Luận án Phát triển năng lực đọc cho học sinh Lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt

Nội dung text: Luận án Phát triển năng lực đọc cho học sinh Lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt

1. ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 PHẠM THỊ KIỀU DIỄM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA DẠY HỌC TIẾNG VIỆT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN TRÀ VINH, NĂM 2025
2. ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA DẠY HỌC TIẾNG VIỆT Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Bộ môn ngữ văn Mã ngành: 9140111 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI THANH TRUYỀN TRÀ VINH, NĂM 2025
3. LỜI CAM ĐOAN Luận án này được tôi hoàn thành dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. BÙI THANH TRUYỀN. Những kết quả nghiên cứu của luận án từ cơ sở lí luận đến thực tiễn, thực nghiệm đều trung thực. Tôi cam đoan những số liệu thống kê, khảo sát, thực nghiệm trong luận án chưa từng được công bố ở công trình nào khác của các tác giả khác. Trà Vinh, ngày tháng năm 2025 Tác giả i
4. LỜI CẢM ƠN Luận án được hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Bùi Thanh Truyền. Cùng với đó là sự hỗ trợ, giúp đỡ của Trường ĐH Trà Vinh từ những Thầy cô giảng dạy, nhận xét góp ý cho luận án đến quý anh chị kĩ thuật viên phòng Sau đại học đã tạo điều kiện thuận lợi giúp cho tôi hoàn thành luận án này. Xin cảm ơn Ban Giám hiệu, Quý Thầy/Cô và các em HS các trường Tiểu học trên địa bàn tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang và Sóc Trăng đã giúp đỡ, hợp tác khảo sát, dạy học thực nghiệm. Tác giả rất biết ơn và trân quý sự giúp đỡ của quý Thầy cô và các đơn vị. ii
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................................ ii MỤC LỤC ..................................................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG BIỂU ......................................................................................... vii DANH MỤC BIỂU ĐỒ .............................................................................................. viii DANH MỤC KÍ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ................................................................. ix TÓM TẮT ...................................................................................................................... x ABSTRACT ................................................................................................................... x MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU .................................................... 1 1.1. Dạy học phát triển năng lực là xu hướng và yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay .... 1 1.2. Phát triển năng lực đọc cho học sinh qua dạy học Tiếng Việt lớp 4, 5 là nội dung, biện pháp góp phần hiện thực hóa mục tiêu của Chương trình Ngữ văn 2018 ............... 1 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ..................................................................................... 3 3. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU ........................................................................................ 3 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT ............................ 3 4.1 Đối tượng nghiên cứu: .............................................................................................. 3 4.2 Đối tượng khảo sát: ................................................................................................... 3 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 3 5.1 Phạm vi về nội dung .................................................................................................. 3 5.2 Phạm vi về không gian .............................................................................................. 3 5.3 Phạm vi về thời gian .................................................................................................. 4 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................ 4 6.1 Phương pháp nghiên cứu lí luận ............................................................................... 