Luận án Khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay

Nội dung text: Luận án Khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay

1. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và có xuất xứ rõ ràng. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Phạm Hoàng Anh
2. MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC MỞ ĐẦU 5 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 11 1.1. Những công trình khoa học tiêu biểu liên quan đến đề tài luận án 11 1.2. Giá trị của các công trình khoa học đã tổng quan và những vấn đề luận án tập trung nghiên cứu 30 Chương 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ KHẮC PHỤC TÁC ĐỘNG CỦA MẶT TRÁI KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở NƯỚC TA ĐẾN LỐI SỐNG SĨ QUAN TRẺ TRONG QUÂN ĐỘI 37 2.1. Quan niệm tác động của mặt trái của kinh tế thị trường và khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội 37 2.2. Nhân tố cơ bản quy định khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội 70 Chương 3: THỰC TRẠNG VÀ YÊU CẦU KHẮC PHỤC TÁC ĐỘNG CỦA MẶT TRÁI KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở NƯỚC TA ĐẾN LỐI SỐNG SĨ QUAN TRẺ TRONG QUÂN ĐỘI HIỆN NAY 92 3.1. Thực trạng khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay và nguyên nhân 92 3.2. Yêu cầu khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay 121
3. Chương 4: GIẢI PHÁP CƠ BẢN KHẮC PHỤC TÁC ĐỘNG CỦA MẶT TRÁI KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở NƯỚC TA ĐẾN LỐI SỐNG SĨ QUAN TRẺ TRONG QUÂN ĐỘI HIỆN NAY 133 4.1. Nâng cao chất lượng tuyên truyền, giáo dục về kinh tế thị trường và tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta cho các chủ thể 133 4.2. Xây dựng môi trường văn hóa quân sự trong sạch, lành mạnh ở đơn vị và thực hiện tốt chế độ, chính sách đối với sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay 145 4.3. Phát huy nhân tố chủ quan của sĩ quan trẻ trong tự khắc phục tác động mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay đến lối sống của họ 160 KẾT LUẬN 176 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 178 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 179 PHỤ LỤC 194
4. 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài luận án Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà Đảng ta chủ trương xây dựng là một kiểu tổ chức nền kinh tế trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội vận hành theo các quy luật kinh tế khách quan của kinh tế thị trường, các quy luật của thời kỳ quá độ; đồng thời có sự quản lý, điều tiết của Nhà nước dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam. Trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cơ chế thị trường phải được vận dụng đầy đủ, linh hoạt để phát huy mạnh mẽ và có hiệu quả mọi nguồn lực, bảo đảm sự phát triển nhanh và bền vững, nâng cao đời sống nhân dân để thực hiện mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, là cơ sở hiện thực xã hội có tác động rất lớn đến sự phát triển nhân cách người cán bộ, đảng viên, trong đó có đạo đức, lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. Kinh tế thị trường vừa tạo cơ hội phát triển, vừa tạo sức ép, thách thức cho quá trình phát triển. Bên cạnh những ưu điểm, kinh tế thị trường cũng có những mặt trái và “khuyết tật”, có ảnh hưởng tới con người và xã hội trong kỷ nguyên phát triển mới. Trong quân đội, mặt trái của kinh tế thị trường đã và đang tác động không nhỏ đến lối sống của sĩ quan trẻ trong quân đội, đặc biệt là sĩ quan trẻ giữ những trọng trách, có quyền hạn nhất định về công tác cán bộ, quân lực, tài chính, hậu cần, vật tư, v.v., làm cho một bộ phận sĩ quan trẻ trong quân đội có những biểu hiện phai nhạt về mục tiêu, lý tưởng, giảm sút ý chí phấn đấu, có những biểu hiện của lối sống tự do tùy tiện, đề cao giá trị vật chất, chạy theo đồng tiền Do đó, khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội là vô cùng quan trọng, góp phần trực tiếp xây dựng đơn vị vững mạnh về chính trị, phòng, chống suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, góp phần hoàn thiện nhân cách quân nhân cách mạng. Nhận thức rõ tầm quan trọng của vấn đề này, những năm qua lãnh đạo, chỉ huy các cấp thường xuyên quan tâm việc khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. Tuy nhiên, so với yêu cầu của thực tiễn, việc khắc
5. 6 phục những tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội đến nay vẫn chưa đạt được mục tiêu, yêu cầu đề ra, vẫn còn tồn tại những hạn chế, bất cập. Tình hình trên đặt ra yêu cầu phải có các giải pháp hữu hiệu khắc phục những tác động của mặt trái kinh tế thị trường đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội, góp phần quan trọng vào việc ngăn ngừa những yếu tố tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường đến lối sống sĩ quan trẻ, đồng thời góp phần bồi dưỡng, hoàn thiện nhân cách quân nhân cách mạng, xây dựng đội ngũ cán bộ quân đội có bản lĩnh chính trị vững vàng, phẩm chất đạo đức tốt, lối sống trong sạch, lành mạnh đáp ứng yêu cầu xây dựng quân đội tinh, gọn, mạnh trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Do đó, tác giả lựa chọn vấn đề: “Khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay” làm đề tài nghiên cứu. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án * Mục đích nghiên cứu Luận án làm rõ những vấn đề lý luận, thực trạng khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội; trên cơ sở đó đề xuất giải pháp cơ bản khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay và những năm tiếp theo. * Nhiệm vụ nghiên cứu: - Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài. - Làm rõ những vấn đề lý luận khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. - Đánh giá thực trạng, chỉ ra nguyên nhân của thực trạng và xác định yêu cầu khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay. - Đề xuất giải pháp cơ bản khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay và những năm tiếp theo.
