ một vị trí khá khiêm tốn. Tuy nhiên, theo thời gian, Nho giáo ngày càng có vị trí, vai trò nhiều hơn trong đời sống tinh thần của con người và xã hội Việt. Nếu như lúc đầu, Nho giáo mới chỉ được triều đại phong kiến chấp nhận trên nguyên tắc để trị nước thì đến cuối triều Trần, nó đã trở thành ý thức hệ đang trên đà thống trị xã hội. Đến giữa thế kỷ XIV, Nho giáo đã chiếm được ưu thế trong cung đình và đi sâu vào sinh hoạt tinh thần của nước Đại Việt trên nhiều mặt.Chúng ta có thể thấy được sự phát triển của Nho giáo thời kỳ Lý - Trần thông qua việc khảo sát ảnh hưởng ngày một sâu rộng của nó trên các lĩnh vực của đời sống xã hội lúc bấy giờ. Tiến trình khẳng định vai trò Nho học trên lĩnh vực giáo dục, khoa cử, theo PGS.TS Nguyễn Quang Ngọc thì, “Thời Lý -Trần, Nho học phát triển từ trên xuống dưới”[19, 99]. Năm 1070, Lý Thánh Tông cho xây dựng Văn Miếu thờ Chu Công, Khổng Tử và các vị tiên hiền. Đây cũng là nơi dành riêng để dạy học cho các Hoàng Thái tử. Năm 1076, nhà Lý cho lập Quốc Tử Giám ngay giữa kinh thành. Từ đây, nền đại học nước ta được khai sinh. Tuy nhiên, cũng chỉ có các quý tộc, quan liêu và con em họ mới được theo học. Nhìn chung, việc giáo dục Nho học ở thời Lý còn khá hạn chế. Trường học mới chỉ có ở Thăng Long, chưa mở đến các phủ huyện. Nền giáo dục Nho học lúc này chỉ dành cho quý tộc, con quan. Số lượng nho sĩ so với thời Bắc thuộc tăng nhưng vẫn chưa có nho sĩ xuất thân từ bình dân. Sang đến nhà Trần, Quốc tử viện được lập cũng không phải dành cho tất cả các đối tượng mà chỉ dành cho con em các văn quan và tụng quan vào học mà thôi. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Mùa đông, tháng 10, cho Phạm Ứng Thần làm thượng thư tri Quốc tử viện, trông nom cho con em các văn quan và tụng quan vào học”[5, 448]. Việc cho con em các văn quan và tụng quan học Nho 49
giáo lúc này cốt là đào tạo người kế tục sự nghiệp của các thế hệ đi trước. Song, cùng với sự phát triển của dân tộc, nhu cầu xây dựng và bảo vệ đất nước đòi hỏi phải từng bước kiện toàn tổ chức bộ máy nhà nước từ trung ương đến địa phương, cho nên giáo dục Nho học đã không chỉ dừng lại ở đối tượng con em các quan trong triều nữa mà đến năm 1253, cùng với việc thành lập Quốc học viện, thì đối tượng vào học đã là tất cả các đối tượng trong nước. Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép: “Tháng 6, lập Quốc học viện, tô tượng Khổng Tử, Chu Công và Á Thánh, vẽ tượng 72 người hiền để thờ Tháng 9, xuống chiếu cho các nho sĩ trong nước đến Quốc học viện giảng học tứ thư lục kinh” [5, 463]. Về trường học, ngoài Quốc học viện ở kinh đô và nhà học ở phủ Thiên Trường (lập năm 1281) do Nhà nước quản lý, còn có các trường dân lập khá nổi tiếng như trường của Chiêu quốc vương Trần Ích Tắc, trường Cung Hoàng của nho sĩ Chu Văn An (trước đó đã từng giữ chức Tư nghiệp Quốc tử giám) cũng thu hút được nhiều học sinh từ các nơi đến học. Ở các trường này cũng có nhiều người có đạo đức, có thực lực Nho học, đỗ đạt cao, được bổ nhiệm làm quan. Sử chép: An (người huyện Thanh Đàm), tính người cương trực, ít giao du, sửa mình trong sạch, bền giữ tiết tháo, không cầu danh lợi hiển đạt, ở nhà đọc sách, học vấn tinh thuần, tiếng đồn gần xa, học trò đầy cửa; thỉnh thoảng học trò đỗ đại khoa, vào chính phủ, như Phạm Sư Mạnh, Lê Bá Quát đã làm hành khiển mà đều giữ lễ học trò [5, 660]. Trường của Chiêu Quốc vương từng được mở ở bên hữu phủ đệ, thu hút các văn sĩ bốn phương đến học tập: Ích Tắc là con thứ của Thượng hoàng, thông minh, chăm học, thông hiểu kinh sử và lục nghệ, văn chương nhất đời Từng mở trường học ở bên hữu phủ đệ, họp các văn sĩ bốn phương cho học tập, cấp cho ăn mặc, dạy bảo nên tài, như bọn Mạc Đĩnh Chi ở Bàng Hà, Bùi Phóng ở châu Hồng 20 người, đều được dùng cho đời [5, 482-483]. Đến năm 1397, vua Trần Thuận Tông chính thức sai đặt nhà học và chức học quan (được nhà nước trợ cấp 50
ruộng công thu hoa lợi) ở các lộ phủ Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông với chức năng là giáo hóa dân chúng, giữ gìn phong tục, dạy bảo học trò thành tài nghệ, chọn người ưu tú tiến cử lên triều đình. Nhà vua này đã ra chiếu viết: Đời xưa, nước có nhà học, đảng có nhà tự, toại có nhà tường, là để tỏ rõ giáo hoá, giữ gìn phong tục, ý trẫm rất mộ. Nay quy chế ở kinh đô đã đủ mà ở châu huyện thì còn thiếu, làm thế nào mở rộng giáo hoá cho dân được? Nên hạ lệnh cho các lộ phủ Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông, đều đặt một học quan, cho ruộng công theo thứ bậc khác nhau, phủ châu lớn thì 15 mẫu, phủ châu vừa thì 11 mẫu, phủ châu nhỏ thì 10 mẫu, để cung chi phí cho nhà học. (Một phần để cúng ngày mồng một, một phần về nhà học, một phần về đèn sách). Quan lộ và quan đốc học dạy bảo học trò cho nên tài nghệ, cứ đến cuối năm chọn người nào ưu tú tiến cử lên triều đình, trẫm sẽ thân hành thi để lấy dùng [5, 717]. Qua đó chúng ta thấy, việc giáo dục ở địa phương vào cuối thời Trần đã được đề ra một cách quy củ và được triều đình quan tâm không chỉ đối với các quan lại phụ trách việc dạy học mà còn rất chú trọng đến việc tuyển người tài giỏi ở các địa phương cho triều đình. Như vậy, việc mở rộng trường học phản ánh sự phát triển về quy mô đào tạo của nền giáo dục Nho học thời Trần. Thời kỳ này, Nhà nước phong kiến chỉ nắm giữ một bộ phận công việc tổ chức trường học, còn phần nhiều trường học lại nằm trong dân chúng.Cùng với giáo dục, khoa cử ở Đại Việt đã có từ thời Lý. Khoa thi đầu tiên được nhà Lý tổ chức vào năm 1075 gọi là “Minh Kinh bác sĩ và Nho học tam trường” đã chính thức khai sinh cho lịch sử thi cửNho giáo lâu dài ở nước ta. Khoa thi ấy, Lê Văn Thịnh (người Bắc Ninh) đỗ đầu Thái học sinh (Tiến sĩ sau này), được cho vào hầu vua học, sau này được thăng đến chức Thái sư. Năm 1086, triều đình lập Hàn lâm viện, nho sĩ Mạc Hiển Tích trúng tuyển, được bổ làm Hàn lâm học sĩ. Năm 1152, nhà Lý tổ chức thi điện. Năm 1156, Lý Anh Tông lại cho lập miếu riêng để thờ Khổng Tử. 51