4 6.2 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn............................................................................ 4 6.2.1 Phương pháp điều tra, khảo sát .............................................................................. 4 6.2.2 Phương pháp phỏng vấn ......................................................................................... 5 6.2.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm ....................................................................... 5 6.3 Phương pháp phân tích dữ liệu ................................................................................. 5 7. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU ................................................................................ 6 8. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN .................................................................................. 6 iii
6. 8.1 Về mặt lí luận ............................................................................................................ 6 8.2 Về mặt thực tiễn ........................................................................................................ 6 9. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN ...................................................................................... 6 NỘI DUNG .................................................................................................................... 8 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................. 8 1.1 NGHIÊN CỨU VỀ DẠY HỌC THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ......................................................................................................................................... 8 1.1.1 Nghiên cứu về năng lực ......................................................................................... 8 1.1.2 Nghiên cứu về dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh ................ 10 1.2. NGHIÊN CỨU VỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA DẠY HỌC TIẾNG VIỆT .................................................................................... 12 1.2.1 Nghiên cứu về dạy đọc theo hướng phát triển năng lực học sinh tiểu học .......... 12 1.2.2 Nghiên cứu về phương pháp dạy đọc theo hướng phát triển năng lực học sinh lớp 4, 5 qua môn Tiếng Việt ................................................................................................ 18 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................................ 23 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA DẠY HỌC TIẾNG VIỆT.. 24 2.1 CƠ SỞ LÍ LUẬN .................................................................................................... 25 2.1.1 Cơ sở lí luận về dạy học theo định hướng phát triển năng lực đọc cho học sinh tiểu học ................................................................................................................................. 25 2.1.2 Cơ sở tâm lí của học sinh lớp 4, 5 với việc phát triển năng lực đọc .................... 34 2.2 CƠ SỞ THỰC TIỄN ............................................................................................... 37 2.2.1. Khái quát yêu cầu cần đạt về năng lực đọc và việc dạy học đọc trong chương trình Tiếng Việt lớp 4, 5 ........................................................................................................ 37 2.2.2 Khảo sát Thực trạng dạy học phát triển năng lực đọc HS lớp 4, 5 ...................... 43 2.2.3 Đánh giá thực trạng dạy học phát triển năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 ................ 54 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................................ 58 CHƯƠNG 3: TỔ CHỨC DẠY HỌC TIẾNG VIỆT CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC ................................................ 59 3.1 NGUYÊN TẮC DẠY ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ..................................................................................................... 59 3.1.1 Nguyên tắc phát triển ........................................................................................... 59 iv