6. 7 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận án * Đối tượng nghiên cứu: Khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. * Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận, thực tiễn và giải pháp khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. Về không gian: Khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội, tập trung chủ yếu ở một số sư đoàn bộ binh đủ quân, Bộ chỉ huy quân sự của một số tỉnh, thành phố trong Quân đội nhân dân Việt Nam (Sư đoàn BB 3 - Quân khu 1; Sư đoàn BB 316 - Quân khu 2; Sư đoàn BB 395 - Quân khu 3, Bộ Tư lệnh Thủ đô Hà Nội, Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Quảng Ninh, Bộ Chỉ huy quân sự thành phố Đà Nẵng, Bộ Tư lệnh Thành phố Hồ Chí Minh, Bộ Chỉ huy quân sự tỉnh Bình Dương). Về mặt thời gian: Số liệu điều tra, khảo sát từ năm 2020 đến nay (năm 2020 là thời điểm thực hiện Nghị quyết Đại hội Đại biểu Đảng bộ Quân đội lần thứ XI). 4. Cơ sở lý luận, chính trị, pháp lý và thực tiễn * Cơ sở lý luận Luận án nghiên cứu dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về mối quan hệ giữa kinh tế và văn hóa, đạo đức, lối sống; đường lối, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, về phát triển văn hóa, con người Việt Nam; về giáo dục, bồi dưỡng thế hệ trẻ, về xây dựng đội ngũ cán bộ quân đội đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ cách mạng trong tình hình mới. * Cơ sở chính trị Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở các Nghị quyết, Chỉ thị, Kết luận của Đảng Cộng sản Việt Nam, Quân ủy Trung ương về xây dựng con người mới Việt Nam xã hội chủ nghĩa, như: Nghị quyết số 33-NQ/TW, ngày
7. 8 09/6/2014, Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI) “Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”; Chỉ thị số 42-CT/TW, ngày 24/3/2015 của Ban Bí thư Trung ương Đảng khóa XI “Về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống văn hóa cho thế hệ trẻ giai đoạn 2015 - 2030”; Chỉ thị số 05-CT/TW, ngày 15/5/2016 của Bộ Chính trị “Về đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh”; Kết luận số 76/KL/TW, ngày 04/6/2020 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá XI “Về xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước”; Kết luận số 01-KL/TW ngày 18/5/2021 của Bộ Chính trị về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 05-CT/TW, ngày 15/5/2016 của Bộ Chính trị khóa XII “Về đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh”; Kết luận số 21-KL, ngày 25/10/2021 của Hội nghị Trung ương 4 khóa XIII “Về đẩy mạnh xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị; kiên quyết ngăn chặn, đẩy lùi, xử lý nghiêm cán bộ, đảng viên suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, biểu hiện “tự diễn diến”, “tự chuyển hóa””; Nghị quyết số 847-NQ/QUTW, ngày 28/12/2021 của Quân uỷ Trung ương “Về phát huy phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ”, kiên quyết chống chủ nghĩa cá nhân trong tình hình mới”, v.v.. * Cơ sở pháp lý Ngoài ra, luận án còn dựa trên cơ sở các quy chế, quy định, thông tư, nghị định, hướng dẫn, chương trình, kế hoạch, đề án của Đảng, Nhà nước, Bộ Quốc phòng, Tổng cục Chính trị, như: Quy định số 37-QĐ/TW, ngày 25/10/2021, của Ban Chấp hành Trung ương “Về những điều đảng viên không được làm”; Quy định số 144-QĐ/TW, ngày 09/5/2024 của Bộ Chính trị “Về chuẩn mực đạo đức cách mạng của cán bộ, đảng viên trong giai đoạn mới”; Đề án “Đổi mới công tác giáo dục chính trị tại đơn vị trong giai đoạn mới” của Bộ Quốc phòng; Quy định số 646-QĐ/QUTW, ngày 06/11/2012 của Quân ủy Trung ương “Về trách nhiệm nêu gương của cán
8. 9 bộ, đảng viên, nhất là cán bộ lãnh đạo, chỉ huy, quản lý các cấp trong Quân đội”, Quy định số 438/QĐ-CT, ngày 21/3/2016 của Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam “Về giáo dục chính trị trong Quân đội nhân dân và Dân quân tự vệ Việt Nam”, v.v.. * Cơ sở thực tiễn Luận án sử dụng số liệu và báo cáo sơ, tổng kết của các cơ quan, đơn vị có liên quan đến lối sống sĩ quan trẻ và căn cứ vào thực trạng khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống của sĩ quan trẻ qua khảo sát ở một số đơn vị đại diện hiện nay. 5. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, luận án sử dụng các phương pháp chuyên ngành và liên ngành như: phân tích và tổng hợp, lịch sử và logic, hệ thống và cấu trúc, khái quát hóa và trừu tượng hóa, phương pháp tiếp cận giá trị, điều tra xã hội học, thống kê, so sánh. 6. Những đóng góp mới của luận án Quan niệm khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội và nhân tố cơ bản quy định khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. Yêu cầu khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội. Giải pháp cơ bản khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay. 7. Ý nghĩa lý luận, thực tiễn của luận án * Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của đề tài luận án góp phần bổ sung và làm rõ hơn những vấn đề lý luận về khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội hiện nay.
