Tiểu luận Quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối. Ý nghĩa

Nội dung text: Tiểu luận Quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối. Ý nghĩa

1. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ MỤC LỤC LỜI MỞ ĐẦU 2 PHẦN NỘI DUNG 4 I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ SẢN XUẤT, QUAN HỆ PHÂN PHỐI 4 1. Quan hệ sản xuất 4 2. Quan hệ phân phối 5 II. QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC VỀ QUAN HỆ SẢN XUẤT VÀ QUAN HỆ PHÂN PHỐI 6 III. Ý NGHĨA QUAN ĐIỂM CỦA MÁC VÀ ĐỊNH HƯỚNG VẬN DỤNG 16 1. Ý nghĩa quan điểm của Mác và sự vận dụng của Đảng ta 16 2. Một số giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện và phát huy vai trò của quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta 19 2.1. Về quan hệ sản xuất 19 2.2. Về quan hệ phân phối 21 KẾT LUẬN 26 TÀI LIỆU THAM KHẢO 27 1
2. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ LỜI MỞ ĐẦU Quá trình phát triển của lịch sử đã chỉ ra rằng: phát triển sản xuất là cách thức duy nhất để tạo nên sự phồn thịnh bền vững của mỗi quốc gia, trong đó quá trình tái sản xuất được xem là trung tâm của mọi hoạt động. Quá trình tái sản xuất xã hội theo nghĩa rộng bao gồm bốn khâu: Sản xuất, phân phối, trao đổi và tiêu dùng. Các khâu này có quan hệ chặt chẽ với nhau trong đó sản xuất đóng vai trò quyết định, các khâu khác phụ thuộc vào sản xuất và cũng có tác động ngược trở lại với quá trình sản xuất, đồng thời cũng có tác động qua lại với nhau. Trong guồng máy đó phân phối là một khâu không thể thiếu được, nó nối liền sản xuất với tiêu dùng, phục vụ và thúc đẩy sản xuất, phục vụ tiêu dùng. Hơn thế nữa, quan hệ phân phối còn là một mặt của quan hệ sản xuất, nó phản ánh mối quan hệ lợi ích của mỗi thành viên và lợi ích của toàn xã hội. Sản xuất tạo ra những vật phẩm thích hợp với nhu cầu, phân phối chia các sản phẩm đó theo những quy luật xã hội, nối tiếp đó là quá trình trao đổi, phân phối các sản phẩm đã được phân phối theo những nhu cầu cá biệt. Quá trình được kết thúc khi sản phẩm được tiêu dùng và lúc đó sản phẩm thoát ra khỏi sự vận động mang tính kế thừa, trực tiếp trở thành đối tượng phục vụ cho nhu cầu cá biệt và thoả mãn nhu cầu đó trong quá trình tiêu dùng. Đối với Việt Nam, khi chuyển sang cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thì hàng loạt các vấn đề thuộc lĩnh vực phân phối thu nhập như tiền lương, lợi nhuận, lợi tức đã nảy sinh, đòi hỏi phải có những cải cách thường xuyên, liên tục để phù hợp với những nguyên lý kinh tế kinh tế thị trường cũng như những đòi hỏi cấp thiết của xã hội đang đặt ra. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011) của nước ta khẳng định: “Đảng lấy chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động”. Vì vậy việc nghiên cứu các quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối để vận dụng vào Việt Nam là hết sức cấp thiết, cấp bách và có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn. 2
3. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Trong phạm vi môn học Quá trình sản xuất và lưu thông tư bản chủ nghĩa, học viên thực hiện tiểu luận với chủ đề: “Quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối. Ý nghĩa”. Quan điểm về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối được Mác đề cập ở Chương LI, Phần thứ bảy, trong Quyển III (Tập 25) của Bộ “Tư bản”. 3
4. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ PHẦN NỘI DUNG I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUAN HỆ SẢN XUẤT, QUAN HỆ PHÂN PHỐI 1. Quan hệ sản xuất Đối với chủ nghĩa duy vật lịch sử, thì “quan hệ sản xuất” là một trong những khái niệm cơ bản, góp phần phản ánh cấu trúc và logic vận động của các hình thái kinh tế - xã hội. Lênin cho rằng: “Chỉ có đem những quan hệ xã hội vào những quan hệ sản xuất và đem những quan hệ sản xuất vào trình độ của những lực lượng sản xuất thì ta mới có được một cơ sở vững chắc để quan niệm sự phát triển của những hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử tự nhiên”1. Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong quá trình sản xuất (sản xuất và tái sản xuất). Trong quá trình sản xuất nảy sinh nhiều mối quan hệ, nhưng ở đây ta chỉ xét ba mối quan hệ cơ bản mà C.Mác coi đó là ba mặt của quan hệ sản xuất. Quan hệ sản xuất gồm ba mặt cơ bản sau đây: - Quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất: Nói lên rằng trong quá trình sản xuất, người lao động đang sử dụng những tư liệu sản xuất đó của ai, và ai là người có quyền định đoạt tư liệu sản xuất đó. Trong quan hệ sản xuất, quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất đóng vai trò quyết định vì nó quyết định bản chất của quan hệ sản xuất. - Quan hệ trong tổ chức quản lý và phân công lao động: Nói lên địa vị và vai trò của các tập đoàn khác nhau, nói lên sự trao đổi giữa các tập đoàn xã hội với nhau. Tuy phụ thuộc vào quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất, nhưng trong thực tế quan hệ trong tổ chức, quản lý và phân công lao động cũng có vai trò rất quan trọng. Ngay cả khi chế độ sở hữu chưa có gì thay đổi, nhưng nếu có một phương thức quản lý hợp lý thì sản xuất vẫn có bước phát triển. 1 V.I.Lênin- Toàn tập, tập 4. Nxb tiến bộ Mát- xcơ va, 1974 4
5. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ - Quan hệ phân phối sản phẩm lao động: Là cách thức phân phối kết quả sản xuất cho những quan hệ với quá trình đó, điều đó phụ thuộc vào quan hệ của họ đối với tư liệu sản xuất, nhưng nếu phân phối công bằng sẽ thúc đấy quá trình sản xuất phát triển. Ba mặt nói trên quan hệ hữu cơ với nhau, không tách rời nhau. Trong đó quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất có ý nghĩa quyết định đối với những quan hệ khác. Bản chất bất kỳ quan hệ sản xuất nào cũng đều phụ thuộc vào vấn đề tư liệu sản xuất chủ yếu trong xã hội giải quyết như thế nào. Quan hệ sản xuất có vai trò to lớn trong sự phát triển xã hội. Khi quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất tạo thành quy luật thúc đẩy sự phát triển của xã hội. Cùng với quá trình phát triển của lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất phù hợp đã thúc đẩy xã hội loài người lần lượt phát triển qua năm hình thái kinh tế - xã hội: Công xã nguyên thủy (Cộng sản nguyên thủy), Chiếm hữu nô lệ, Phong kiến, Tư bản chủ nghĩa và Xã hội chủ nghĩa. 2. Quan hệ phân phối Phân phối là phạm trù kinh tế chính trị cơ bản, phản ánh quan hệ xã hội trong việc phân chia các nguồn lực, của cải xã hội. Phân phối là một mặt cơ bản của quan hệ sản xuất (sở hữu - tổ chức quản lý - phân phối), đồng thời là một khâu quan trọng trong quá trình tái sản xuất xã hội (sản xuất - phân phối - trao đổi - tiêu dùng). Trong nền kinh tế thị trường, quan hệ phân phối cần được xem xét dưới nhiều phương diện, gồm sự đa dạng của chủ thể phân phối, sự phong phú của khách thể phân phối và phương thức phân phối. Bàn về vai trò của phân phối trong nền sản xuất xã hội, F.Ăngghen cho rằng: “Sự phân phối chừng nào mà còn bị những lý do thuần tuý kinh tế chi phối, thì nó sẽ được điều tiết bởi lợi ích của sản xuất, rằng sản xuất sẽ được thuận lợi trên hết 5
6. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ trong mọi phương thức phân phối mà mọi thành viên trong xã hội có thể phát triển, duy trì và thực hiện những năng khiếu của họ một cách toàn diện nhất”2. Ta thấy rằng mỗi một hình thái kinh tế xã hội đều bao gồm cả một hệ thống phức tạp các lợi ích mà trong đó lợi ích kinh tế đóng vai trò quyết định. Các lợi ích kinh tế được quy định bởi quan hệ sản xuất cua mỗi chế độ xã hội, trong đó quan hệ sở hữu với tư liệu sản xuất có vai trò chi phối hệ thống lợi ích kinh tế. Việc giải quyết các quan hệ về lợi ích kinh tế được thực hiện thông qua quan hệ phân phối. Khi phương thức sản xuất còn phù hợp (lợi ích của giai cấp thống trị còn phù hợp với lợi ích của xã hội) thì người ta còn bằng lòng với sự phân phối của xã hội. Nhưng khi nó thoái trào thì không còn điều kiện để tồn tại phân phối bởi phân phối khi đó đã không còn là công cụ đảm bảo cho sự công bằng xã hội, bất công ngày càng sâu sắc dẫn đến đấu tranh xã hội và cuối cùng là một phương thức sản xuất mới ra đời. Như vây quan hệ phân phối mang tính lịch sử và thước đo mức độ tiến bộ của một hình thái xã hội. Nó chỉ có thể thay đổi khi quan hệ sản xuất đẻ ra quan hệ phân phối đó mất đi - đó là thông qua cách mạng xã hội. Bởi trong mỗi hình thái kinh tế thì quan hệ phân phối giải quyết những mâu thuẫn về lợi ích kinh tế và đến khi nào nó không thể giải quyết được nữa thì tất yếu sẽ bị thay thế bằng hình thức phân phối khác cho phù hợp. II. QUAN ĐIỂM CỦA C.MÁC VỀ QUAN HỆ SẢN XUẤT VÀ QUAN HỆ PHÂN PHỐI Khoa kinh tế chính trị tư sản coi các quan hệ phân phối là những quan hệ tự nhiên, vĩnh viễn, bắt nguồn từ các quy luật bất di bất dịch của sản xuất. Nếu khoa kinh tế chính trị tư sản thừa nhận sự phát triển của các quan hệ phân phối, thì bao giờ nó cũng coi các quan hệ sản xuất là những quan hệ vĩnh viễn và bất di bất dịch. C.Mác đưa ra quan điểm cho rằng, tính chất của quan hệ phân phối do quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất quyết định. Mác viết: “Như vậy, giá trị mới do lao động 2 Ph.Ăngghen: Chống Đuy – rich, Nxb.Sự thật, Hà Nội, 1960 6
7. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ mới hàng năm thêm vào – do đó, cả bộ phận sản phẩm hàng năm biểu hiện giá trị ấy, có thể rút ra và tách khỏi tổng sản phẩm - được phân giải thành ba bộ phận mang ba hình thái thu nhập khác nhau, những hình thái ấy chỉ ra rằng một bộ phận của giá trị ấy là thuộc về hay rơi vào tay người sở hữu sức lao động, một bộ phận khác – về kẻ sở hữu tư bản, một bộ phận thứ ba – về kẻ sở hữu ruộng đất. Cho nên, đó là những quan hệ hay những hình thức phân phối, vì chúng biểu hiện các tỷ lệ theo đó tổng giá trị mới sáng tạo ra được phân phối giữa những người sở hữu những nhân tố sản xuất khác nhau”3. Khi ta xét nó trong mối quan hệ giữa người và người thì phân phối do quan hệ sản xuất quyết định. Quan hệ sản xuất như thế nào thì quan hệ phân phối như thế đó và trong xã hội luôn tồn tại mối quan hệ qua lại giữa sản xuất và sản phẩm. Bản thân của phân phối là sản phẩm của nền sản xuất. Cơ cấu của phân phối hoàn toàn do cơ cấu của sản xuất quyết định. Mác chỉ ra rằng: “các quan hệ sản xuất tương ứng với phương thức sản xuất đặc thù nhất định trong lịch sử; các quan hệ phân phối, về thực chất cũng đồng nhất với các quan hệ sản xuất, là mặt sau của quan hệ sản xuất, thành thử cả hai đều cùng chung một tính chất lịch sử nhất thời ấy”4. Sự phân tích khoa học về phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa chứng minh rằng đó là một phương thức sản xuất loại đặc thù, có tính xác định lịch sử đặc biệt; rằng cũng như mỗi một phương thức sản xuất nhất định khác, nó giả định một trình độ nhất định của các lực lượng sản xuất xã hội và những hình thái phát triển của chúng, coi đó là điều kiện lịch sử của nó; bản thân điều kiện ấy là kết quả lịch sử và là sản phẩm của một quá trình trước đó và phương thức sản xuất mới xuất phát từ quá trình này như từ cái cơ sở nhất định của nó; rằng các quan hệ sản xuất tương ứng với phương thức sản xuất đặc thù lịch sử nhất định ấy, - các quan hệ trong đó con người bị đặt vào, trong quá trình đời sống xã hội của họ, trong việc sản xuất ra 3 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 25, trang 632 4 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 25, trang 633-634 7
8. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ đời sống xã hội của họ, - cũng mang một tính chất đặc thù, lịch sử và nhất thời; cuối cùng, sự phân tích ấy chỉ ra rằng các quan hệ phân phối về thực chất cũng đồng nhất với các quan hệ sản xuất ấy, rằng chúng cấu thành mặt sau của các quan hệ sản xuất ấy, thành thử cả hai đều cùng có chung một tính chất lịch sử nhất thời ấy Nếu ta chỉ hiểu rằng phân phối được biểu hiện là phân phối sản phẩm tiêu dùng cho cá nhân và các thành viên trong xã hội thì dường như phân phối đã cách xa với sản xuất và tựa như là độc lập với sản xuất. Nhưng trước khi phân phối là phân phối sản phẩm thì nó đã xuất hiện ngay trong quá trình sản xuất ( đó là phân phối các nguồn lực đầu vào, các yếu tố của sản xuất) và đặc biệt nó còn tham gia trực tiếp trong việc phân phối các thành viên xã hội theo những loại sản xuất khác nhau. Như vậy phân phối sản phẩm chỉ là kết quả của sự phân phối trước đó, sự phân phối này đã bao hàm trong bản thân quá trình sản xuất và quyết định trong cơ cấu sản xuất. Xem xét sản xuất