7. 3.1.2 Nguyên tắc thực hành nhận thức .......................................................................... 60 3.1.3 Nguyên tắc tích hợp ............................................................................................. 61 3.1.4 Nguyên tắc phù hợp với đặc điểm thể loại văn bản ............................................. 61 3.2 CÁC BIỆN PHÁP DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA MÔN TIẾNG VIỆT ............................................................................. 62 3.2.1 Định hướng vận dụng mô hình dạy đọc ba giai đoạn để phát triển năng lực đọc cho học sinh lớp 4, 5 qua môn Tiếng Việt. .......................................................................... 62 3.2.2 Các biện pháp phát triển năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 qua môn Tiếng Việt ...... 65 3.3 QUY TRÌNH DẠY HỌC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC ĐỌC CHO HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA MÔN TIẾNG VIỆT ...................................................................................... 72 3.3.1 Quy trình lĩnh hội kĩ năng đọc trong giờ dạy học đọc ......................................... 73 3.3.2 Quy trình dạy học Tập đọc lớp 4, 5 theo hướng phát triển năng lực đọc. ........... 74 3.3.3 Kĩ thuật giảng dạy ở một số hoạt động quan trọng trong giờ dạy học đọc .......... 75 3.3.4 Định hướng thiết kế Kế hoạch dạy học ............................................................... 77 3.4 KIỂM TRA - ĐÁNH GIÁ NĂNG LỰC ĐỌC CỦA HỌC SINH LỚP 4, 5 QUA DẠY HỌC TIẾNG VIỆT .............................................................................................. 80 3.4.1 Kiểm tra đánh giá thường xuyên theo định hướng phát triển năng lực ............... 80 3.4.2 Kiểm tra đánh giá định kì theo hướng phát triển năng lực .................................. 82 3.4.3 Công cụ hỗ trợ đánh giá năng lực đọc ................................................................. 83 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................................ 86 CHƯƠNG 4: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................................. 87 4.1 MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ THỰC NGHIỆM .................................................... 87 4.1.1 Mục đích thực nghiệm ......................................................................................... 87 4.1.2 Nhiệm vụ thực nghiệm ......................................................................................... 87 4.2 ĐỐI TƯỢNG, ĐỊA BÀN VÀ THỜI GIAN THỰC NGHIỆM .............................. 87 4.2.1 Đối tượng và địa bàn thực nghiệm ....................................................................... 87 4.2.2 Thời gian thực nghiệm ......................................................................................... 89 4.3 QUY TRÌNH VÀ CÔNG CỤ THỰC NGHIỆM .................................................... 89 4.3.1 Quy trình thực nghiệm ......................................................................................... 89 4.3.2 Công cụ thực nghiệm ........................................................................................... 90 4.4. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM ................................................................................. 96 4.4.1 Công tác chuẩn bị ................................................................................................. 96 v