9. 10 * Ý nghĩa thực tiễn Luận án là cơ sở khoa học giúp cấp ủy, chỉ huy các đơn vị trong quân đội cụ thể hóa và nâng cao chất lượng quản lý, giáo dục, rèn luyện đạo đức, lối sống cho sĩ quan trẻ trước những tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay. Ngoài ra, kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy các vấn đề có liên quan đến bồi dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống trong điều kiện tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở các nhà trường quân đội hiện nay. 8. Kết cấu của luận án Luận án gồm phần mở đầu, 04 chương (09 tiết), kết luận, danh mục công trình khoa học của tác giả đã công bố có liên quan đến đề tài luận án, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục.
10. 11 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Những công trình khoa học tiêu biểu liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Những công trình khoa học tiêu biểu liên quan đến tác động của kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống, lối sống quân nhân và lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam (2000), Tác động của những biến đổi kinh tế - xã ở nước ta đến xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam về chính trị trong giai đoạn cách mạng mới [171], các tác giả đã đưa ra cơ sở lý luận và thực tiễn về tác động của những biến đổi kinh tế - xã hội ở Việt Nam đến xây dựng quân đội về chính trị trong giai đoạn cách mạng mới, mối quan hệ giữa điều kiện kinh tế - xã hội và xây dựng quân đội về chính trị. Theo đó, những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta đã tác động, ảnh hưởng mạnh mẽ đến các yếu tố hình thành nên phẩm chất chính trị của bộ đội. Trong đó, sự tác động tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường là một trong những nhân tố đã làm xói mòn niềm tin, mất cảnh giác chính trị của một số quân nhân. Những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta (trong đó có tác động tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường) còn đưa tới sự thay đổi sâu sắc định hướng giá trị xã hội của quân nhân: Trước sự tác động của cơ chế kinh tế thị trường, sự quan tâm của con người tới các giá trị kinh tế, vật chất chắc chắn sẽ có xu hướng ngày càng tăng. Những mối lợi cá nhân về vật chất được nhiều người chú ý hơn, những tính toán thiệt - hơn, được mất trở nên rõ nét, cụ thể hơn; biểu hiện của lề thói thực dụng cũng theo đó mà phát triển [171, tr. 20 - 21]. Theo các tác giả, trong kinh tế thị trường, nhiều cá nhân phát triển một cách phiến diện, trở thành con người méo mó, làm cho những giá trị đạo đức, lối sống cốt lõi của dân tộc, những giá trị bản chất truyền thống tốt đẹp của quân đội bị mai một.