độc lập với phân phối đó thì rõ ràng là mơ hồ bởi thực chất phân phối đã nằm ngay trong quá trình sản xuất, còn phân phối sản phẩm được coi là bề nổi và là biểu hiện quan trọng nhất của phân phối. Và điều quan trọng, chúng ta phải thấy được nó không hoàn toàn tách rời với sản xuất. “Trong khi xem xét các quan hệ phân phối, người ta xuất phát trước hết từ việc một sự kiện không có thật là sản phẩm hàng năm được phân chia thành tiền công, lợi nhuận và địa tô”5. Nhưng sự kiện sẽ không đúng nếu được trình bày theo cách đó. Sản phẩm được phân chia, một mặt, thành tư bản và mặt khác, thành thu nhập. Một trong những thu nhập này – tiền công – bao giờ cũng chỉ mang hình thái thu nhập, tức là thu nhập của công nhân, sau khi đã đối lập với chính người công nhân ấy dưới hình thái tư bản. Các điều kiện lao động đã được sáng tạo ra và các sản phẩm của lao động nói chung đều đối lập với những người sản xuất trực tiếp 5 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 25, trang 634 8
9. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ với tư cách là tư bản, điều đó ngay từ đầu đã bao hàm một tính chất xã hội nhất định của các điều kiện vật chất của lao động đối với công nhân, do đó, đã bao hàm một mối quan hệ nhất định giữa những công nhân này với những kẻ sở hữu các điều kiện lao động ấy và với các công nhân khác ngay trong sản xuất. Đến lượt nó, sự chuyển hóa các điều kiện lao động thành tư bản lại bao hàm việc tước đoạt ruộng đất của những người sản xuất trực tiếp, và do đó, bao hàm một hình thái nhất định của quyền sở hữu ruộng đất. Nếu một bộ phận của sản phẩm không chuyển hóa thành tư bản, thì bộ phận kia sẽ không mang hình thái tiền công, lợi nhuận và địa tô. Mặt khác, nếu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa giả định phải có cái hình thái xã hội nhất định ấy của các điều kiện sản xuất, thì nó cũng không ngừng tái sản xuất ra hình thái ấy. Không những nó sản xuất ra sản phẩm vật chất, mà nó còn không ngừng tái sản xuất ra các quan hệ sản xuất trong đó các sản phẩm này được sản xuất ra; do đó, nó cũng tái sản xuất ra các quan hệ phân phối tương ứng. Cố nhiên, người ta có thể nói rằng bản thân tư bản (kể cả quyền sở hữu ruộng đất là cái đối lập với nó) cũng đã giả định một sự phân phối rồi; công nhân bị tước đoạt mất điều kiện lao động, những điều kiện lao động ấy bị tập trung vào tay một số ít cá nhân, còn những cá nhân khác thì có quyền độc chiếm ruộng đất; tóm lại, đó là những quan hệ đã được nghiên cứu trong chương nói về tích lũy ban đầu (“Tư bản”, quyển I, chương XXIV). Nhưng sự phân phối này hoàn toàn khác với cái mà chúng ta hiểu qua danh từ quan hệ phân phối, khi người ta gán cho những quan hệ phân phối này một tính chất lịch sử, đối lập với các quan hệ sản xuất. Chúng ta hiểu đó là những tư cách khác nhau của các cá nhân để được hưởng một phần sản phẩm thuộc về tiêu dùng cá nhân. Trái lại, các quan hệ phân phối ấy là cơ sở của những chức năng xã hội đặc thù, những chức năng này – trong khuôn khổ của bản thân quan hệ sản xuất – rơi vào tay một số người đảm nhiệm sản xuất nhất định, đối lập với những người sản xuất trực tiếp. Những chức năng ấy đem lại cho các điều kiện 9
10. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ sản xuất và những đại biểu của chúng một phẩm cách xã hội đặc thù. Chúng quyết định toàn bộ tính chất và sự vận động của sản xuất. Có hai nét đặc trưng làm cho người ta phân biệt ngay từ đầu phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa: Thứ nhất, nó sản xuất ra sản phẩm của nó với tư cách là hàng hóa. Điều phân biệt nó với các phương thức sản xuất khác, không phải là việc sản xuất ra hàng hóa; cái phân biệt nó với các phương thức sản xuất khác là: đối với các sản phẩm của nó sự tồn tại của chúng với tư cách hàng hóa là nét có tính chất chi phối và quyết định. Điều đó trước hết bao hàm việc bản thân người công nhân chỉ xuất hiện với tư cách là kẻ bán hàng hóa, tức với tư cách là công nhân làm thuê tự do, và do đó, lao động biểu hiện thành lao động làm thuê nói chung. Căn cứ vào sự trình bày từ trước cho đến nay về vấn đề này, thì không cần phải chứng minh một lần nữa xem mối quan hệ giữa tư bản và lao động làm thuê quyết định toàn bộ tính chất của phương thức sản xuất ấy là như thế nào. Những người đảm nhiệm chủ yếu của bản thân phương thức sản xuất ấy, tức là nhà tư bản với công nhân làm thuê, tự bản thân họ, chẳng qua chỉ là sự thể hiện, sự nhân cách hóa của tư bản và lao động làm thuê; đó là những tính chất xã hội nhất định mà quá trình sản xuất xã hội đã đem lại cho các cá nhân; họ là sản phẩm của các quan hệ sản xuất xã hội nhất định ấy. Tính chất 1) của sản phẩm với tư cách là hàng hóa, và 2) của hàng hóa với tư cách là sản phẩm của tư bản, cũng đã bao gồm toàn bộ các quan hệ lưu thông, nghĩa là một quá trình xã hội nhất định mà sản phẩm phải trải qua và trong suốt quá trình đó, sản phẩm ấy mang những tính chất xã hội nhất định; tính chất nói trên cũng bao gồm những quan hệ cụ thể nhất định giữa những người đảm nhiệm sản xuất, những quan hệ này quyết định việc làm tăng thêm giá trị cho sản phẩm của họ và việc lại chuyển hóa sản phẩm ấy thành tư liệu sinh hoạt, hoặc thành tư liệu sản xuất. Nhưng ngay cả khi không kể đến điều đó, thì toàn bộ sự quy định của giá trị và việc giá trị điều tiết toàn bộ nền sản xuất đều phát sinh từ hai tính chất đặc trưng 10
11. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ đã nói trên đây, tức là tính chất của sản phẩm với tư cách là hàng hóa hay tính chất của hàng hóa với tư cách là hàng hóa được sản xuất ra theo kiểu tư bản chủ nghĩa. Trong hình thái hoàn toàn đặc biệt này của giá trị, một mặt, lao động chỉ có giá trị với tư cách là lao động xã hội; mặt khác, việc phân phối lao động xã hội đó, sự bổ sung lẫn nhau của các sản phẩm lao động, sự trao đổi chất giữa các sản phẩm của lao động đó, sự phụ thuộc của lao động ấy vào bộ máy xã hội, sự gắn chặt nó vào trong bộ máy ấy, - tất cả những việc đó đều phó mặc cho những nguyện vọng ngẫu nhiên và triệt tiêu lẫn nhau của các nhà sản xuất tư bản chủ nghĩa cá biệt. Bởi vì những nhà sản xuất tư bản chủ nghĩa này chỉ đối diện với nhau với tư cách là những người sản xuất hàng hóa, mỗi người trong bọn họ đều tìm cách bán hàng hóa của mình càng đắt càng hay (và bản thân việc sản xuất cũng hình như chỉ do sự tùy tiện của họ điều tiết), cho nên quy luật nội tại chỉ biểu hiện ra thông qua việc cạnh tranh giữa họ với nhau và qua áp lực của họ đối với nhau, nhờ đó mà những sự chênh lệch sẽ triệt tiêu lẫn nhau. Ở đây, quy luật giá trị chỉ tác động như một quy luật nội tại, đối lập với những người đảm nhiệm sản xuất như là một quy luật tự nhiên mù quáng; nó mở đường cho sự thăng bằng xã hội của nền sản xuất giữa những biến động ngẫu nhiên của nền sản xuất ấy. Hơn nữa, trong hàng hóa, và hơn nữa trong hàng hóa với tư cách là sản phẩm của tư bản, đã bao hàm sự vật hóa những tính quy định xã hội của sản xuất và sự chủ thể hóa các cơ sở vật chất của sản xuất, tức là những cái nói lên nét đặc trưng của toàn bộ phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Thứ hai, điều khác nhau có tính chất đặc thù của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, là: sản xuất ra giá trị thặng dư với tư cách là mục đích trực tiếp và động cơ quyết định việc sản xuất. Tư bản chủ yếu lại sản xuất ra tư bản: nhưng nó chỉ làm được như thế trong chừng mực nó sản xuất ra giá trị thặng dư. Trong khi nghiên cứu về giá trị thặng dư tương đối, và sau đó, sự chuyển hóa giá trị thặng dư thành lợi nhuận, chúng ta đã thấy rằng phương thức sản xuất đặc trưng của thời kỳ 11
12. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ tư bản chủ nghĩa đã được xây dựng trên cơ sở đó như thế nào, phương thức đó là hình thái đặc thù của sự phát triển những lực lượng sản xuất xã hội của lao động, nhưng đối với công nhân thì những lực lượng ấy lại mang hình thái những lực lượng độc lập của tư bản, và vì vậy nên đối lập trực tiếp với sự phát triển của bản thân người công nhân. Sản xuất vì giá trị và giá trị thặng dư, như chúng ta đã thấy trong sự trình bày tiếp đó, bao hàm khuynh hướng không ngừng rút ngắn thời gian lao động cần thiết để sản xuất ra hàng hóa, nghĩa là để giảm giá trị của nó xuống dưới mức trung bình xã hội hiện có ở từng lúc nhất định. Khuynh hướng rút chi phí sản xuất đến mức tối thiểu của nó đã trở thành đòn bẩy hết sức mạnh mẽ để tăng sức sản xuất xã hội của lao động; nhưng sự tăng lên ấy lại chỉ biểu hiện ra ở đây thành sự tăng lên không ngừng của sức sản xuất của tư bản. Quyền lực mà nhà tư bản có được trong quá trình sản xuất trực tiếp với tư cách là tư bản nhân cách hóa, chức năng xã hội mà hắn đảm nhiệm với tư cách là người chỉ đạo và người chủ của sản xuất, về bản chất khác với quyền lực dựa trên nền sản xuất do nô lệ, nông nô, v.v. tiến hành. Trong khi trên cơ sở nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, tính chất xã hội của sản xuất đối lập với đông đảo những người sản xuất trực tiếp dưới hình thái một quyền lực điều tiết nghiêm ngặt và một bộ máy xã hội của quá trình lao động được tổ chức theo một chế độ đẳng cấp hoàn chỉnh, – song những kẻ nắm quyền lực ấy chỉ sử dụng nó với tư cách là sự nhân cách hóa các điều kiện lao động đối lập với bản thân lao động, chứ không phải với tư cách là những lãnh chúa chính trị hoặc những lãnh chúa thần quyền như trong các hình thái sản xuất trước kia, – giữa chính ngay những kẻ nắm quyền lực ấy, tức là giữa bản thân các nhà tư bản là những người chỉ đối diện với nhau với tư cách là những kẻ sở hữu hàng hóa, lại ngự trị một tình trạng hoàn toàn vô chính phủ, trong đó mối quan hệ xã hội của nền sản xuất chỉ bộc lộ ra dưới hình thái một quy luật tự nhiên có sức mạnh áp đảo đối lập với ý chí của cá nhân. 12
13. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Nếu một bộ phận của giá trị (sản phẩm) biểu hiện thành giá trị thặng dư, còn giá trị thặng dư ấy biểu hiện thành lợi nhuận (địa tô), thành thu nhập của nhà tư bản, thành của cải phụ thêm do hắn chi phối và thuộc về tay hắn, thì đó chỉ là vì người ta đã giả định trước lao động dưới hình thái lao động làm thuê và các tư liệu sản xuất dưới hình thái tư bản; do đó, chỉ là vì cái tính chất xã hội đặc thù ấy của hai nhân tố cơ bản đó của sản xuất. Chỉ vì một bộ phận giá trị biểu hiện thành lợi nhuận của hắn, nên các tư liệu sản xuất phụ thêm nhằm mở rộng tái sản xuất và cấu thành một bộ phận lợi nhuận của nhà tư bản mới biểu hiện thành tư bản mới phụ thêm, và việc mở rộng quá trình tái sản xuất nói chung mới biểu hiện thành quá trình tích lũy tư bản chủ nghĩa. Mặc dù hình thái của lao động với tư cách là lao động làm thuê có tác dụng quyết định đối với hình thái của toàn bộ quá trình và đối với phương thức đặc thù của bản thân nền sản xuất, nhưng giá trị lại không phải do lao động làm thuê quyết định. Trong việc quy định giá trị, thì vấn đề là thời gian lao động xã hội nói chung, là lượng lao động mà nói chung xã hội có thể sử dụng được, và cái phần mà các sản phẩm khác nhau thu hút lượng lao động đó sẽ quyết định một cách tương ứng tỷ trọng xã hội của mỗi sản phẩm ấy. Đương nhiên, cái hình thái nhất định trong đó thời gian lao động xã hội thể hiện ra trong giá trị của hàng hóa với tư cách là nhân tố quyết định giá trị của hàng hóa, chỉ gắn liền với hình thái của lao động với tư cách là lao động làm thuê và với hình thái tương ứng của các tư liệu sản xuất với tư cách là tư bản, trong chừng mực mà trên cơ sở ấy nền sản xuất hàng hóa đã trở thành hình thái phổ biến của sản xuất. Nhưng chúng ta hãy xem bản thân cái mà người ta gọi là quan hệ phân phối. Tiền công giả định lao động làm thuê, lợi nhuận giả định tư bản. Do đó, những hình thái phân phối nhất định ấy giả định tính chất xã hội nhất định của các điều kiện sản xuất và giả định những quan hệ xã hội nhất định giữa những người đảm nhiệm 13
14. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ sản xuất. Vậy, quan hệ phân phối nhất định chỉ là biểu hiện của một quan hệ sản xuất lịch sử nhất định. Xét về lợi nhuận: Hình thái nhất định này của giá trị thặng dư giả định rằng sự sáng tạo ra các tư liệu sản xuất mới được tiến hành dưới hình thái sản xuất tư bản chủ nghĩa, do đó, đây là một quan hệ chi phối việc tái sản xuất, mặc dù nhà tư bản cá biệt tưởng tượng rằng hắn có thể tiêu xài toàn bộ lợi nhuận của hắn với tư cách là thu nhập. Thế nhưng trong việc này hắn vấp phải những giới hạn đặt ra trước mặt hắn dưới hình thái quỹ bảo hiểm và quỹ dự trữ, quy luật cạnh tranh, v.v, những giới hạn này trong thực tiễn đã chứng minh cho hắn thấy rằng lợi nhuận không phải đơn thuần là một phạm trù phân phối sản phẩm dành cho tiêu dùng cá nhân. Hơn nữa, toàn bộ quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa là do giá cả sản phẩm điều tiết. Nhưng giá cả sản xuất có tác dụng điều tiết lại được điều tiết bởi việc san bằng các tỷ suất lợi nhuận và việc phân phối tư bản một cách tương ứng vào các ngành sản xuất xã hội khác nhau. Như vậy, lợi nhuận không biểu hiện ra ở đây thành một nhân tố chủ yếu của việc phân phối sản phẩm, mà lại biểu hiện thành một nhân tố chủ yếu của bản thân việc sản xuất sản phẩm, thành một nhân tố phân phối tư bản và lao động cho các ngành sản xuất khác nhau. Việc phân chia lợi nhuận thành lợi nhuận doanh nghiệp và lợi tức biểu hiện ra là việc phân phối cùng một khoản thu nhập. Nhưng trước hết sự phân chia đó phát sinh từ sự phát triển của tư bản với tư cách là giá trị tự tăng lên, sáng tạo ra giá trị thặng dư, từ hình thái xã hội nhất định đó của quátrình sản xuất có tác dụng chi phối. Nó đẻ ra tín dụng và các cơ quan tín dụng, do đó, nó đẻ ra hình thái tương ứng của sản xuất. Trong lợi tức, v.v., những cái gọi là hình thái phân phối gia nhập vào giá cả với tư cách là yếu tố sản xuất có tính chất quyết định. Đối với địa tô: người ta có thể tưởng rằng nó chỉ là một hình thái phân phối đơn thuần, vì quyền sở hữu ruộng đất, tự bản thân nó, không đảm nhiệm một chức năng nào, hay ít nhất là không đảm nhiệm một chức năng bình thường nào, trong 14
15. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ bản thân quá trình sản xuất. Nhưng sự việc: 1) địa tô giới hạn trong cái phần trội ra ngoài lợi nhuận trung bình, và 2) địa chủ bị truất mất vai trò của hắn là người lãnh đạo và chi phối quá trình sản xuất và do đó, toàn bộ quá trình sinh hoạt xã hội, để chỉ còn là một kẻ đơn thuần cho thuê đất, một kẻ cho vay nặng lãi về ruộng đất và một kẻ thu tô đơn thuần, - sự việc đó là một kết quả lịch sử đặc thù của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Ruộng đất mang hình thái quyền sở hữu ruộng đất là một tiền đề lịch sử của phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Việc quyền sở hữu mang những hình thái cho phép nông nghiệp có thể kinh doanh theo phương thức tư bản chủ nghĩa là sản phẩm của tính chất đặc trưng của phương thức sản xuất đó. Trong những hình thái xã hội khác, người ta cũng có thể gọi thu nhập của địa chủ là địa tô. Nhưng địa tô này khác về căn bản với địa tô trong phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Cho nên, cái gọi là những quan hệ phân phối phù hợp với những hình thái xã hội đặc thù nhất định trong lịch sử, của quá trình sản xuất, và với các quan hệ được xác lập giữa người với người trong quá trình tái sản xuất ra đời sống của con người, và chúng phát sinh từ những hình thái và những quan hệ ấy. Tính chất lịch sử của các quan hệ phân phối ấy là tính chất lịch sử của các quan hệ sản xuất mà các quan hệ phân phối chỉ biểu hiện có một mặt thôi. Sự phân phối tư bản chủ nghĩa khác với các hình thái phân phối phát sinh từ các phương thức sản xuất khác, và mỗi hình thái phân phối đều biến đi cùng một lúc với phương thức sản xuất nhất định tương ứng với hình thái phân phối ấy và đã đẻ ra hình thái phân phối ấy. “Quan điểm cho rằng chỉ riêng các quan hệ phân phối mới có tính chất lịch sử, còn các quan hệ sản xuất thì hoàn toàn không có, - quan điểm ấy, một mặt, chỉ là quan điểm của sự phê phán mới phôi thai, còn rụt rè đối với khoa kinh tế chính trị tư sản. Nhưng mặt khác, nó lại dựa trên một sự lẫn lộn và đồng nhất hóa quá trình sản xuất xã hội với quá trình lao động đơn thuần, chẳng hạn như quá trình lao động mà ngay một người bị đặt vào một hoàn cảnh cô lập giả tạo, không nhận 15
16. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ được một sự giúp đỡ nào của xã hội, sẽ phải tiến hành. Trong chừng mực quá trình lao động chỉ là một quá trình giữa con người với tự nhiên, thì các yếu tố giản đơn của nó vẫn giống nhau đối với tất cả các hình thái phát triển của xã hội”6. Mác viết: “Nhưng mỗi một hình thái lịch sử nhất định của quá trình ấy lại phát triển hơn nữa các cơ sở vật chất và các hình thái xã hội của nó. Sau khi đạt đến một trình độ chín muồi nhất định, thì hình thái lịch sử ấy sẽ bị lột bỏ đi để nhường chỗ cho một hình thái cao hơn. Một cuộc khủng hoảng như thế sẽ nổ ra, khi mà sự mâu thuẫn và đối lập giữa một bên là các quan hệ phân phối, - và do đó, cái hình thái lịch sử nhất định của các quan hệ sản xuất tương ứng với chúng, - và một bên là các lực lượng sản xuất, khả năng sản xuất và sự phát triển của các nhân tố sản xuất, đã trở nên sâu rộng hơn. Lúc đó, nổ ra sự xung đột giữa sự phát triển vật chất của nền sản xuất xã hội và hình thái xã hội của nó”7. III. Ý NGHĨA QUAN ĐIỂM CỦA MÁC VÀ ĐỊNH HƯỚNG VẬN DỤNG 1. Ý nghĩa quan điểm của Mác và sự vận dụng của Đảng ta Quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối có ý nghĩa quan trọng không chỉ ở thời đại của Mác mà đến nay vẫn còn nguyên vẹn ý nghĩa. Theo Mác, các quan hệ sản xuất tương ứng với các phương thức sản xuất trong lịch sử; đồng thời Mác khẳng định, các quan hệ phân phối, về thực chất đồng nhất với các quan hệ sản xuất. Vận dụng quan điểm này, chúng ta có thể áp dụng trong việc hoàn thiện và phát huy vai trò của quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay. Với quan điểm của C.Mác về quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối, một lần nữa lý luận về quy luật quan hệ sản xuất phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất càng trở nên chặt chẽ. Mỗi hình thái kinh tế - xã hội phát triển dựa trên một phương thức sản xuất nhất định, là sự thống nhất giữa lực lượng sản xuất ở một trình độ nhất định và quan hệ sản xuất tương ứng. Mâu thuẫn giữa lực lượng 6 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 25, trang 642 7 C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994, tập 25, trang 642 16
17. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ sản xuất và quan hệ sản xuất là động lực thúc đẩy sự thay thế quan hệ sản xuất cũ bằng quan hệ sản xuất mới phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất mới. Phương thức sản xuất mới ra đời tạo tiền đề vật chất cần thiết cho sự thay thế hình thái kinh tế - xã hội cũ bằng hình thái kinh tế - xã hội mới ở trình độ cao hơn. Trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay, sự thừa nhận nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đồng nghĩa với việc thừa nhận sự tồn tại nhiều chủ thể kinh tế có nguồn gốc sở hữu khác nhau, tuân thủ các quy luật thị trường. Quan hệ phân phối trong việc phân chia nguồn lực, yếu tố sản xuất, của cải và thu nhập, cơ hội tiềm năng giữa nhiều chủ thể mang tính đa chiều và phụ thuộc lẫn nhau. Một tất yếu hiện hữu là sự chênh lệch thu nhập cũng như cơ hội phát triển giữa các chủ thể kinh tế trong nền kinh tế thị trường, khoảng cách giàu nghèo trong xã hội trở nên rộng hơn trong quá trình phát triển. Bên cạnh đó, cơ chế phi thị trường cũng cần được hoàn thiện để bảo đảm công bằng xã hội ở mức có thể cho những đối tượng yếu thế, thiệt thòi trong quá trình phát triển. Đại hội XI của Đảng khẳng định: Hoàn thiện quan hệ phân phối hiện nay phải dựa trên mục tiêu xây dựng xã hội của Việt Nam trong tương lai. "Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; do nhân dân làm chủ; có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp; ". Hơn nữa, việc điều chỉnh quan hệ phân phối hiện nay cần thỏa mãn những yêu cầu và nội dung của mô hình kinh tế mà Việt Nam đang xây dựng: "nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản; vừa vận hành theo cơ chế thị trường, vừa được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội; trong đó cơ chế thị trường được vận hành đầy đủ, linh hoạt để phát huy mạnh mẽ, có hiệu quả mọi nguồn lực nhằm phát triển nhanh và bền vững nền kinh tế; khuyến khích làm giàu hợp pháp đi 17
18. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ đôi với xóa đói, giảm nghèo, thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh". Xuất phát từ mục tiêu chiến lược và mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa như vậy, hoàn thiện quan hệ phân phối phải tương thích với quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp với lực lượng sản xuất hiện đại. Phân phối bảo đảm sự hài hòa lợi ích giữa các chủ thể và nhóm lợi ích trong nền kinh tế thị trường, bảo đảm tiền đề kinh tế - kỹ thuật cho quá trình tái sản xuất xã hội và tái sản xuất sức lao động. Khi đó, "Quan hệ phân phối bảo đảm công bằng và tạo động lực cho phát triển". Trong giai đoạn quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Đảng Cộng sản Việt Nam xác định nhiều hình thức phân phối phù hợp nền kinh tế thị trường và yếu tố định hướng xã hội chủ nghĩa, "thực hiện chế độ phân phối chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và phân phối thông qua hệ thống an sinh xã hội, phúc lợi xã hội". Khi năng suất lao động xã hội còn thấp nên của cải chưa thể "tuôn trào như nước", lao động chưa trở thành nhu cầu "số một" mà vẫn là hoạt động mưu cầu kiếm sống thiết yếu của con người. Hiện nay, mỗi thành viên bình thường trong xã hội bắt buộc phải lao động và sự hưởng thụ của họ được phân phối theo sự đóng góp sức lao động về số lượng và chất lượng. Phân phối thông qua các quỹ an sinh xã hội và phúc lợi xã hội là tất yếu trong điều kiện Việt Nam. Nó bảo đảm mức bình đẳng có thể cho những nhóm người dễ bị tổn thương và yếu thế trong xã hội. Bên cạnh đó, dưới tác động của các quy luật thị trường, sự đóng góp nguồn lực vào quá trình sản xuất, kinh doanh có vai trò quan trọng trong việc tạo ra của cải xã hội thỏa mãn lợi ích cá nhân và xã hội. Do đó, mức đóng góp vốn và các nguồn lực khác như trí tuệ, tài sản, đất đai, tư liệu sản xuất, v.v cũng là một căn cứ quan trọng trong việc thực hiện phân phối hiện nay. 18
19. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Trong nền kinh tế thị trường, việc phân phối cơ hội phát triển cần được nhìn nhận một cách thiết thực xuất phát từ sự linh hoạt, năng động của nhiều chủ thể kinh tế, sự đa dạng của quan hệ giao dịch, trao đổi. Biết vận dụng triệt để cơ hội phát triển là tiền đề khẳng định năng lực thành đạt của từng chủ thể tham gia thị trường. Khả năng biến "giấc mơ" thành hiện thực chỉ đến với những chủ thể kinh tế có năng lực, tri thức và tận dụng đúng các quy luật trên sân chơi thị trường. "Phát huy quyền tự do kinh doanh theo pháp luật của mọi công dân để làm giàu cho bản thân và đóng góp cho xã hội. Mọi thành phần kinh tế, các chủ thể tham gia thị trường đều được coi trọng, cùng phát triển lâu dài, hợp tác, cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh và văn minh". Văn kiện Đại hội XI của Đảng khẳng định: "Tạo cơ hội bình đẳng tiếp cận các nguồn lực phát triển và hưởng thụ các dịch vụ cơ bản, các phúc lợi xã hội". Như vậy, việc nhận thức và hoàn thiện quan hệ phân phối trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong thời gian tới nhằm "thực hiện có hiệu quả tiến bộ và công bằng xã hội, bảo đảm an sinh xã hội trong từng bước và từng chính sách phát triển". Hoàn thiện quan hệ phân phối sẽ góp phần hoàn thiện quan hệ sản xuất trong mô hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong những thập niên tới. 2. Một số giải pháp cơ bản nhằm hoàn thiện và phát huy vai trò của quan hệ sản xuất và quan hệ phân phối trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN ở nước ta 2.1. Về quan hệ sản xuất Thứ nhất, việc xây dựng quan hệ sản xuất ở nước ta phải xuất phát từ thực trạng kinh tế - xã hội của đất nước, từ nhận thức tính quy luật từ nền sản xuất nhỏ lên nền sản xuất lớn và những đặc điểm của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. 19
20. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Thứ hai, trong xây dựng hoàn thiện quan hệ sản xuất mới cần chú trọng cả ba mặt: Chế độ sở hữu, chế độ quản lý và chế độ phân phối: - Về sở hữu, vẫn sẽ phát triển theo hướng còn tồn tại các hình thức sở hữu khác nhau, nhiều thành phần kinh tế khác nhau trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Tiêu chuẩn căn bản để đánh giá hiệu quả xây dựng quan hệ sản xuất theo định hướng xã hội chủ nghĩa là thúc đẩy phát triển lực lượng sản xuất, cải thiện đời sống nhân dân và thực hiện công bằng xã hội nên phải từng bước xác lập và phát triển chế độ sở hữu công cộng về tư liệu sản xuất chủ yếu một cách vững chắc, tránh nóng vội xây dựng ồ ạt mà không tính đến hiệu quả như trước đây. - Về quản lý, trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải có sự quản lý của Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Nhà nước xã hội chủ nghĩa quản lý nền kinh tế bằng pháp luật, chiến lược, kế hoạch, chính sách đồng thời sử dụng cơ chế thị trường, các hình thức kinh tế và phương pháp quản lý kinh tế thị trường để kích thích sản xuất, giải phóng sức sản xuất, phát huy tính tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực, khuyết tật của cơ chế thị trường, bảo vệ lợi ích của người lao động và toàn thể nhân dân. - Về phân phối, kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thực hiện đa dạng hoá các hình thức phân phối. "Thực hiện chế độ phân phối chủ yếu theo kết quả lao động, hiệu quả kinh tế, đồng thời theo mức đóng góp vốn cùng các nguồn lực khác và thông qua phúc lợi xã hội”. Cơ chế phân phối này vừa tạo động lực kích thích các chủ thể kinh tế nâng cao hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh, đồng thời hạn chế những bất công trong xã hội. Thực hiện tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ, công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển. Thứ 3, phải duy trì tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường nước ta, tức là phải thực hiện tăng trưởng kinh tế phải đi đôi với phát triển văn hóa, giáo dục, xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân 20
21. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ tộc, làm cho chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của nhân dân, nâng cao dân trí, giáo dục và đào tạo con người, xây dựng và phát triển nguồn nhân lực của đất nước. Chủ trương xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa thể hiện trình độ tư duy, và vận dụng của Đảng ta về quy luật về sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Đây cũng chính là mô hình kinh tế tổng quát của nước ta trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. 2.2. Về quan hệ phân phối Thứ nhất, xây dựng môi trường phân phối phù hợp tạo động lực phát triển. Môi trường thực hiện quan hệ phân phối bị chi phối bởi các tác nhân chủ quan từ cơ quan quản trị và các tác nhân khách quan từ cơ chế thị trường. Đối với nhóm tác nhân thứ nhất, việc thể chế hóa các quan điểm của Đảng thành những luật lệ, quy định, quy tắc phân phối là tiền đề quyết định sự lành mạnh của môi trường phân phối. Hệ thống pháp luật đầy đủ và thống nhất bảo đảm cơ sở cho tất cả các chủ thể kinh tế tự do sáng tạo và tạo thu nhập theo đúng năng lực của mình, được phân phối hợp pháp những thành quả chính đáng của mình. Họ có quyền hưởng những thu nhập chính đáng từ tài sản, tiền bạc và trí tuệ của mình, được quyền huy động các nguồn lực hay phát huy các cơ hội phát triển phục vụ lợi ích của mình. Thứ hai, tận dụng những ưu thế cơ chế của thị trường - khuyến khích làm giàu hợp pháp. Nhóm tác nhân thứ hai liên quan tới môi trường thực hiện quan hệ phân phối là cơ chế thị trường. Trong nền kinh tế thị trường, phân phối cần tuân thủ những nguyên tắc, quy luật vốn có của thị trường như cạnh tranh, quy luật giá trị, tối ưu hóa lợi nhuận. Việc phân phối được thực hiện dựa theo năng lực và đóng góp thông qua tín hiệu thị trường. Mỗi chủ thể thông thái trong việc tận dụng cơ hội để tối ưu 21
22. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ hóa lợi ích riêng, như khả năng phân tích và dự báo các thông tin thị trường, đưa ra các quyết định lựa chọn và đầu tư phù hợp, quản trị hiệu quả trong hoạt động, v.v Trên cơ sở đó, các chủ thể có thể "làm giàu hợp pháp", linh hoạt và sáng tạo làm những gì pháp luật không cấm. Phân phối thu nhập bị chi phối tương tác của hệ thống thị trường, chẳng hạn thị trường lao động, thị trường đất đai, thị trường vốn, thị trường hàng hóa và dịch vụ, v.v Thông qua đó, các nguồn lực được phân bổ hiệu quả giữa các ngành, lĩnh vực khác nhau, thu nhập được phân phối gắn với hiệu quả của từng loại yếu tố sản xuất. Như vậy, việc phân phối thu nhập diễn ra công bằng theo tín hiệu thị trường hiệu quả, phù hợp với mức đóng góp của các nguồn lực “đầu vào” hay yếu tố sản xuất vào quá trình tạo ra của cải xã hội. Vì vậy, việc xây dựng đồng bộ hệ thống các loại thị trường và hoàn thiện từng loại thị trường là yêu cầu thiết thực, góp phần hoàn thiện nền kinh tế thị trường nói chung và quan hệ phân phối phù hợp nói riêng trong giai đoạn phát triển tiếp theo ở Việt Nam. Thứ ba, hoàn thiện cơ chế phi thị trường bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội. Sự can thiệp của Nhà nước vào quan hệ phân phối có vai trò quan trọng trong việc bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội. Trước hết, trong giai đoạn phát triển tới, Việt Nam cần củng cố hệ thống an sinh xã hội nhằm nâng cao phúc lợi và sự bảo vệ cho các cộng đồng dân cư, nhất là nhóm yếu thế, dễ bị tổn thương; hoàn thiện hệ thống bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp, đa dạng hóa các hình thức cứu trợ xã hội. Bên cạnh đó, hệ thống dịch vụ công thiết yếu, như giáo dục, y tế, kết cấu hạ tầng, v.v cần được phát triển đầy đủ nhằm bảo đảm cho mọi thành viên trong xã hội được tiếp cận và thụ hưởng đầy đủ. Đẩy mạnh hoạt động giảm nghèo bằng những cơ chế mới thích hợp và thu hút nhiều cá nhân, tổ chức nhà nước và phi chính phủ trong và ngoài nước tham gia. Điều cơ bản nhất đối với người nghèo, khó khăn là sự trợ giúp (tài chính và cơ chế) 22
23. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ để họ nâng cao năng lực tự vươn lên, thích nghi với cơ chế thị trường và biết cách tồn tại độc lập. Nhà nước cần hoàn thiện chế độ và chính sách tiền lương, tiền công phù hợp với sự linh hoạt của thị trường trong các đơn vị sử dụng lao động khác nhau. Một trong các yêu cầu căn bản về phương diện này là tiền công/tiền lương phải bảo đảm tính tất yếu của quá trình tái sản xuất, tức là đủ để mua tư liệu sinh hoạt nuôi sống các thành viên gia đình người lao động trong nền kinh tế thị trường. Thứ tư, tạo sự bình đẳng về cơ hội cho mỗi cá nhân trong xã hội. Cơ hội trong nền kinh tế thị trường là tiền đề quan trọng quyết định tới thu nhập, khả năng cống hiến và hưởng thụ của mỗi chủ thể xã hội (cá nhân, tập thể, tổ chức, cộng đồng) trong tương lai. Tạo sự bình đẳng về cơ hội có thể tạo ra mức độ bình đẳng nhất định trong phân phối đối với mỗi chủ thể xã hội tham gia quá trình phát triển nói chung. Một yêu cầu mang tính nguyên tắc trong quá trình phát triển, các chủ thể tham gia không phân biệt chủng tộc, giới tính, giai cấp, nguồn gốc xuất thân đều có cơ hội tiếp cận bình đẳng các nguồn lực và yếu tố quy định sự phát triển, tự chủ lựa chọn các lĩnh vực/kỹ năng hoạt động có ích. Tất yếu họ phải được nhận các kết quả tương xứng theo năng lực của bản thân và khả năng làm chủ quá trình phát triển. Khi đó, sự chênh lệch về thu nhập và suy đến cùng là mức độ hưởng thụ của mỗi chủ thể hoàn toàn phụ thuộc vào sự nỗ lực cá nhân, tức là ai đủ năng lực hiện thực hóa cơ hội (chẳng hạn, biết nắm bắt cơ hội sản xuất, kinh doanh, sáng tạo ra ý tưởng kinh doanh độc đáo, nhạy bén xử lý thông tin ) người đó phải được hưởng thụ cao hơn. Như vậy, quá trình phát triển là quá trình hoàn thiện bản thân chủ thể và cạnh tranh liên tục vì cơ hội tốt hơn. "Coi trọng việc phân phối các cơ hội (và năng lực hiện thực hóa các cơ hội) công bằng, coi đây là hướng quan trọng nhất, xét về dài hạn, để tạo ra một sự phân phối các kết quả đầu ra hay thu nhập một cách công bằng"(9). 23
24. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Thực hiện công bằng về cơ hội đạt được khi có đầy đủ các hệ thống pháp lý, quy tắc, quy định và những tiền đề vật chất - kỹ thuật thuận lợi cho phép các chủ thể biến cơ hội thành hiện thực. Cơ sở pháp lý bảo đảm cho các chủ thể quyền lợi và nghĩa vụ trong hoạt động sản xuất, kinh doanh. Mọi chủ thể tiếp cận bình đẳng các nguồn lực phát triển, các nguồn lực công, cơ hội sản xuất, kinh doanh và thành tựu phát triển. Sự tiếp cận bình đẳng đồng nghĩa với việc tạo cơ hội ngang nhau cho tất cả các chủ thể tận dụng nguồn lực xã hội và tư nhân, tạo thu nhập cho bản thân theo cách riêng trên thị trường. Điều này đòi hỏi từng chủ thể phát huy tính sáng tạo và độc lập trong việc tối ưu hóa lợi ích của mình trên cơ sở tận dụng cơ hội chung trong nền kinh tế thị trường. Những tiền đề vật chất - kỹ thuật thuận lợi cho phép các chủ thể biến cơ hội thành hiện thực là điều kiện đủ trong việc tạo lập sự bình đẳng về cơ hội. Chẳng hạn, khả năng tiếp cận giáo dục ở vùng núi cao sẽ khó khăn hơn vùng đồng bằng, đô thị. Hiển nhiên, những người ở vùng khó khăn sẽ bất lợi hơn nâng cao trình độ, năng lực hiện thực hóa các cơ hội phát triển. Xuất phát từ đó, việc tạo sự bình đẳng về cơ hội cần có những giải pháp tổng hợp và sự can thiệp vĩ mô của Nhà nước. Thứ năm, nâng cao hiệu lực các công cụ, chính sách trong điều tiết phân phối và phân phối lại. Những công cụ, chính sách đắc lực điều tiết quan hệ phân phối và phân phối lại là thuế, tài chính - tiền tệ, thu nhập - việc làm, sở hữu đất đai, tài sản, thừa kế,v.v Sự can thiệp này cần được thực thi bằng những hệ thống công cụ đồng bộ và hiệu lực cao bảo đảm quan hệ phân phối và phân phối lại diễn ra một cách minh bạch, lành mạnh, tạo động lực cho quá trình phát triển như đã phân tích ở các mục trên. 24
25. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ Các chính sách định hướng phân phối lại thu nhập, của cải hay tài sản cần được cân nhắc từ nhiều góc độ: một mặt, chúng tạo môi trường minh bạch và điều kiện công bằng cho các chủ thể xã hội; mặt khác, chúng có khả năng ngăn chặn những hành vi vi phạm pháp luật, quy tắc phân phối dẫn tới tình trạng bất bình đẳng trong xã hội tương lai. Thứ sáu, xử lý cương quyết và nghiêm minh các hành vi phân phối bất hợp pháp. Công bằng trong phân phối đòi hỏi sự quản trị hiệu lực cao của nhà nước pháp quyền. Phân phối bảo đảm cho sự làm giàu chính đáng cần được thể chế hóa bằng các công cụ quản trị công, đồng thời những hành vi phân phối bất hợp pháp bất luận đối tượng vi phạm đó là ai, phải bị trừng trị nghiêm và công khai theo pháp luật. Chính điều này mới tạo ra sự bình đẳng cho mọi chủ thể thực hiện phân phối lành mạnh, phù hợp với những đóng góp tương xứng theo năng lực. Những hành vi phạm pháp tìm mọi cách, mọi giá, mọi thủ đoạn để mưu cầu lợi ích riêng, vi phạm lợi ích chung là không thể chấp nhận trong xã hội và phải bị nghiêm trị công khai theo luật pháp. Cộng đồng xã hội không thể chấp nhận những vụ xử lý các trường hợp vi phạm pháp luật không nghiêm minh, qua loa và hình thức. Rõ ràng, điều cần thiết để nâng cao hiệu lực quản lý nhà nước đối với quan hệ phân phối là nâng cao hiệu lực của bộ máy quản trị công. "Tạo môi trường pháp lý và cơ chế, chính sách thuận lợi để phát huy các nguồn lực xã hội cho phát triển, các chủ thể hoạt động kinh doanh bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh, công khai, minh bạch, có trật tự, kỷ cương". 25
26. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ KẾT LUẬN Trong bất kỳ một hình thái kinh tế chính trị nào, phân phối đều chiếm một vị trí quan trọng không thể thiếu được trong nền sản xuất xã hội, hơn thế nữa phân phối còn thể hiện bản chất của chế độ xã hội, thể hiện sự phù hợp tương ứng với quan hệ sản xuất. Phân phối tác động trực tiếp đến mọi ngành, mọi đơn vị kinh doanh, mọi mặt của đời sống xã hội. Do đó trong thời kỳ quá độ Nhà nước ta cần phải biết sử dụng quan hệ phân phối như một công cụ đắc lực để tác động đến sự phát triển của quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa. Bằng chính sách huy động, phân phối đúng đắn và chính sách tiền lương, tiền thưởng hợp lý, nhà nước có thể hướng dẫn, kích thích các thành viên trong xã hội, các đơn vị kinh doanh không ngừng học hỏi, áp dụng những thành tựu của khoa học kỹ thuật vào trong sản xuất, qua đó từng bước nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, đồng thời góp phần nâng cao trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. 26
27. Tiểu luận Quá trình sản xuất và lưu thông TBCN Văn Công Vũ TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] C.Mác và Ph.Ăngghen: Toàn tập, tập 25, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994. [2] Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội [3] Giáo trình Kinh tế chính trị Mác – Lênin, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006 [4] Ph.Ăngghen: Chống Đuy – rich, Nxb.Sự thật, Hà Nội, 1960 [5] V.I.Lênin: Toàn tập, tập 4, Nxb tiến bộ Mát-xcơ-va, 1974 [6] Website: khotrithucso.com 27