8. 4.4.2 Tiến hành thực nghiệm ......................................................................................... 97 4.5 KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM .................................................................................. 97 4.5.1 Đánh giá kết quả về mặt định lượng .................................................................... 97 4.5.2 Đánh giá kết quả về mặt định tính ..................................................................... 109 4.6 KẾT LUẬN THỰC NGHIỆM .............................................................................. 115 Tiểu kết chương 4 ...................................................................................................... 116 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 118 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................. Error! Bookmark not defined. PHỤ LỤC ....................................................................................................................... 1 PHỤ LỤC 1 ..................................................................................................................... 1 PHỤ LỤC 2 ..................................................................................................................... 9 PHỤ LỤC 3. PHIẾU KHẢO SÁT SAU THỰC NGHIỆM .......................................... 20 PHỤ LỤC 4 – HÌNH ẢNH THỰC NGHIỆM .............................................................. 41 vi
9. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2. 1 Bảng thống kê các VB Tập đọc ở sách giáo khoa Tiếng Việt 4 .................... 41 Bảng 2. 2 Bảng thống kê các VB Tập đọc ở sách giáo khoa Tiếng Việt 5 ............. Error! Bookmark not defined. Bảng 2. 3 Phân loại các văn bản dạy đọc trong SGK lớp 4,5 ...................................... 42 Bảng 2. 4 Mức độ sử dụng các phương pháp trong dạy tập đọc cho HS lớp 4, 5 ........ 47 Bảng 2. 5 Nhận thức của GV về dạy học theo hướng PTNL đọc cho HS ..................... 49 Bảng 2. 6 Nhận thức của GV về mục tiêu, tiêu chí và cách thức đánh giá ................... 50 Bảng 2. 7 Bảng thống kê kết quả đọc của HS Khối lớp 4 ............................................. 53 Bảng 2. 8 Bảng thống kê kết quả đọc của HS Khối lớp 5 ............................................. 54 Bảng 4.1 Bảng thống kê các lớp tham gia thực nghiệm và đối chứng ở Khối 4 .......... 88 Bảng 4.2 Bảng thống kê các lớp tham gia thực nghiệm và đối chứng ở Khối 5 ......... 88 Bảng 4.3 Kết quả điểm của HS hai lớp Thực nghiệm và đối chứng ở phần đọc đúng, đọc nhanh - Khối 4, 5 trường TH Kim Đồng ....................................................................... 99 Bảng 4.4 Kết quả điểm của HS hai lớp Thực nghiệm và đối chứng ở phần đọc đọc đúng, đọc nhanh - Khối 4, 5 trường TH Trần Quốc Toản .................................................... 100 Bảng 4.5 Kết quả điểm của HS hai lớp thực nghiệm và đối chứng ở phần đọc đúng, đọc nhanh - Khối 4, 5 trường TH Thạnh Trị 1 .................................................................. 100 Bảng 4.6 Thống kê kết quả thực nghiệm các bài đọc hiểu Lớp 4 ............................... 103 Bảng 4.7 Thống kê kết quả thực nghiệm các bài đọc hiểu Lớp 5 .............................. 103 Bảng 4.8 Bảng tổng hợp kết quả thực nghiệm phần đọc hiểu tự luận Khối 4 ............ 104 Bảng 4.9 Bảng tổng hợp kết quả thực nghiệm phần đọc hiểu tự luận Khối 5 ........... 104 Bảng 4.10 Thống kê về mức độ đọc sách ngoài giờ lên lớp của HS lớp 4 ................. 108 Bảng 4.11 Thống kê về mức độ đọc sách ngoài giờ lên lớp của HS lớp 5 ................. 108 vii
10. DANH MỤC BIỂU ĐỒ Hình 4.1 Biểu đồ biểu diễn đường tần suất của hai lớp thực nghiệm và đối chứng trường TH Kim Đồng. ............................................................................................................... 99 Hình 4.2 Biểu đồ biểu diễn đường tần suất của hai lớp thực nghiệm và đối chứng .. 100 Hình 4.3 Biểu đồ biểu diễn đường tần suất của hai lớp thực nghiệm và đối chứng . 101 Hình 4.4 Biểu đồ kết quả điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng phần đọc hiểu khối lớp 4 ............................................................................................................. 105 Hình 4.5 Biểu đồ kết quả điểm kiểm tra lớp thực nghiệm và lớp đối chứng phần đọc hiểu Khối 5 .................................................................................................................. 105 viii
11. DANH MỤC KÍ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT CT GDPT: Chương trình giáo dục phổ thông GD&ĐT: Giáo dục và Đào tạo GV: Giáo viên HS: HS PTNL: Phát triển năng lực PPDH: Phương pháp dạy học SGK: Sách giáo khoa THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông VB: Văn bản ix