11. 12 Phan Trọng Hào (2001), Tác động của những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta hiện nay đến chất lượng chính trị đơn vị cơ sở của Quân đội nhân dân Việt Nam [ 101], tác giả đã chỉ ra tính chất, mục tiêu, nội dung của những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta. Theo tác giả, tính chất của những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta đã làm thay đổi căn bản tình trạng kinh tế - xã hội kém phát triển sang tình trạng kinh tế - xã hội phát triển tiến bộ hơn, nhằm thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Tác giả đã phân tích và luận chứng sâu sắc về tác động của những biến đổi kinh tế - xã hội đến chất lượng chính trị đơn vị cơ sở; làm rõ cơ chế và phân tích tính quy luật của sự tác động. Theo tác giả: “Tác động của những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta hiện nay đến chất lượng chính trị đơn vị cơ sở của Quân đội nhân dân Việt Nam là quá trình hình thành sự quy định của những biến đổi kinh tế - xã hội đối với chất lượng chính trị đơn vị cơ sở, thông qua một cơ chế tác động hướng đến hệ thống những động lực chi phối và thúc đẩy hoạt động của quân nhân và tổ chức ở đơn vị cơ sở, và do đó, đến chất lượng chính trị đơn vị cơ sở nói chung trong mỗi giai đoạn nhất định” [101, tr. 35]. Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Phúc (Đồng chủ biên, 2003), Mấy vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay [15], các tác giả đã đề cập về ảnh hưởng của kinh tế thị trường đối với sự phát triển xã hội nói chung, đạo đức xã hội nói riêng; đồng thời đề xuất các biện pháp để hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường ở nước ta đối với đời sống tinh thần xã hội, trong đó có lĩnh vực đạo đức. Mặc dù vẫn còn có những ý kiến khác nhau, nhưng nhìn chung, các tác giả đều khẳng định: sự chuyển đổi của nền kinh tế đã tác động và làm biến đổi mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có các giá trị đạo đức truyền thống của dân tộc. Theo các tác giả, “tất cả những biến động trong lĩnh vực đạo đức ở các mức độ khác nhau đều liên quan với sự biến động trong nền kinh tế - xã hội thời kỳ chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung, quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa...” [15, tr. 19].
12. 13 Đinh Quang Tuấn (2004), Lợi ích quân nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay [ 180], khi đề cập tới lợi ích quân nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, tác giả cho rằng, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có tác động rất lớn đến nâng cao tính tích cực con người, thông qua cơ chế bảo đảm lợi ích, đẩy lùi tính bảo thủ, trì trệ, dựa dẫm, ỷ lại. Trong điều kiện mới, mỗi quân nhân sẽ bộc lộ hết tiềm năng, luôn trăn trở, tìm tòi, đổi mới cách nghĩ, cách làm để đạt hiệu quả cao nhất trong hoạt động. Lợi ích đang là chất men kích thích trực tiếp mạnh mẽ, chuyển hóa những đòi hỏi khách quan thành động cơ, lý tưởng thúc đẩy quân nhân tích cực thực hiện nhiệm vụ mà Đảng, nhân dân giao phó. Nhưng đồng thời tác giả cũng khẳng định, “mặt trái nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cũng tác động rất lớn đến cách nghĩ, cách làm, đến đạo đức, lối sống của các quân nhân” [180, tr. 85]. Võ Văn Thắng (2005), “Ảnh hưởng của nền kinh tế thị trường đến việc xây dựng lối sống ở nước ta” [160], theo tác giả, dưới ảnh hưởng của mặt trái nền kinh tế thị trường, hiện tượng suy thoái đạo đức, lối sống đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ, nó làm xuất hiện lối sống thực dụng, sùng bái đồng tiền, cá nhân vị kỷ, tham nhũng, tệ nạn xã hội mỗi ngày một phát triển; nạn thất nghiệp, ô nhiễm môi trường, sinh thái, bệnh tật hiểm nghèo, tệ nạn xã hội tràn lan Cùng với đó, theo tác giả, dưới ảnh hưởng của mặt trái nền kinh tế thị trường, các giá trị đạo đức, lối sống của dân tộc bị biến dạng, trở nên méo mó, một số không ít người xem thường luân lý và các giá trị tinh thần, giá trị nhân văn, đề cao lợi ích vật chất. Ảnh hưởng tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đã làm cho không ít thanh niên có “lối sống buông thả, thiếu hoài bão, lý tưởng, không quan tâm đến cộng đồng, họ chỉ lo cho cá nhân, vị kỷ không quan tâm đến chính trị, quay lưng với truyền thống, tham gia vào
13. 14 các tệ nạn xã hội, đi ngược với thuần phong, mỹ tục của dân tộc” [160, tr. 23]. Nghiêm trọng hơn là hiện tượng suy thoái về đạo đức, lối sống ở một số bộ phận không nhỏ cán bộ đảng viên, trong đó có cả cán bộ có chức, có quyền. Nguyễn Duy Bắc (Chủ biên, 2008), Sự biến đổi các giá trị văn hóa trong bối cảnh xây dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay [ 5], các tác giả cuốn sách đã luận giải nguyên nhân của những biến đổi văn hóa và các giá trị văn hóa. Theo các tác giả, trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, văn hóa và các giá trị văn hóa, trong đó giá trị văn hóa đạo đức vận động, biến đổi là một tất yếu. Các tác giả khẳng định: “Sau 20 năm đổi mới, mở cửa để phát triển, đời sống vật chất và tinh thần của đất nước có những chuyển biến quan trọng đã thúc đẩy văn hóa đạo đức biến đổi mạnh mẽ. Sự biến đổi ấy trước hết biểu hiện ở các giá trị định hướng, các chuẩn mực, khuôn mẫu mới của đạo đức xã hội” [ 5, tr. 388]. Đồng thời, các tác giả cũng chỉ ra rằng, sự biến đổi của các giá trị văn hóa nói chung và giá trị văn hóa đạo đức nói riêng diễn ra hết sức phức tạp, vừa có những biểu hiện tích cực, vừa có những biểu hiện tiêu cực. Trong đó các biểu hiện tiêu cực chịu sự tác động rất lớn từ ảnh hưởng của mặt trái kinh tế thị trường. Trịnh Duy Huy (Chủ biên, 2009), Xây dựng đạo đức mới trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa [ 109], các tác giả đã chỉ ra những tác động của kinh tế thị trường đối với biến đổi đạo đức xã hội nói chung, đạo đức nghề nghiệp nói riêng, thông qua nhận thức và giải quyết các quan hệ lợi ích trong xã hội. Theo các tác giả: Với tư cách là một phương tiện hữu hiệu phát triển kinh tế, một động lực thúc đẩy sự tiến bộ xã hội, kinh tế thị trường có tác động tích cực đến sự phát triển và tiến bộ đạo đức. Tuy nhiên, kinh tế thị trường không phải là vạn năng, tự nó không giải quyết được các vấn đề xã hội, ảnh hưởng tiêu cực đến lĩnh vực đạo đức, lối sống và chuẩn giá trị xã hội, làm suy thoái đạo đức xã hội [109, tr. 39].