12. TÓM TẮT Đọc là một trong bốn kĩ năng quan trọng trong quá trình chiếm lĩnh một ngôn ngữ. Việc đọc không chỉ cần thiết đối với HS khi còn ngồi trên ghế nhà trường mà đây còn là kĩ năng sẽ theo các em đến suốt cuộc đời. Ở phần cơ sở lí luận, chúng tôi quan tâm đến việc kế thừa những quan điểm tiến bộ, những mô hình dạy đọc tiên tiến để đề xuất các phương pháp dạy đọc PTNL của HS qua dạy học Tiếng Việt. Ở phần cơ sở thực tiễn, chúng tôi đã tiến hành tìm hiểu thực trạng dạy và học Tập đọc của GV và HS ở các trường tiểu học trên địa bàn ba tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang và Sóc Trăng. Kết quả khảo sát sẽ được phân tích, đánh giá những ưu điểm và hạn chế. Từ đó đề xuất quy trình dạy đọc theo hướng PTNL người học ở từng giai đoạn: đọc mẫu, đọc hướng dẫn và đọc độc lập nhằm phát huy các kĩ năng đọc đúng, đọc hiểu và đọc mở rộng cho HS. Với mục tiêu đó, tính khả thi của các biện pháp đề xuất được khẳng định qua việc dạy thực nghiệm tại năm trường tiểu học thuộc ba địa bàn đã khảo sát. Kết quả thực nghiệm bước đầu cho thấy hướng nghiên cứu của luận án không chỉ phục vụ cho việc dạy học đọc ở nhà trường tiểu học hiện nay mà còn là yêu cầu cần thiết trong việc cập nhật quá trình đổi mới nghiên cứu, giảng dạy Tiếng Việt theo hướng PTNL của HS sau khi Chương trình Ngữ văn 2018 được đưa vào áp dụng cho HS khối 4, 5. Từ khoá: đọc, phương pháp dạy đọc, phát triển năng lực ABSTRACT Reading is one of the four important language skills in language acquisition. Reading is not only essential for students in school but also will accompany them throughout their lives. In the theoretical part, we focus on inheriting progressive views and advanced reading teaching models to propose methods for developing students' reading abilities through teaching Vietnamese. In the practical part, we conducted research on the current situation of teaching and learning reading of teachers and students in elementary schools in three provinces of Can Tho, Hau Giang, and Soc Trang. The survey results will be analyzed to evaluate the strengths and limitations, and propose a reading teaching process that develops learners' capacity at each stage: model reading, guided reading, and independent reading to enhance students' reading skills in pronunciation, comprehension, and expanding. The feasibility of the proposed measures is affirmed through experimental teaching in three surveyed elementary schools. The preliminary experimental results show that the research direction of the thesis not only serves the x
13. teaching of reading in elementary schools but is also a necessary requirement for updating the process of researching and teaching Vietnamese in the direction of developing students' capacity when the 2018 Vietnamese language program is applied for students in grades 4 and 5. Keywords: reading, reading teaching methods, capacity development xi
14. MỞ ĐẦU 1. SỰ CẦN THIẾT CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Dạy học phát triển năng lực là xu hướng và yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay Để thực hiện mục tiêu đến 2030 nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực, yêu cầu đặt ra với ngành giáo dục là phải đổi mới căn bản và toàn diện. Đây là yêu cầu được nhấn mạnh trong các Văn kiện Hội nghị. Cụ thể, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI nêu rõ: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, PTNL. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [10]. Ngoài ra, trong Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII (2016) cũng nêu rõ nhiệm vụ của ngành giáo dục: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng việc PTNL, phẩm chất người học” [11]. Để thực hiện tốt tinh thần đã nêu, đòi hỏi những người làm công tác giáo dục nói chung cần có những nhận thức đúng đắn về bản chất của đổi mới PPDH theo định hướng PTNL người học và một số biện pháp đổi mới PPDH theo hướng này để đáp ứng kịp thời yêu cầu đổi mới giáo dục toàn diện. Có thể nói, đây chính là bước chuyển đổi mang tính đột phá của nền giáo dục khi chú trọng nhiều đến việc hình thành năng lực người học, phát huy tính chủ động, sáng tạo của người học. Qua đó, có thể thấy xu hướng đổi mới PPDH nói chung và đổi mới PPDH ở bậc tiểu học theo hướng PTNL nói riêng là yêu cầu tất yếu. 1.2. Phát triển năng lực đọc cho học sinh qua dạy học Tiếng Việt lớp 4, 5 là nội dung, biện pháp góp phần hiện thực hóa mục tiêu của Chương trình Ngữ văn 2018 Có thể nói, những thành tựu khoa học, những kiến thức tiến bộ của nhân loại, đều được lưu truyền qua tài liệu, sách vở. Do vậy, con người phải thông qua hoạt động đọc mới có thể tiếp thu được những kinh nghiệm quý báu. 1
15. Không những vậy, qua những trang văn, trang thơ, ca dao, tục ngữ, việc đọc còn góp phần làm giàu trí tuệ, làm phong phú đời sống tinh thần cho con người. Khôg những vậy, việc đọc vừa là công cụ để HS học tập, chiếm lĩnh các tri thức khác trong nhừ trường nhưng cũng vừa là kĩ năng được các em dùng trong giao tiếp. Mục đích chủ yếu của dạy đọc trong nhà trường hiện nay được nhấn mạnh trong Chương trình GDPT 2018 là giúp HS biết đọc và tự đọc được VB; thông qua đó nhằm bồi dưỡng phẩm chất, PTNL HS. Đối tượng đọc của HS gồm: VB văn học, VB nghị luận và VB thông tin. Mỗi kiểu VB có những đặc điểm riêng nên cần có cách dạy đọc VB phù hợp. Việc dạy học đọc hiện nay cần được nhấn mạnh về mặt kĩ năng. Tuy nhiên, để HS có được kĩ năng đọc VB, không thể thiếu sự định hướng của người GV. HS cần được hướng dẫn, luyện đọc VB theo trình tự từ yêu cầu thấp đến yêu cầu cao hơn. Từ mặt kĩ thuật đọc đến mặt thông hiểu nội dung đã đọc. Tuỳ vào đối tượng HS ở từng cấp lớp, GV sẽ nhấn mạnh việc rèn kĩ năng nào cho các em. Ví dụ, đối với HS đầu cấp tiểu học, GV nhấn mạnh kĩ năng đọc đúng, đọc nhanh. Đối với HS cuối cấp tiểu học, GV sẽ chú trọng phát triển ở các em kĩ năng đọc hiểu, đọc diễn cảm. Chính vì vậy, đọc là một trong những yếu tố của năng lực ngôn ngữ và cũng là năng lực cốt lõi cần hình thành cho HS. Chương trình dạy học theo định hướng PTNL là dạy học định hướng kết quả đầu ra, chú trọng tới việc hình thành cho HS năng lực nhận thức, năng lực tự học, các kĩ năng giải quyết vấn đề. Chương trình Ngữ văn 2018 đã được áp dụng, những yêu cầu về năng lực tự học, tự làm việc với VB được chú trọng. Nếu GV áp dụng tốt các phương pháp dạy đọc sẽ giúp HS có được những kĩ năng đọc và tự đọc VB. Với những kĩ năng này, GV sẽ giúp HS rèn được thói quen đọc sách, thúc đẩy việc lĩnh hội ngôn ngữ một cách thành thạo, tự giác. Dạy học theo định hướng PTNL là xu hướng và yêu cầu của đổi mới giáo dục hiện nay. Vì vậy, PTNL đọc qua dạy học Tiếng Việt cho HS lớp 4, 5 sẽ góp phần quan trọng vào việc giải quyết các vấn đề đặt ra trong dạy học Tiếng Việt ở bậc tiểu học hiện nay nói chung, việc dạy đọc cho HS bậc tiểu học nói riêng khi Chương trình Ngữ văn 2018 được thực hiện. Đó là lí do chúng tôi đã chọn đề tài: Phát triển năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt. 2
16. 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU Mục tiêu chung: Luận án nghiên cứu lí luận và thực tiễn cùng mô hình dạy đọc tích cực để vận dụng vào dạy học Tiếng Việt – môn tập đọc nhằm PTNL đọc cho HS lớp 4, 5. Mục tiêu cụ thể: Đề tài hướng đến mục tiêu xây dựng các biện pháp dạy đọc cho HS lớp 4, 5 theo hướng PTNL, qua đó khẳng định tính cần thiết, tính khả thi của các biện pháp đề xuất. 3. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU Nghiên cứu này sẽ xác định và đánh giá hiệu quả của việc áp dụng các hình thức dạy đọc tích cực trong dạy học Tiếng Việt cụ thể là phân môn tập đọc nhằm PTNL đọc cho HS lớp 4, 5. Quá trình thực hiện luận án cũng là quá trình người nghiên cứu trả lời câu hỏi: Hoạt động dạy học đọc qua môn Tiếng Việt nên thiết kế như thế nào để phát triển được năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 ? 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT 4.1 Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu được xác định trong luận án là năng lực đọc và các biện pháp PTNL đọc cho học sinh lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt. 4.2 Đối tượng khảo sát: Chúng tôi tiến hành khảo sát, thực nghiệm GV và HS khối lớp 4, 5 ở một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang và Sóc Trăng. 