14. 15 Cùng với đó, bằng những lập luận và đánh giá thuyết phục, các tác giả chỉ ra tác động tiêu cực của kinh tế thị trường làm nảy sinh nhiều tệ nạn xã hội phức tạp, làm suy giảm đạo đức và nhân cách con người. Lê Thị Tuyết Ba (2010), Ý thức đạo đức trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay [4], đã luận giải sự biến đổi của ý thức đạo đức trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Theo tác giả, sự chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung, quan liêu, bao cấp sang kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã làm đời sống xã hội nói chung, đời sống tinh thần của xã hội nói riêng có sự biến đổi sâu sắc. Tác giả nhấn mạnh, kinh tế thị trường “một mặt, nó kích thích tính tích cực cá nhân, tạo động lực cho phát triển kinh tế. Mặt khác, nền kinh tế thị trường vốn là con đẻ của chế độ tư hữu, là môi trường nuôi dưỡng chủ nghĩa cá nhân, thực dụng, là mảnh đất dễ phát sinh những tiêu cực và tệ nạn” [4, tr. 77]. Đặng Hữu Toàn (2010), “Giữ gìn và phát huy các giá trị đạo đức truyền thống trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, giao lưu văn hóa và hội nhập quốc tế” [ 170], tác giả cho rằng nền kinh tế thị trường đã tác động đến đời sống kinh tế - xã hội nước ta cả tích cực và tiêu cực. Sự tác động đó làm cho nhiều giá trị đạo đức truyền thống và nếp sống văn hóa vận động, biến đổi không ngừng. Theo tác giả, bên cạnh sự xuất hiện các giá trị đạo đức mới, nếp sống văn hóa mới, lành mạnh, phù hợp với quá trình phát triển kinh tế thị trường, còn có những giá trị đạo đức truyền thống, nếp sống văn hóa truyền thống tốt đẹp bị xâm hại và có nguy cơ bị mai một, biến dạng theo hướng tiêu cực. Cơ chế thị trường kích thích cái “tôi” một cách thái quá và là tác nhân làm mất cân đối, thậm chí méo mó sự phát triển nhân cách. Vấn đề này thể hiện ở chỗ khủng hoảng lý tưởng hay phá vỡ sự hài hòa nhân cách Nhiều người cho rằng, “trong điều kiện nền kinh tế thị trường cạnh tranh khốc liệt hiện nay mà còn nói đến lý tưởng, niềm tin thì thật xa vời và thiếu thực tế” [ 170, tr. 37]. Từ đó,
15. 16 họ chuyển sang lối sống thực dụng một cách triệt để, để bộc lộ những khía cạnh thấp hèn, vụ lợi, thậm chí là tàn nhẫn mà không hay. Điều đó, đặt ra việc giữ gìn và phát huy các giá trị đạo đức truyền thống dân tộc trở nên cấp bách và cần thiết. Trần Văn Bính (2014), “Biến đổi trong hệ chuẩn mực đạo đức xã hội ở nước ta trước tác động của nền kinh tế thị trường” [ 11], tác giả cho rằng, khi chuyển sang cơ chế kinh tế thị trường, chúng ta đã khắc phục được những thiếu sót của tư duy cũ bằng cách quan tâm nhiều hơn đến lợi ích trực tiếp của người lao động. Nhờ đó năng suất lao động được nâng cao, sản phẩm xã hội tăng nhanh, đời sống người dân được cải thiện. Nhưng sự quan tâm đến lợi ích của người lao động lại không song hành với việc giáo dục ý thức trách nhiệm xã hội của mỗi người, thậm chí vấn đề giáo dục đạo đức, lối sống bị coi nhẹ. Những biểu hiện về suy giảm đạo đức, lối sống nói trên không chỉ diễn ra trong người dân, mà đáng tiếc, trong đó có cả một số cán bộ, đảng viên. Cố nhiên, đối với cán bộ, đảng viên, đặc biệt là những người có chức có quyền, thì sự suy thoái về đạo đức, lối sống còn có những biểu hiện tha hóa riêng. Đó là tệ quan liêu, thói đam mê quyền lực, thói hách dịch, tham nhũng, hối lộ, hủ hóa. Một biểu hiện khác của sự suy thoái về đạo đức, lối sống trong cán bộ, đảng viên là sự xuất hiện của một số kẻ cơ hội chủ nghĩa, lối sống thực dụng, chạy theo vật chất. Theo tác giả, đặc điểm nổi bật và chung nhất của những người này là “trong mọi hành vi và mối quan hệ, đều tìm cách lợi dụng thời cơ để trục lợi. Loại người này sẵn sàng đánh mất lương tâm và danh dự của mình. Họ rất giỏi luồn lách, xu thời, mạnh ai thì theo người đó, việc gì có lợi cho bản thân thì làm, ra sức xoay xở” [11, tr. 4]. Lê Trọng Tuyến (Chủ biên, 2014), Tác động của biến đổi hệ thống giá trị đạo đức xã hội ở nước ta đến đạo đức thanh niên Quân đội hiện nay [183], theo tác giả, phát triển đạo đức cách mạng của thanh niên quân đội hiện nay là một quá trình phức tạp, chịu sự tác động của nhiều yếu tố, cả
16. 17 khách quan và chủ quan, trong đó có sự tác động của kinh tế thị trường ở nước ta. Thực tế cho thấy, quá trình đổi mới, phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế đã làm cho nền kinh tế - xã hội của nước ta có những biến đổi tích cực. Cùng với sự biến đổi về kinh tế, đời sống xã hội có những biến đổi sâu sắc và phức tạp, đặc biệt là biến đổi của hệ thống giá trị đạo đức, lối sống xã hội. Những biến đổi đó đã và đang tác động tích cực và tiêu cực đến đạo đức, lối sống thanh niên quân đội, làm cho quá trình phát triển đạo đức, lối sống của thanh niên quân đội có nhiều sắc thái mới, song cũng rất phức tạp, “đã có sự xuất hiện tư tưởng thực dụng, quá đề cao các giá trị vật chất, chạy theo đồng tiền và tiện nghi vật chất, dẫn tới xem nhẹ các giá trị tinh thần, đạo đức, ít quan tâm đến lợi ích của tập thể đơn vị và lợi ích của người khác” [ 183, tr. 81]. Nguyễn Anh Tú (2015), Tác động của những biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta đến phát triển đạo đức cách mạng của sĩ quan cấp phân đội Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay [179], tác giả đã khẳng định, biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta, đặc biệt là tác động của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã ảnh hưởng tới tất cả các mặt, các bộ phận cấu thành đạo đức cách mạng của sĩ quan cấp phân đội, thông qua đó mà tác động đến quá trình phát triển đạo đức, lối sống của họ. Bên cạnh những tác động tích cực trông thấy rõ, những tác động tiêu cực của biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta, đặc biệt là mặt trái của kinh tế thị trường, toàn cầu hóa... đang hằng ngày, hằng giờ làm xói mòn, băng hoại các giá trị đạo đức cách mạng, làm ảnh hưởng tiêu cực tới sự phát triển đạo đức cách mạng của sĩ quan cấp phân đội nói riêng và đạo đức của xã hội nói chung. Trước những tác động tiêu cực của biến đổi kinh tế - xã hội ở nước ta, “một số sĩ quan cấp phân đội có biểu hiện giảm sút ý chí, phai nhạt lý tưởng, niềm tin đối với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, xuất hiện tư tưởng trung bình chủ nghĩa, suy thoái nghiêm trọng về đạo đức, lối sống” [ 179, tr. 86], trong thực hiện chức trách, nhiệm vụ của của bản thân có biểu hiện tự do, buông thả, thiếu ý thức tổ chức kỷ luật trong sinh hoạt, học tập và công tác, kết quả hoàn thành nhiệm vụ theo cương vị, chức trách đảm nhiệm chưa cao.