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU 5.1 Phạm vi về nội dung Luận án nghiên cứu việc hình thành và PTNL đọc cho HS lớp 4, 5. Do đó, chúng tôi chỉ tập trung nghiên cứu một số biện pháp tác động đến nội dung và phương pháp dạy đọc, cụ thể qua phân môn tập đọc trong SGK Tiếng Việt lớp 4, 5 (2006) và các VB Tập đọc dành cho lớp 4, 5 trong danh mục gợi ý của Chương trình Ngữ văn 2018. (CT GDPT môn Ngữ văn, 2018, ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo). Vì vào thời điểm chúng tôi khảo sát (cuối năm 2019), lúc này SGK Tiếng Việt ở lớp 4, 5 chưa được triển khai. 5.2 Phạm vi về không gian 3
17. Nhằm phục vụ cho mục tiêu nghiên cứu, tác giả luận án triển khai khảo sát thực tiễn và chọn tổ chức thực nghiệm sư phạm tại 03 trường tiểu học trên địa các tỉnh: Hậu Giang, Cần Thơ, Sóc Trăng với đầy đủ các loại hình trường học. Điều này sẽ giúp cho kết quả khảo sát mang tính đại trà trên diện rộng và kết quả thực nghiệm sẽ được khách quan, đồng thời kết quả thực nghiệm cũng sẽ phân luồng được đối tượng HS theo khu vực. 5.3 Phạm vi về thời gian Chúng tôi đã điều tra, thực nghiệm đề tài giai đoạn từ năm 2019 đến 2022. Thời điểm chúng tôi tiến hành thực nghiệm, HS khối 4, 5 vẫn còn học Chương trình 2006. Vì vậy, chúng tôi vẫn phải chọn các VB tập đọc trong SGK lớp 4, 5 (2006) nhưng được thiết kế theo hướng chú trọng hình thức vận dụng các biện pháp dạy đọc tích cực để PTNL đọc cho HS. 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Để đạt được mục tiêu của luận án, chúng tôi đã sử dụng các phương pháp sau: 6.1 Phương pháp nghiên cứu lí luận Nhằm xây dựng cơ sở lí luận cho vấn đề nghiên cứu, chúng tôi đã sử dụng các thao tác phân tích, tổng hợp, so sánh,... để rút ra những kết luận khoa học cần thiết phục vụ cho phần tổng quan nghiên cứu của đề tài. Trong đó, chúng tôi chú trọng đến các VB, tài liệu liên quan trực tiếp đến đề tài như: các văn kiện của Đảng và Nhà nước về giáo dục; các tài liệu về Tâm lí học, Giáo dục học, Lí luận dạy học Tiếng Việt ở tiểu học... các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước có đề cập trực tiếp đến vấn đề nghiên cứu. 6.2 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.1 Phương pháp điều tra, khảo sát Phương pháp này được sử dụng nhằm xác lập cơ sở thực tiễn, chứng minh tính cấp thiết của việc PTNL đọc cho HS qua dạy học Tiếng Việt lớp 4, 5 góp phần hiện thực hóa mục tiêu của Chương trình Ngữ văn 2018. Dữ liệu thu thập là phiếu khảo sát GV, HS ở trường các trường tiểu học trên địa bàn 03 tỉnh Cần Thơ, Hậu Giang và Sóc Trăng với số lượng mẫu đủ mang tính đại diện. Từ kết quả thu thập, chúng tôi có cơ sở đánh giá khách quan về thực trạng dạy và học Tiếng Việt đặc biệt là ở phân môn tập đọc của HS lớp 4, 5 hiện nay. 4
18. 6.2.2 Phương pháp phỏng vấn Phương pháp này sử dụng để xin ý kiến của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu giáo dục, GV trực tiếp giảng dạy Tiếng Việt ở tiểu học về các vấn đề liên quan như: thực trạng dạy học Tiếng Việt theo hướng PTNL hiện nay, về quy trình dạy học PTNL cho HS ở phân môn tập đọc mà luận án đề xuất. Trên cơ sở phân tích kết quả khảo sát, chúng tôi định hướng cho việc thiết kế Kế hoạch dạy học (trước thực nghiệm), đánh giá về mặt định tính về kết quả thực nghiệm, điều chỉnh sau thực nghiệm,... 6.2.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tổ chức thực nghiệm sư phạm phân môn tập đọc có đối chứng ở khối lớp 4, 5 để kiểm chứng tính khả thi của các thiết kế dạy học đã được đề xuất trong luận án. Nếu kết quả đánh giá năng lực đọc của HS ở môn tập đọc sau thực nghiệm có độ giá trị và độ tin cậy thì GV có thể vận dụng để PTNL HS tiểu học khi dạy Tiếng Việt ở Chương trình Ngữ văn 2018. Cách thức tiến hành thực nghiệm và đánh giá kết quả thực nghiệm được trình bày cụ thể ở chương 4. 