17. 18 Trương Thị Phương Thảo (2016), “Sự biến đổi giá trị đạo đức truyền thống trước tác động của nền kinh tế thị trường ở nước ta” [159], theo tác giả, kể từ khi chuyển từ cơ chế kinh tế tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, có một thực tế đang diễn ra ở nước ta là sự phát triển về đời sống vật chất đã có những biểu hiện không tỉ lệ thuận với đời sống văn hóa tinh thần và các giá trị đạo đức, lối sống. Trước tác động tiêu cực của kinh tế thị trường, việc quá quan tâm đến lợi ích của người lao động mà quên đi việc giáo dục nâng cao phẩm chất, đạo đức, lối sống. Nếu trước đây các khái niệm “lý tưởng”, “khát vọng”, là những điều gần gũi, thiêng liêng, thường được nhắc tới, thì ngày nay lại ít được đề cập. Khi con người phai nhạt mục tiêu, lý tưởng sống, thiếu những khát vọng cao đẹp, nó thường bị trói buộc vào những tham vọng thấp hèn. Tư tưởng chạy theo đồng tiền, chạy theo lợi ích vật chất, “không ít người đã chạy theo xu hướng thực dụng, vụ lợi, bất chấp tình nghĩa. Lối sống cơ hội, nịnh bợ, “gió chiều nào theo chiều ấy”... đang làm vẩn đục các quan hệ” [159, tr. 160]. Nguyễn Việt Hà (2018), Ảnh hưởng của kinh tế thị trường đến nhân cách người cán bộ hậu cần Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay [ 97], từ thực trạng ảnh hưởng của kinh tế thị trường đến nhân cách người cán bộ hậu cần Quân đội nhân dân Việt Nam, tác giả đã luận giải những nhân tố cơ bản quy định ảnh hưởng của kinh tế thị trường đến nhân cách người cán bộ hậu cần Quân đội nhân dân Việt Nam bao gồm: Nhận thức và giải quyết mối quan hệ về lợi ích của cán bộ hậu cần; môi trường công tác và chức năng, nhiệm vụ cụ thể của từng chủ thể cán bộ hậu cần; quá trình tự tu dưỡng, rèn luyện trong thực tiễn của mỗi cá nhân. Theo tác giả, những nhân tố cơ bản quy định sự ảnh hưởng của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đến nhân cách người cán bộ hậu cần Quân đội nhân dân Việt Nam là tất yếu. Tuy nhiên, mức độ, tính chất của quá trình ảnh hưởng không hoàn toàn phụ thuộc vào điều kiện khách quan là nền kinh tế mà còn phụ thuộc rất lớn vào nhân tố chủ quan của người cán bộ hậu cần quân đội. Do vậy, tự học tập, tu dưỡng, rèn luyện,
18. 19 hoàn thiện nhân cách, đáp ứng thực tiễn là đòi hỏi khách quan của người cán bộ hậu cần để họ tồn tại và phát triển trong chính môi trường công tác và sinh sống; là vấn đề nội sinh trong quá trình phát triển của cá nhân. Lê Thu Hà (2020), “Nâng cao phẩm chất và năng lực của đội ngũ cán bộ quân y trong điều kiện kinh tế thị trường hiện nay” [ 96], theo tác giả, thực hiện và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã tác động thuận lợi, tạo điều kiện vật chất và tinh thần tốt hơn đối với sự phát triển ngành y tế. Trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, cán bộ quân y ở tuyến trước mặc dù có khả năng tăng thu nhập, nhưng ít có cơ hội thực hiện, hoặc nếu có thì thu nhập thường thấp hơn những thầy thuốc ở tuyến sau, tuyến bệnh viện nơi các trung tâm thành phố, thị xã, nơi có điều kiện kinh tế phát triển, điều kiện trang thiết bị y tế tốt hơn, nhu cầu khám chữa bệnh cao hơn. Từ đó, dẫn đến “tâm trạng băn khoăn, thiếu yên tâm với nhiệm vụ; những biểu hiện tiêu cực về y đức, lối sống, tác phong, thiếu nhiệt tình, chu đáo; sự vô cảm trước người bệnh, làm trái y đức, lương tâm” [ 96, tr. 36]. Mặt khác, hiện tượng kiếm tiền bên ngoài, sao nhãng công việc ở đơn vị, ngại học tập tu dưỡng về chính trị, không muốn công tác ở những chuyên ngành y học quân sự, giảm sút hoài bão, lý tưởng, sống thực dụng, chấp hành kỷ luật không nghiêm, là những biểu hiện tiêu cực dễ xuất hiện, phát triển ở một số cán bộ quân y trong điều kiện kinh tế thị trường, nhất là đối với cán bộ thiếu bản lĩnh vững vàng, không chịu rèn luyện, tu dưỡng. Đỗ Thanh Hải (2021), “Xây dựng đạo đức nhà giáo trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” [98], tác giả đã luận giải và đi đến khẳng định: cùng với quá trình vận động, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đời sống tinh thần xã hội nói chung, đạo đức xã hội và đạo đức nhà giáo nói riêng cũng có sự vận động, phát triển, phản ánh thực tiễn đời sống kinh tế. Tuy nhiên, bởi tính chất đặc thù của đạo đức, không phải cứ mỗi bước tiến bộ của kinh tế thì kéo theo sự tiến bộ đạo