6.3 Phương pháp phân tích dữ liệu Dữ liệu chúng tôi thu thập có hai dạng: – Dữ liệu nghiên cứu định lượng: kết quả thống kê phiếu khảo sát ý kiến HS các lớp thực nghiệm; kết quả thống kê phiếu khảo sát ý kiến GV giảng dạy khối lớp 4, 5 ở các trường được chọn khảo sát. – Dữ liệu nghiên cứu định tính: Nội dung phỏng vấn GV về kế hoạch bài dạy thực nghiệm ở phân môn tập đọc của SGK Tiếng Việt 4, Tiếng Việt 5. Sau khi thu thập dữ liệu, chúng tôi tiến hành phân tích như sau: – Dữ liệu định lượng được phân tích bằng phần mềm Excel và minh hoạ bằng biểu đồ để chứng minh độ tin cậy của kết quả khảo sát và kết quả thực nghiệm. – Dữ liệu định tính được phân tích để tìm hiểu ý kiến của GV về những ưu điểm và hạn chế của kế hoạch dạy học trong quá trình thực nghiệm; những điểm cần điều chỉnh để tăng tính hiệu quả của các biện pháp được đề xuất. Tóm lại, xuất phát từ yêu cầu đổi mới của Chương trình Ngữ văn 2018, chúng tôi khảo sát thực trạng để có cơ sở đánh giá việc dạy học Tiếng Việt hiện nay đã đáp ứng được yêu cầu PTNL đọc cho HS bậc tiểu học chưa? Qua việc nghiên cứu cơ sở lí luận, cơ sở thực tiễn của đề tài bằng phương pháp nghiên cứu lí thuyết; phương pháp điều tra, phỏng vấn, chúng tôi thiết kế Kế hoạch dạy học ở phân môn tập đọc theo hướng hình 5
19. thành các kĩ năng đọc đúng, đọc nhanh, đọc diễn cảm, đọc hiểu và đọc độc lập, tiến tới PTNL đọc cho HS lớp 4, 5. Sau khi thiết kế Kế hoạch dạy học, chúng tôi dùng phương pháp phỏng vấn để xin ý kiến các nhà khoa học, GV dự giờ và GV trực tiếp dạy thực nghiệm để có cơ sở kiểm chứng độ tin cậy của các biện pháp đã đề xuất và tiến hành điều chỉnh, đánh giá, rút kinh nghiệm. 7. GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU Nếu việc nghiên cứu cơ sở lí luận và xây dựng hệ thống biện pháp phát triển được các kĩ năng đọc đúng, đọc hiểu và kĩ năng đọc mở rộng cho HS lớp 4, 5 thành công, phù hợp với thực tiễn dạy học Tiếng Việt hiện nay thì sẽ góp phần hình thành và PTNL đọc cho HS, đáp ứng mục tiêu Chương trình giáo dục phổ thông mới. 8. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN 8.1 Về mặt lí luận Luận án đã hệ thống hoá được những quan điểm, cơ sở lí luận của dạy học theo định hướng PTNL; làm rõ bản chất của các hình thức dạy đọc tích cực hiện nay. Ngoài ra, nghiên cứu sinh còn phân tích thêm những ưu điểm, hạn chế, khả năng, hiệu quả vận dụng của các mô hình dạy đọc, góp phần làm sáng tỏ thêm những vấn đề liên quan đến quá trình dạy học đọc cho HS hiện nay. 8.2 Về mặt thực tiễn Luận án đề xuất hệ thống biện pháp dạy đọc đáp ứng mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể môn Ngữ văn nói chung cũng như Chương trình Tiếng Việt ở tiểu học nói riêng. Hiệu quả các biện pháp đề xuất bước đầu được kiểm nghiệm nhằm góp phần nâng cao năng lực đọc cho HS lớp 4, 5. Đặc biệt, luận án có thể định hướng cho GV trong việc lựa chọn biện pháp dạy đọc ở phân môn tập đọc cho HS lớp 4, 5 vào các tiết dạy chính khóa hoặc các tiết tăng cường, góp phần thực hiện tốt mục tiêu hình thành, PTNL đọc cho HS cuối cấp tiểu học. 9. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN Nội dung được triển khai thành bốn chương như sau: Chương 1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Hệ thống hóa các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án như: 1) Nghiên cứu về dạy học theo định hướng PTNL; 2) Nghiên cứu về phát triển năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt. 6
20. Chương 2. Cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề phát triển năng lực đọc cho HS lớp 4, 5 qua dạy học Tiếng Việt - Phần Cơ sở lí luận dạy học, chúng tôi đề cập đến: năng lực đọc và năng lực đọc của HS tiểu học; dạy học theo định hướng PTNL đọc cho HS tiểu học. - Phần Cơ sở tâm lí học bàn đến: đặc trưng tâm lí lứa tuổi HS lớp 4, 5 với việc PTNL đọc. Về cơ sở thực tiễn: khảo sát yêu cầu cần đạt về năng lực đọc của HS lớp 4, 5 trong Chương trình Tiếng Việt 2006 và Chương trình Ngữ Văn 2018; khảo sát thực trạng dạy học PTNL đọc của HS lớp 4, 5 ở phân môn tập đọc. Chương 3. Tổ chức dạy học đọc cho HS lớp 4, 5 theo hướng phát triển năng lực Chương này đề cập đến các nguyên tắc, biện pháp, quy trình tổ chức dạy học đọc và xây dựng tiêu chí đánh giá kết quả phù hợp với định hướng PTNL. Chương 4. Thực nghiệm sư phạm Thực nghiệm các kế hoạch dạy học, nhận xét đánh giá hiệu quả của các biện pháp dạy đọc đã đề xuất. 7