19. 20 đức. Do đó, bên cạnh tác động tích cực, kinh tế thị trường cũng có tác động tiêu cực đến đạo đức nhà giáo ở nước ta. Theo tác giả, mặt trái của kinh tế thị trường đang kích thích lối sống thực dụng, chạy theo lợi ích vật chất, đề cao chủ nghĩa cá nhân - là một trong những nguyên nhân chính gây nên sự suy thoái tư tưởng chính trị, đạo đức nghề nghiệp, xem nhẹ danh dự, lương tâm nghề nghiệp nhà giáo, làm suy giảm niềm tin của xã hội đối với nghề giáo cao quý, thậm chí không ít trường hợp vì đồng tiền và danh vị mà chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp. Tác động tiêu cực của kinh tế thị trường còn dẫn đến phân hóa giàu nghèo, ảnh hưởng đến tư tưởng, tình cảm, đạo đức, lối sống của nhà giáo, có thể dẫn tới sự khác nhau về quan điểm, thái độ, mục tiêu, lý tưởng đạo đức nghề nghiệp. 1.1.2. Những công trình khoa học tiêu biểu liên quan tới khắc phục tác động của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta đến lối sống, lối sống quân nhân và lối sống sĩ quan trẻ trong quân đội Nguyễn Ngọc Ba (2004), Ảnh hưởng của chủ nghĩa thực dụng đến nhân cách người cán bộ hậu cần Quân đội nhân dân Việt Nam hiện nay [3], tác giả cho rằng, trước tác động của kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế ở nước ta hiện nay, ngoài những tác động tích cực mang lại thì chủ nghĩa thực dụng càng có những điều kiện và môi trường tồn tại và phát triển ảnh hưởng xấu đến nhân cách con người Việt Nam, trong môi trường quân đội thì đội ngũ cán bộ hậu cần là đối tượng dễ bị ảnh hưởng, theo tác giả cán bộ hậu cần là đối tượng chịu sự tác động trực tiếp, mạnh mẽ nhất của mặt trái kinh tế thị trường, của chủ nghĩa thực dụng... Để phòng tránh những tác động tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường ở nước ta, tác giả đã đề xuất 03 nhóm giải pháp, trong đó có giải pháp “chủ động xây dựng môi trường xã hội lành mạnh trong cơ quan, đơn vị hậu cần Quân đội ta hiện nay” [3, tr. 152], để thực hiện được giải pháp này tác giả yêu cầu tiến
20. 21 hành nhiều biện pháp như: giáo dục, bồi dưỡng chính trị tư tưởng, mở rộng dân chủ và tăng cường kỷ luật, đặc biệt là đổi mới và hoàn thiện chính sách xã hội đối với đội ngũ cán bộ hậu cần. Nguyễn Văn Thế (Chủ biên, 2007), Giáo dục bản chất giai cấp công nhân của Quân đội trong tình hình hiện nay [165], tác giả cho rằng, bên cạnh những tác động tích cực, mặt trái của kinh tế thị trường đã có những tác động tiêu cực đến bản chất giai cấp công nhân của quân đội, dẫn tới sự biến động cơ cấu xã hội - giai cấp đa dạng, phức tạp theo hướng không thuần nhất; thúc đẩy mạnh mẽ hiện tượng phân hóa giàu nghèo trong xã hội và trong nội bộ quân đội, tạo môi trường thuận lợi cho chủ nghĩa cá nhân với những biểu hiện đa dạng, phong phú xâm nhập vào con người và tổ chức quân sự Do đó, tác giả đã đề xuất 06 nhóm giải pháp, tập trung vào việc giáo dục nâng cao nhận thức, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, đổi mới chế độ, chính sách và phát huy vai trò của các tổ chức trong đơn vị để khắc phục tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến bản chất giai cấp công nhân của quân đội. Trong đó có: “nâng cao nhận thức của cán bộ, chiến sĩ về tác động của nền kinh tế thị trường, quá trình hội nhập khu vực và quốc tế tới bản chất giai cấp công nhân của Quân đội ta” [165, tr. 148] và “đổi mới nhận thức, hoàn thiện và thực hiện tốt chính sách đối với quân đội và hậu phương quân đội, phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” [165, tr. 194]. Nguyễn Đình Tu (Chủ biên, 2009), Nghiên cứu các giải pháp phòng, chống tác động, ảnh hưởng của mặt trái kinh tế thị trường đến đạo đức cán bộ trong quân đội hiện nay [ 178], các tác giả đã làm rõ những tác động, ảnh hưởng của mặt kinh tế thị trường đã là cho các quan hệ đạo đức, xã hội như quan hệ thầy trò, quan hệ đồng chí, đồng đội vốn rất thiêng liêng, trong sáng, nhưng đã bị “khúc xạ”, méo mó, “thậm chí trong một số trường hợp chỉ còn là quan hệ tiền bạc, sòng phẳng theo triết lý sống “trả tiền ngay không tình nghĩa” hoặc “tiền trao, cháo múc”” [178, tr. 19]. Kinh tế thị trường còn làm gia tăng,